Dərslik komplekti Müəlliflər: Seyidli Yaşar
Yüklə 178,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinifləri üçün ―Biologiya‖ dərslik komplekti Müəlliflər: Seyidli Yaşar Xumar Əhmədbəyli Əliyeva Nailə Bakı: ―Bakı Nəşr‖ 2013.
Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələr bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY 2
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından; 5. ―Müəllim üçün metodik vəsait‖in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından
Dərslik komplekti dərslikdən və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslikdə təlim materialları ―Mündəricat‖, ―Biologiya canlı orqanizmlər haqqında elmdir‖, ―Canlı orqanizmlərin quruluşu‖, ―Orqanizmlərin həyat fəaliyyəti‖, ―Orqanizm və mühit‖ tədris vahidləri üzrə qruplaşdırılmış 8 fəsildən ibarət olmaqla, 54 mövzunu əhatə etmişdir. Təlim materiallarının yaxşı mənimsənilməsi üçün hər fəslin sonunda ―Ümumiləşdirici tapşırıqlar‖ verilmişdir. Dərslikdə şagirdlərdə mövzu haqqında ilkin təsəvvürlərin formalaşdırılması, öyrənilən bilik və bacarıqların tətbiqi və qiymətləndirilməsi üçün ―Maraqoyatma‖,
təqdirəlayiqdir. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris planına görə, fənnin tədrisi üçün həftədə 2 saat olmaqla, 64 saat vaxt ayrılmışdır. Dərslik komplektindəki materiallarla yeni təhsil proqramına (kurikulum) əsasən 4 məzmun xətti üzrə əsas və alt standartların reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bununla yanaşı, dərslikdəki materiallar standartların bəzilərinin tam şəkildə reallaşdırılmasına imkan vermir. 4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-birilə əlaqəsini izah edir. Bu alt standartın ―Vətənimizin təbiəti‖ mövzusunda reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Mövzu ətraflı izah edilmədiyindən, buna nail olunmamışdır. Mövzuda yalnız respublikanın flora və faunası, bitki örtüyü, heyvanlar aləmi və nəsli kəsilməkdə olan bitki və heyvanlar haqqında qısa məlumat verilmiş, lakin canlıların bir-birilə və ətraf mühitlə əlaqəsi izah edilməmişdir. 3
Bu alt standart ―Canlıların təsnifatı‖, ―Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu‖, ―Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar‖, ―Bitki orqanlarının yeraltı və yerüstü şəkildəyişmələri‖ və s. mövzularında isə müəyyən qədər reallaşdırılmışdır. 2.1.2. Maddələr mübadiləsinin pozulma hallarını izah edir. Bu alt standartın ―Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar‖ mövzusunda reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu mövzuların tədrisi çərçivəsində “Maddələr mübadiləsinin pozulması” anlayışı ilə bağlı nəinki heç bir fikrə, eyni zamanda sual, tapşırıq və fəaliyyətə də rast gəlinmir. Deməli, şagird maddələr mübadiləsinin (insanlarda, heyvanlarda, bitkilərdə) pozulması dedikdə, nələrin nəzərdə tutulduğunu, bu pozulmanın hansı hallarda baş verdiyi və onun təzahürləri barədə sistemli bilgi ala bilmədiyinə görə, alt standartda təsbit edilmiş bilik və bacarığı da formalaşdıra bilməyəcək. Şagirdin bu prosesdə qazanacağı bilik və bacarıqlar əslində onun biologiya fənni çərçivəsində mənimsəyəcəyi və ömrü boyu istifadə edəcəyi ən vacib bilik və bacarıqlardandır. Çünki düzgün maddələr mübadiləsi sağlam həyat, onun pozulması isə həyata təhdid deməkdir.
Bu alt standartın ―Prokariot orqanizmlər‖, ―Gövdənin daxili quruluşu‖, ―Bitkilərin yeraltı qidalanması‖, ―Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez‖, ―Bakteriya və göbələklərin qidalanması‖ və ―Bitkilərdə tənəffüs‖ mövzularının tədrisi yolu ilə formalaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Həmin mövzularla bağlı dərslərdə alt standartın birinci hissəsinə aid bilik və bacarıqların formalaşdırılması üçün kifayət qədər material olsa da, ikinci hissəsinə – bioloji proseslərə dair hesablamalara aid yalnız bircə bəsit tapşırıq var (səh. 33). Deməli, alt standartın tam şəkildə formalaşdırılması mümkün olmayacaq. Ümumiyyətlə, dərslikdəki materiallar fənn üzrə bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına, şagirdlərdə canlı orqanizmlər haqqında əsaslı məlumatlar əldə etməyə əsasən imkan versə də, dərslikdə məzmunla bağlı çoxlu sayda elmi, pedaqoji səhvlərə, ifadə xətalarına yol verilib. Səhifə 10-da ―Respublikamız müxtəlif iqlim qurşaqlarında yerləşir‖ fikri düzgün deyil. Azərbaycan mülayim iqlim qurşağında yerləşir, lakin onun ərazisində 4
müxtəlif iqlim tipləri (8) müəyyən edilib 1 . “İqlim qurşağı” və “iqlim tipi” fərqli anlayışlardır.
çoxdur. Burada isə onun bəzi sahələri göstərilmişdir. Səhifə 17-də ―Yaranan fərdlər fərdi inkişafı dövründə (doğulandan ölənə qədər) dəyişilir‖ cümləsi “Yaranan fərdlər fərdi inkişafı dövründə (mayalanma anından ölənə qədər) dəyişilir” kimi yazılmalıdır. Səhifə 18-də ―Açar sözlər‖dən ―Böyümə və inkişaf‖ sözləri çıxarılmalıdır. Səhifə 19-da ―Canlıların təsnifatını öyrənən elm sistematika adlanır‖ əvəzinə “Canlıların müxtəlifliyini öyrənən elm sistematika adlanır” yazılmalıdır. Belə ki, elm təsnifatı öyrənmir, onu yaradır.
yazılmalıdır. Səhifə 21-də ―Açar sözlər‖dən ―Növ‖ anlayışı çıxarılmalıdır. Səhifə 22-də ―Onurğalı heyvanlarda olduğu kimi, onda inkişaf zamanı bədənin dayağını təşkil edən xorda meydana gəlir və sonradan onurğaya çevrilir‖ cümləsi qüsurludur. Belə ki, onurğa xordadan deyil, onun ətrafında əmələ gəlir. Bu cümlədən sonra “Buna görə də o, xordalılar tipinə aid edilir” cümləsinin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Həmçinin burada verilmiş təsnifata “fəsilə”ni də daxil etmək lazımdır. Çünki səhifə 20-dəki təsnifatda fəsilə də qeyd olunmuşdur.
1 http://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_t%C9%99bi%C9%99t i 5
beyin şöbəsi üz şöbəsindən böyükdür‖ cümləsindən sonra “Bu onda şüurun inkişaf etməsinə və əlin əmək alətinə çevrilməsinə səbəb oldu” fikrinin qeyd olunması məqsədəuyğun hesab edilir. Səhifə 24-də tapşırıq 3-də sistematik vahidlərin arasından “aləm” sözü çıxarılmalıdır. Səhifə 26-da ―Orqanizmlərin hüceyrəli quruluşu‖ deyil, “Orqanizmlərin hüceyrəvi quruluşu” yazılması daha doğru olar. Səhifə 27-də ―Fəaliyyət 2‖də ―Tubus (baxış borusu) – mikroskopun gövdəsinə bərkidilir‖ əvəzinə “Tubus (baxış borusu) – mikroskopun ştativinə bərkidilir” yazılmalıdır. Səhifə 34-də ―Bir ədəd bağırsaq çöpü bakteriyasının gün ərzində verdiyi nəsil oturacağı 2 m 2 , hündürlüyü isə 1 km-ə çatan piramidanı doldura bilərdi‖ cümləsində piramidanın təsviri düzgün verilməmişdir. Burada ―2 m 2 ‖ əvəzinə “2 km 2 ” yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə ―Bakteriyalar milyon illər ərzində orqanizmlərin qalıqlarını minerallaşdıraraq faydalı qazıntı yataqlarının yaranmasında iştirak etmişdir‖ fikri düzgün deyil. Çünki faydalı qazıntılar üzvi qalıqların minerallaşması nəticəsində əmələ gəlmir. Səhifə 35-də ―insan brusellyozla yoluxmuş qaramaldan sağılmış çiy südlə qidalandıqda...‖ cümləsinin “insan brusellyozla yoluxmuş qaramaldan sağılmış çiy və ya yaxşı bişirilməmiş südlə qidalandıqda...” kimi verilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilir. Səhifə 36-da ―İnsanda viruslar - qrip, qızılca, çiçək, göyöskürək və QİÇS (qazanılmış immun çatışmazlığı sindromu) xəstəliyi törədirlər‖ fikri düzgün deyil. Göyöskürək virus mənşəli deyil, bakteriya mənşəlidir. Səhifə 37-də ―Qonur ayının yeni doğulan balasının çəkisi 500 q-a çatsa da, özü təxminən 200 kq olur” fikri düzgün deyil. Şimalda yaşayan qonur ayıların kütləsi 700-800 kq-a qədər çatır. Hətta 1134 kq ağırlığında qonur ayı da qeydə alınıb 2
2 http://ru.wikipedia .org/wiki/%D0%91%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B9_%D0% BC%D0%B5%D0%B4%D0%B2%D0%B5%D0%B4%D1%8C 6
lupa ilə nəzərdən keçirdi‖ cümləsində ―lupa‖ əvəzinə “mikroskopla” yazmaq məsləhətdir. Səhifə 29-da ―mikroskopla‖ yazılmışdır. Səhifə 41-də ―XIX əsrdə alman alimləri Teodor Şvan və Matias Şleyden müəyyən etdilər ki, bitki və heyvan orqanizmləri hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur‖ fikri düzgün deyil. 1675-ci ildə italyan həkimi Marçello Malpigi və 1682-ci ildə ingilis botaniki Qrü Neemiya bitkilərin hüceyrələrdən təşkil olunduğunu təsdiqləmişlər. 1802-1808-ci illərdə fransız tədqiqatçısı Şarl-Fransua Mirbel müəyyən etmişdir ki, bütün bitkilər hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər. Jan-Batist Lamark isə 1809-cu ildə sübut etmişdir ki, heyvanlar da bitkilər kimi hüceyrələrin əmələ gətirmiş olduqları toxumalardan ibarətdirlər 3 .Teodor Şvan və Matias Şleyden isə “Hüceyrə nəzəriyyəsi”ni yaratmışlar. Səhifə 47-49-da ―Dayaq – hərəkət orqanlar sistemi‖ əvəzinə “Əzələ və sümük sistemi” yazılması məsləhətdir. Səhifə 47-də ―Orqanizmdə müəyyən yeri olan, bir neçə növ hüceyrə qrupundan təşkil olunan və hər hansı funksiya yerinə yetirən hissəsi orqan adlanır‖ cümləsinin “Orqanizmdə müəyyən yeri olan, bir neçə növ toxuma qrupundan təşkil olunan, bir və ya bir neçə funksiya yerinə yetirən hissəsi orqan adlanır” kimi verilməsi məsləhətdir. Səhifə 52-də zoğun tərifinin “Gövdənin üzərində yarpaq və tumurcuq olan cavan hissəsi zoğ adlanır” kimi verilməsi daha məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə ―Gövdənin əsas funksiyaları ... budaqları və yarpaqları işığa çıxarmaqdır‖ cümləsindən ―budaqları‖ sözünün çıxarılması məsləhətdir. Belə ki, budaqlar elə gövdənin şaxələnmiş hissələridir. Yenə həmin səhifədə ―Çoxalma prosesində iştirak edən orqanlara — çiçək, toxum və meyvə aiddir‖ cümləsi “Cinsi çoxalma prosesində iştirak edən orqanlara - çiçək, toxum və meyvə aiddir” kimi yazılmalıdır. Səhifə 53-də şəkilaltı yazıda ―zoğ (gövdə)‖ göstərilmişdir. Buradan zoğun çıxarılması təklif edilir. Səhifə 54-də ―Tumurcuq xaricdən tumurcuq pulcuqları ilə örtülmüşdür‖ cümləsi “Tumurcuğun xarici hissəsi tumurcuq pulcuqlarından təşkil olunmuşdur” kimi yazılmalıdır.
3 http://ru.wikipedia .org/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BA%D0%B0 7
Yenə həmin səhifədə ―Yarpaqla gövdə arasında qalan bucağa yarpaq qoltuğu deyilir‖ cümləsinin “Yarpaqla, ondan yuxarıda yerləşən buğumarası arasında yaranan bucağa yarpaq qoltuğu deyilir” kimi yazılması daha məqsədəuyğun hesab edilir. Səhifə 57-də ―Açar sözlər‖də olan “floema” artıq olduğundan şagirdləri çaşdırır. Yenə həmin səhifədə ―Öyrəndiklərinizi yoxlayın‖da yazılmışdır: ―1. Dəricik və ya mantar + ilk qabıq + floema.‖ Burada gövdənin daxili quruluşunda “İlk qabıq anlayışı” verilməmişdir. Səhifə 59-da mürəkkəb yarpaqların bölgüsü və şəkilləri verilmiş, lakin buna aid heç bir bitki nümunəsi göstərilməmişdir. Səhifə 61-də ―Ondan altda qeyri-düzgün formalı və xloroplastları nisbətən az olan ...‖ cümləsi “Ondan altda qeyri-düzgün formalı hüceyrələrə malik və xloroplastları nisbətən az olan ...” kimi yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə ―Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən təşkil olunmuşdur‖ cümləsi “Ağızcıqlar iki qapayıcı hüceyrədən və yarıqdan təşkil olunmuşdur” kimi yazılmalıdır. Səhifə 62-də verilmiş “Nə öyrəndiniz” və “Açar sözlər” mənasızdır. Çünki ―Açar sözlər‖in sayı birinci cümləni tamamlamır. Səhifə 63-də ―kökün zonaları‖ yarımbaşlığının “cavan kökün zonaları” kimi yazılması daha məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə ―Güclü küləklər ağacları əysə də, onlar, adətən yıxılmır və sınmır‖ fikri düzgün deyil. Əgər söhbət güclü küləklərdən (saniyədə 24 m-dən yuxarı sürətlə əsən) gedirsə, onlar ağacları nəinki sındırır, yıxır, hətta kökündən çıxarıb başqa yerə də atır.
çıxarılmalıdır. Səhifə 66-da ―Maraqoyatma‖ mətnində kartof bitkisi ―kol‖ kimi göstərilmişdir. Burada ―kolu‖ deyil, “bitkini” yazılmalıdır. Səhifə 67-də
qoltuq tumurcuqları haqqında verilmiş ―Dibciyin üzərində təpə, ətli pulcuqların qoltuğunda isə qoltuq tumurcuqları olur‖ izahı düzgün deyil. Cümlədən elə başa düşülür ki onlar dibciyə aid deyil, dibciyin üzərində yerləşmir. 8
çoxillik bitkilər aiddir‖ cümləsindən “soğanı” çıxarmaq lazımdır. Belə ki, “soğan” çoxillik deyil, ikiillik bitkidir. Səhifə 69-da ―Onların belə adlandırılmasının səbəbi xüsusi orqanları vasitəsi ilə həşərat tutmağa uyğunlaşmalarıdır‖ cümləsi “Onların belə adlandırılmasının səbəbi xüsusi şəklini dəyişmiş orqanları vasitəsi ilə həşərat tutmağa uyğunlaşmalarıdır” kimi yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə həşəratyeyən bitkilər haqqındakı məlumatlarda qeyd etmək olar ki, bu bitkilər əsasən avtotrof qidalanma üsulundan istifadə edirlər. Azota olan tələbatı ödəmək üçün xüsusi orqanları şəklini dəyişərək həşəratı tutmaq üçün uyğunlaşmışdır. Ümumilikdə, bu bitkilər miksotrof bitkilərə aiddir. Səhifə 70-də ―Şehçiçəyinin (1) yarpaqlarının üzərində yapışqanlı damcılar olan qırmızımtıl tükcüklər vardır‖ cümləsi “Şehçiçəyinin (1) yarpaqlarının üzərində yapışqanlı damcılar olan qırmızımtıl vəzili tükcüklər vardır” kimi yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə verilmiş ―Həşərat parıldayan damcı üzərinə qonan zaman yarpağın ucu qatlanaraq həşəratı udur‖ cümləsi “Həşərat parıldayan damcı üzərinə qonan zaman yarpağın üzərindəki tükcüklər qatlanaraq həşəratı udur” kimi yazılmalıdır. Səhifə 74-də sonuncu şəkildə ―söyüdün çiçəkləri‖ deyil, “söyüdün sırğa çiçək qrupları” yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə ―Lakin bəzi bitkilərdə (dağlaləsi, süsən, amarillis, inciçiçəyi) ...‖ cümləsinin “Lakin bəzi bitkilərdə (dağlaləsi, süsən, nərgizgülü, inciçiçəyi) ...” kimi yazılması məqsədəuyğun hesab edilir. Səhifə 75-də ―Bircinsli çiçəklər bitki üzərində yerləşməsinə görə birevli və ya ikievli bitkilərə bölünür‖ cümləsinin “Bircinsli çiçəklərin bitki üzərində yerləşməsinə görə birevli və ikievli bitkilər ayırd olunur” kimi yazılması məqsədəuyğun hesab edilir. Səhifə 76-da tək-tək yerləşən çiçəklər haqqında məlumat verilməmişdir. Səhifə 78-də ―Öyrəndiklərinizi tətbiq edin‖də, cədvəldə D bəndində iki bitki növü göstərilmişdir - yerkökü, cəfəri. Qalan bəndlərdə isə yalnız bir bitki növü verilmişdir. Bütün bəndlərdə bir bitkinin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.
9
saplağın izi olan göbəkciyi diqqətlə nəzərdən keçirin‖ cümləsinin “... lobya toxumlarını götürərək onun formasını, rəngini və toxum saplağının izi olan göbəkciyi diqqətlə nəzərdən keçirin” kimi verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Yenə həmin səhifədə verilmiş ―Qabığın altında iki iri və qalın ləpə yarpaqları və rüşeymin yerləşdiyinə diqqət yetirin‖ cümləsi qüsurludur. Ləpə yarpaqları rüşeymin ayrılmaz hissələri olduğundan, burada “rüşeymin digər hissələrinin yerləşdiyinə diqqət yetirin” yazılmalıdır. Səhifə 90-da ―Açar sözlər‖dən ―Böyümə‖ anlayışı çıxarılmalıdır. Səhifə 95-də ―Açar sözlər‖dən ―Üzvi gübrələr‖ və ―Mineral gübrələr‖ anlayışları çıxarılmalıdır. Səhifə 96-da fotosintezə aid təcrübələr kifayət qədər deyil. Səhifə 98-də ―Açar sözlər‖dən ―Avtotrof qidalanma‖ anlayışı çıxarılmalıdır Səhifə 99-da ―Parəbüzənin öz qısa – üçhəftəlik həyatı dövründə 1000-ə, yetkin fərdi isə 4000-ə qədər mənənəni məhv edir‖ fikri düzgün deyil. Parəbüzənlər qidanın mövcudluğundan asılı olaraq bir neçə aydan bir ilə qədər, hətta iki ilə qədər yaşaya bilir 4 , payız fəslində daş meyllərdə, tikintilərin divarlarında, yarpaqların altında qışlayırlar.
yerləşir‖ cümləsində “mərciməklərin mantarda yerləşdiyi” fikrinin vurğulanması təklif edilir. Səhifə 111-də həmişəyaşıl bitkilər haqqındakı məlumatda ―qaraşamı‖ misal göstərmək olmaz. Belə ki, o, yarpaqlarını tökən bitkidir. Yüklə 178,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|