Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4. «Tarazlı inkişaf» konsepsiyası
İqtisadi nəzəriyyə və praktika ilk növbədə ehtiyatların məhdudluğu problemləri ilə üzləşirlər. Belə ki, bərpa olunmayan təbii ehtiyatların sonunun olduğu və təbii mühitin assimiliyasiya imkanlarmm məhdudluğu (tullantılarıntəkrar istehsalı, istehsalat çirkləndirmələri və s.) özünü binizə verir. Texnogen istiqamətli iqtisadiyyatın inkişafı qlobal ekoloji prob-lemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə hallar ola bilsin ki, insanın yaşayış mühitində dönməz dəyişikliklərə gətirib çıxara bilsin və bəşəriyyətin taleyi üçün təhlükə yaransın. Katastrofık (fəlakətli) ekoloji vəziyyətin olacağı təhlükəsinin dərk edilməsi təbii ehtiyatlar potensialının məhdudluğunu nəzərə almaqla dünya inkişafının yeni senarisini işləyib hazırlamaq üçün əsas təkanlardan biri oldu. Cəmiyyətin texnogen növlü inkişafı şəraitində iqtisadiyyat bir neçə mərhələdən keçir: 1) frontal iqtisadiyyat-əsas diqqət əməyə və kapitala yönəldilir, təbii ehtiyatlar isə tükənməz hesab edilir, ətraf mühitin çirklənməsi inkişafda nəzərə alınmır; 2) ətraf mühitin mühafizəsi nəzərə alınmaqla iqtisadi inkişaf: 3) tarazlı-müvazinətli inkişaf Yer planetinin əhalisinin şüurunun ekolojiləşdirilməsində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə birinci Ümumdünya kon 19 fransının (5 iyun 1972-ci ildə Stokholmda açılmışdır) və Roma klubunun məruzələrinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Həmin klubun bir çox məruzələri dünya inkişafının nəzəriyyəsinə və metodologiyasına böyük hədiyyə olmuşdur. Ən məşhur məruzə «İnkişafın hüdudları (sərhədləri)» kimi məlumdur. Dünya dinamikası modelinin müxtəlif variantları göstərirdi ki, təbii ehtiyatların tükənməsi ətraf mühitin çirklənməsinin artması nəticəsində XXI əsrin ortalarına yaxın Yer üzündə dünyəvi fəlakət baş verə bilər. Yeganə məqbul variant kimi «sıfır inkişaf» variantı qəbul edilə bilər. Bunun üçün əhalinin sayı sabitləşmək, sənayenin inkişafı dayandırmalıdır və s. Lakin irəli sürülən təklifləri bəşəriyyət qəbul etmədi. Bəşəriyyətin gələcək inkişaf variantlarının axtarışı davam edirdi. BMT-nın tapşırığı ilə Ətraf Mühit və İnkişaf üzrə Beynəlxalq Komissiya (ƏMİBK) «Bizim ümumi gələcəyimiz» adlı məruzə hazırladı (1987) və «Sabit inkişaf» konsepsiyasım təklif etdi. Q.X.Brunt- land ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində uzun müddətli strategiya təklif edilirdi ki, bu da dünya iqtisadiyyatının sabit inkişafım uzun dövr üçün təmin etməyə, ekoloji problemlərin üsul və vasitələrini nəzərdən keçirməyə imkan verirdi. 1992-ci ildə Rio- de-Janeyroda ətraf mühit və inkişaf üzrə ikinci Ümumdünya konfransı açıldı. Konfrans-da 179 dövlətin nümayəndələri bəyanət qəbul etdi, habelə «XXI əsrin gündəliyi» proqramı təsdiqləndi. Həmin sənədlərdə «Tarazlı inkişaf» konsepsiyasının mahiyyəti və məqsədləri nəzərdən keçirildi. Alimlər tarazlı inkişafın vəzifələrinin bəşəriyyət tərəfindən yaxın 40 il ərzində yerinə yetirilməsini qarşıya məqsəd qoydular. Bu mövzu üzrə çap olunmuş materialların məzmunu nəzərə alınarsa, tarazlı inkişaf Hollandiyada daha uğurla həyata keçirilə bilər və həmin modeli bu ölkənin 2010-cu ilədək başa vuracağı planlaşdırılmışdır. Bütövlükdə dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələri «XXI əsrin gündəliyi» proqramının bütün müddəalarını yerinə yetirmək üçün vəd vermişlər. Təəssüflər olsun ki, Rusiya və Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri üçün belə bir keçid daha çətin olacaqdır. 20 Əslində Rusiya üçün bu modelə keçmək daha asandır, çünki əhali artımı ilə problemi yoxdur, xeyli boş ərazisi vardır. Kifayət qədər təbii ehtiyatlar potensialına malikdir. Bunlara baxmayaraq, Rusiyada hazırda sabit inkişafa maraq böyükdür. 1995-ci ildə «Rusiya Federasiyasının tarazlı inkişafa keçid konsepsiyası» qəbul edilmişdir. Digər MDB ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün «tarazlı inkişaf» prosesinə keçid bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünün nəticələrindən asılı olacaqdır. Tarazlı inkişaf nə deməkdir? Ədəbiyyatda təriflər (təyinatlar) həddən artıq çox olsa da, birmənalı qəbul edilmiş «Tarazlı inkişaf» dedikdə elə bir inkişaf nəzərdə tutulur ki, indiki vaxtın tələbatları ödənilsin, lakin gələcək nəsillərin öz tələbatlarını ödəmək imkanı təhlükə altında qalmasın. Eyni zamanda həmin fikir iki anlayışı özündə ehtiva edir: tələbat və məhdudiyyət. Təxminən tarazlı inkişafın bütün anlayışları indiki və gələcək nəsillərin mənafeyini (marağını) nəzərdə tutur, lakin həm də qeyd edilir ki, Rio-de-Janeyro təyinatı (tələbatı) birmənalı, konkret qəbul edilə bilməz. Odur ki, hazırda alimlər tərəfindən tarazlı inkişaf anlayışının mahiyyətini dəqiq müəyyən etmək üçün axtarışlar aparılır. Məsələn, hal-hazırda əhalinin artımı, biosferin dayanıqlıq astanası və s. haqqında vahid nöqteyi-nəzər yoxdur. Bir sıra alimlər hesab edirlər ki, rioosferanın inkişafı üçün Yer kürəsində 2,5-3,0 milyard nəfərdən çox adam olmamalıdır. Bəzi alimlər tərəfindən tarazlı inkişaf üçün aşağıdakı göstə-ricilər təklif olunur: təmiz texnologiyaların tətbiqedilmə səviyyəsi, istehlak olunan və ixrac edilən təmiz məhsulun səviyyəsi, kapitalların toplu ehtiyatlarının keyfiyyəti, strukturu və i.a. Tarazlı inkişafın müasir anlamı elə göstəricilərlə səciyyələnməlidir ki, bu və ya digər ölkədə gələcək nəsillərin mənafeyini təmin etmək ilk vəzifə kimi qarşıya qoyulsun. Tarazlı inkişafı daha dəqiq təhlil etmək üçün «zəif» və «güclü» sabitlik anlayışlarından istifadə edilir. Əgər iqtisadi inkişaf ehtiyatların tükənməsinə səbəb olursa, onda gələcək 21 nəsillər üçün kompensasiya nəzərdə tutulmalıdır. Yəni əsas kapital digər formada başqa bir kapitalla-istehsalat, bəşəri və ya təbii kapitalın hər hansı bir forması ilə əvəz ^fadə) olunmalıdır. Sxem 1, «Tarazlı inkişaf» konsepsiyasının sxematik təsviri Əsas kapitalın saxlanması qaydası kapitalların bir- birini əvəz etməsinə yol verir (bax: sxemi). Vəziyyət (şərait) sabit hesab edilir o zamankı təbii kapitalın tükənməsi renta gəlirləri formasında insan tərəfindən yarı azalmış kapitalın 79 üzərinə kompensasiya şəklində artım kimi qoyulsun (Xartvin qaydası). Bu məhz zəif-ibtidai tarazlı variantı səciyyələndirir. Güclü -yüksək tarazlıq tərəfdarları hesab edirlər ki, inkişafın bütün mərhələlərində təbii kapital tamamilə qorunsun yaxud, insanın inkişafı üçün və bütöv ekosistemin mühafizəsi üçün təminat yaradılsın. Beləliklə, tarazlı inkişaf o vaxt olar ki, təbii kapital tükəndikcə bərpa olunsun və ya süni surətdə yaradılnuş kapital əvəz edilsin, lakin aşılanmasın. Başqa sözlə, bəşəriyyət təbii kapitalın üzərinə gələn hər hansı bir faizlə yaşamalıdır və gələcək nəsillər qarşısında borclu qalmamalıdır. Tarazlı inkişaf konsepsiyası üç əsas məqsədin vahid bir sistemdə birləşməsi sayəsində meydana çıxmışdır: iqtisadi, sosial, ekoloji. Bu elementlərin bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi tarazlı inkişafın vəzifələrini müəyyənləşdirir. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|