Dərsliklə bağlı tqdk-ya daxil olan və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
Yüklə 0,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8-ci sinifləri üçün “Zoologiya” dərsliyi
Müəlliflər: Rauf Sultanov
Elsevər Əsədov
Könül Mahmudova
Nüşabə Məmmədova
Almaz Həsrət
Bakı: Şərq-Qərb, 2011
bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmun baxımından; 2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 3. Tərcümə qüsurları; 4. Rus dilində olan variantdakı qüsurlar.
1. Məzmun baxımından
Dərslik 160 səhifədən ibarət olub, hazırda qüvvədə olan tədris proqramı əsasında hazırlanıb. Tədris proqramında nəzərdə tutulan mövzular dərslikdə tam əhatə olunub, proqramdankənar heç bir mövzu dərsliyə daxil edilməyib. Dərslikdəki materiallar fənn üzrə bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına əsasən imkan verir.
hörümçəkkimilər və cücülər” cümləsinin “Buğumayaqlılar tipinin əsas sinifləri xərçəngkimilər, hörümçəkkimilər və cücülərdir” kimi
verilməsi daha məqsədəuyğundur.
Səhifə 5. “Həlqəvi qurdlarla buğumayaqlılar arasında keçid forma sayılan xərçəngəqrəblərin (trilobitlər) bir qrupu suda yaşayan xərçəngkimilərə, bəziləri quru həyat tərzi keçirən hörümçəkkimilərə, digər qrupu isə cücülərə başlanğıc vermişdir” fikri düzgün deyil. Belə ki, xərçəngəqrəblər həlqəvi qurdlarla buğumayaqlılar arasında keçid forma deyil. Keçid forma trilobitlərdir. Xərçəngəqrəblər isə quruda yaşayan hörümçəkkimilərə başlanğıc veriblər.
Yenə həmin səhifədə “Xərçəngkimilər sinfi” başlığı altında verilmiş “Digər buğumayaqlılardan fərqli olaraq, iki cüt bığcığın, döş nahiyəsində beş cüt ətrafın, qəlsəmə tənəffüsünün, həmçinin ifrazat sisteminin bir cüt yaşıl vəzidən ibarət olması xərçəngkimilər sinfinin əsas xüsusiyyətləridir” fikri düzgün deyil.
Belə ki, xərçəngkimilərin heç bir nümayəndəsində döş nahiyəsində ətrafların sayı beş cüt deyil. Çay xərçəngində bədənin döş hissəsi 8 buğumdan təşkil olunub və döşündə 8 cüt ətraf olur.
Səhifə 6. “Döş nahiyəsində ətrafların birinci cütü inkişaf etmiş qısqaclardır” cümləsi “Döş nahiyəsində yerimə ayaqlarının birinci cütü inkişaf etmiş qısqaclardır” kimi yazılarsa, daha düzgün olar. Belə ki, döş nahiyəsində inkişaf etmiş ilk 3 cüt ətraf çənə ayaqlarıdır.
Yenə həmin səhifədə qısa bığcıqların həm də iybilmə orqanı olmasının verilməsi təklif olunur.
beşinci cüt yerimə ayaqlarının dibinə, erkək fərddə isə bir cüt toxumluqdan ibarət olub, axarı üçüncü cüt yerimə ayaqlarının dibinə açılır” fikrinin əvəzinə,
“Dişi fərddə cinsi vəzi bir cüt yumurtalıqdan ibarət olub, axarı üçüncü cüt yerimə ayaqlarının dibinə, erkək fərddə isə bir cüt toxumluqdan ibarət olub, axarı beşinci cüt yerimə ayaqlarının dibinə açılır” yazılması doğru olar.
Səhifə 9. “Qışın sonlarında dişi fərd çoxlu yumurta qoyur və sürfə çıxana qədər onları qarıncıq ayaqlarında daşıyır. Yumurtadan çıxan sürfələr dişi xərçəngin qarıncığına yapışaraq bir müddət burada inkişaf edir” fikrinin
əvəzinə, “Qışın sonlarında dişi fərd çoxlu yumurta qoyur, onları qarıncıq ayaqlarında daşıyır. Yumurtadan çıxan kiçik xərçənglər dişi xərçəngin qarıncığına yapışaraq bir müddət burada inkişaf edir” kimi yazılması doğru olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, çay xərçəngində postembrional inkişaf düzünədir və onlarda sürfə mərhələsi olmur.
qidanı tutmağa xidmət edən qısqaclardan (pedipalp) ibarətdir” cümləsinin “İkinci cüt ətraflar isə çənələrin dibində yerləşən və əsasən, qidanı tutmağa xidmət edən ayaqqolcuqlardan (pedipalp) ibarətdir” kimi yazılması daha məqsədəuyğundur. Qeyd etmək lazımdır ki, xaçlı hörümçəkdə pedipalplar qısqac formasında deyil.
məlumat verilməyib.
Səhifə 12. “Traxeya sistemi iki cüt borudan ibarət olub, tor ziyillərinin qabağından tək bir dəliklə xarici mühitlə əlaqələnir” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, xaçlı hörümçəkdə iki dəstə tənəffüs borucuqları (traxeyalar) olur.
traxeyalara gəlir, oksigenlə zənginləşir və yenidən xüsusi dəliklərlə ürəyə dolur” fikrinin əvəzinə, “Qan daxili orqanları yuduqdan sonra ağciyər və traxeyalarda oksigenlə zənginləşir və yenidən xüsusi dəliklərlə ürəyə dolur” verilməsi daha doğru olar.
dəstəsidir” cümləsinin əvəzinə, “Hörümçəklər növ müxtəlifliyinə görə bu sinfin ən zəngin dəstələrindən biridir” yazılmalıdır. Hazırda alimlərin əksəriyyəti gənələri növ
3
sayına görə ən zəngin dəstə hesab edir (növ sayı 48181). Hörümçəklərin növ sayı isə
37296-dır.
Səhifə 14. “Hörümçəklər dəstəsinin əsas xüsusiyyətləri onların hamısında tor vəzisinin olmasıdır” cümləsinin əvəzinə, “Hörümçəklər dəstəsinin əsas xüsusiyyətləri onların hamısında tor vəzilərinin olmasıdır” verilməsi daha düzgün olar.
Yenə həmin səhifədə “Onlar gecə həyat tərzi keçirir. Müxtəlif cücü, gəmirici və kərtənkələlərlə qidalanırlar” fikrinin əvəzinə, “Onlar gecə həyat tərzi keçirir. Müxtəlif cücülər, gəmirici və kərtənkələlərin balaları ilə (körpələri ilə) qidalanırlar” verilməsi məqsədəuyğundur.
“Xeliser və pedipalplar birləşərək xortuma çevrilmişdir” kimi yazılmalıdır.
Səhifə 17. “Bədəni xaricdən yaşılımtıl–qəhvəyi rəngli sərt xitinlə örtülmüşdür” cümləsi “Bədəni xaricdən açıq–qəhvəyi rəngli sərt xitinlə örtülmüşdür” kimi verilərsə, daha düzgün olar.
Səhifə 21. “Cücülər hissi tükcüklər vasitəsilə qidanın dadını və xarakterini müəyyən edir” cümləsi “Cücülər hissi tükcüklər və qılcıqlar vasitəsilə qidanın dadını və xarakterini müəyyən edir” kimi verilərsə, daha düzgün olar.
Səhifə 25. “Yaşıl şala” haqqında “Çəyirtkəyə çox oxşayır, lakin ondan çox uzun və nazik bığcığı, qoruyucu rənginə görə fərqlənir” fikri düzgün deyil. Belə ki, çəyirtkələrin də əksəriyyəti qoruyucu rəngə malikdir.
dəvədəlləyikimilər və ya tarakanlar (yüyürüklər) dəstəsinin nümayəndəsidir.
Səhifə 34. “Yumurtadan əmələ gələn və yalnız arı südü ilə bəslənən mayalanmış sürfələrdən isə ana arılar əmələ gəlir” cümləsinin “Mayalanmış yumurtadan əmələ gələn və yalnız arı südü ilə bəslənən sürfələrdən isə ana arılar əmələ gəlir” kimi verilməsi daha məqsədəuyğundur.
Yenə həmin səhifədə bal arısının hansı orqanı vasitəsilə tozcuqları və nektarı yığması haqqında məlumat verilməyib.
cümləsi düzgün deyil. Belə ki, qarışqaların ağız aparatı gəmiricidir. Gəmirici ağız aparatı ilə sormaq mümkün deyil. Digər tərəfdən qarışqaların əksəriyyəti yırtıcı olub, digər cücülərlə və onların sürfələri ilə qidalanırlar.
4
Səhifə 38. “Az inkişaf etmiş ikinci cüt qanadlar “vızıltı” orqanı vəzifəsini daşıyır” cümləsinin “Az inkişaf etmiş ikinci cüt qanadlar (“vızıltı”) müvazinət orqanı vəzifəsini daşıyır” kimi verilməsi daha doğru olar. Əlavə etmək lazımdır ki, ev milçəyində 2 mürəkkəb və 3 sadə göz olur.
deşərək xaric olur və yetkin fərdə çevrilir”. Nəzərə almaq lazımdır ki, sürfədən əvvəlcə pup əmələ gəlir, sonra yetkin fərd formalaşır.
mığmığa, göyün, mozalan, bit və bu kimi bir çox cücülər kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığını aşağı salır” cümləsi dəqiqləşdirilməlidir. Belə ki, yalnız bitlər xəstəlik törədicilərdir, qalan cücülər isə xəstəlik törədən canlıların daşıyıcılarıdır.
Səhifə 44. “Ağızdan sonra qısa udlaq, ardınca isə torbaşəkilli mədə yerləşir” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, dəniz ulduzlarında udlaq deyil, qida borusu olur.
ətrafında yerləşən həlqəvi kanal və qolcuqlara uzanan radial damarlardan təşkil olunmuşdur” fikri qeyd olunub. Yenə həmin səhifədə yazılıb: “Qida borusu
ətrafında yerləşən sinir halqasından təşkil olunmuşdur”. Bu mövzunu oxuyan
şagirddə belə bir sual yarana bilər ki, dəniz ulduzunda həzm kanalı hansı hissələrdən ibarətdir? Ağız, qısa udlaq, mədə, bağırsaq? Yoxsa, ağız, qida borusu, mədə, bağırsaq? Bu fikirlər dəqiqləşdirilməlidir.
Səhifə 47. “Neştərçənin bel və quyruq üzgəcləri vardır” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, neştərçədə üç növ üzgəc olur: bel, quyruq və quyruqaltı.
qidalandığına görə (şəkil 33), vətəgə əhəmiyyətli balıqların azalmasına da səbəb olur” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, Xəzər minoqası balıqlarda parazitlik edə bilmir və onların qanını sora bilmir. O biri növlər isə (Atlantika minoqası) parazitlik edir.
olur” cümləsi “Hər bir fəqərənin cismi, bir üst qövsü və bir cüt yan çıxıntısı olur” kimi yazılmalıdır.
cümləsinin “Quyruq fəqərələrinin bir cüt aşağı çıxıntısı birləşərək aşağı qövsü əmələ gətirir” kimi verilməsi daha düzgündür. Bundan əlavə, bu səhifədə “Döş üzgəcinin
5
qurşaq hissəsi (buna çiyin qurşağı da deyilir) cüt kürək və cüt qarğa sümüklərindən,…təşkil olunub” fikri qeyd olunub. Əslində isə balıqların çiyin qurşağı ən azı 10 sümükdən təşkil olunur.
boyu təzələnir” cümləsi “Dəri mənşəli dişlər çənə sümüklərində yerləşir və bütün ömrü boyu təzələnir” kimi yazılarsa, doğru olar.
Yenə həmin səhifədə “Hər bir qəlsəmə, üzəri qapaqlarla örtülmüş qəlsəmə qövslərdən ibarətdir” fikri verilib. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, hər qəlsəmə bir neçə qövsdən təşkil olunub və hər qəlsəmə bir neçə qapaqla örtülüb. Əslində isə hər qəlsəmə bir qəlsəmə qövsündən ibarətdir və bədənin hər iki tərəfində 4 qəlsəmə bir qəlsəmə qapağı ilə örtülüb.
olmur” fikri qeyd olunub. Əslində isə siyənəklərin hamısında üzmə qovuğu yaxşı inkişaf edib və bu, bütün ömrü boyu bağırsaqla əlaqə yaradır.
üzmə qovuğunun yanları boyunca yerləşir” fikri qeyd olunub. Mütləq qeyd etmək lazımdır ki, “çay xanısında yalnız bir yumurtalıq olur”.
qeyd olunub. “Tənbəl” anlayışı heyvanlara aid edilə bilməz. Heyvanlar passiv və ya azhərəkətli ola bilər.
fikri qeyd olunub. Əslində isə onlarda zəif inkişaf etmiş yan xətt orqanı var, pulcuqların arasında dəliklər yoxdur.
hesab olunur” cümləsi düzgün deyil. Treska balığı siyənəkkimilərə aid deyil. Treskalar treskakimilər dəstəsinin nümayəndələridir. Bu səbəbdən cümlənin
olunur” kimi verilməsi doğru olar.
Səhifə 67. “Əsl qabırğaları və döş qəfəsi olmur” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, əsl qabırğalar yalnız quyruqsuzlar dəstəsinin nümayəndələrində olmur. Ayaqsızlar və quyruqlular dəstələrinin nümayəndələrində isə qabırğalar olur.
Yenə həmin səhifədə suda-quruda yaşayanların əlamətlərinə onların orta qulaqlarında bir eşitmə sümüyünün – üzənginin olmasını əlavə etmək məsləhətdir.
6 Yenə həmin səhifədə yazılan “Ürəkdən çıxan damarlar qarışıq qanı ağciyər və dəriyə aparır. Orada qan karbon qazından təmizlənir və arterial qana çevrilərək damarlarla ağciyərdən ürəyin sol qulaqcığına gətirilir” cümləsinin
“Ürəkdən çıxan damarlar qarışıq qanı ağciyər və dəriyə aparır. Ağciyərdə qan karbon qazından təmizlənir, arterial qana çevrilərək damarlarla ağciyərdən ürəyin sol qulaqcığına gətirilir” kimi verilməsi daha məqsədəuyğundur.
Yenə həmin səhifədə “Qurbağanın iki qan dövranı var. Sol qulaqcığında arterial, sağ qulaqcığında isə venoz qan olur. Bu qanlar birlikdə vurulduğundan mədəcikdə qarışıq və bədənin çox hissəsinə qarışıq qan gedir” fikri qeyd edilib.
Həmin səhifədə böyük qan dövranın izahında isə yazılıb: “Böyük qan dövranında isə mədəcikdən çıxan damar qanı bədəndəki bütün orqan və toxumalara aparır. Onları oksigenlə və qidalı maddələrlə təmin edir. Sonra venoz qana çevrilərək damarlarla dəridən axıb gələn arterial qanla birlikdə sağ qulaqcığa açılır və böyük qan dövranı başa çatır”. Sonuncu cümlədən göründüyü kimi, dəridən gələn arterial qan ürəyin sağ qulaqcığında venoz qanla qarışır. Onda demək olar ki, qarışıq qan ürəyin ancaq mədəciyində yox, həm də sağ qulaqcığında olur. Deməli, birinci cümlədəki fikir, yəni “sağ qulaqcıqda isə venoz qan olur” əvəzinə, “sağ qulaqcıqda qarışıq qan olur” ifadəsini yazmaq lazımdır.
Səhifə 77. “Sürünənlər sinfi” mövzusunda sürünənlərin ümumi əlamətləri üçün
“bədənləri dəri vəzilərindən məhrumdur” fikri qeyd olunub. Lakin timsahın dərisində vəzilər var.
cümləsi verilib. Əslində isə müasir sürünənlərdə boyun fəqərələrinin sayı 7-10-dur.
Səhifə 78. “Kəllə suda-quruda yaşayanlarda olduğu kimidir və tamamilə sümükləşmişdir” fikri qeyd olunub. Əslində isə suda-quruda yaşayanlarda kəllə skeletinin çox hissəsi qığırdaqlardan təşkil olunub və onlarda kəllə sümüklərinin sayı sürünənlərə nisbətən daha çoxdur.
Səhifə 81. “Kərtənkələ, gekkon, iquan, kələz, koramal, varan və s. kərtənkələlərin geniş yayılmış nümayəndələridir” fikri qeyd olunub. Sonra həmin səhifədə “Zəhərsiz ilanlara kor ilan, su ilanları, təlxələr, yatağanlar (piton), kələzlər və s. aiddir” cümləsi verilib. Göründüyü kimi, kələz həm kərtənkələlərə, həm də ilanlara aid edilib. Kələz isə kərtənkələdir (aqamadır).
eyni zamanda, iybilmə və dadbilmə orqanıdır.
7
Səhifə 84. “Timsahlar dəstəsi” başlığında “Tək üst çənə hərəkətlidir və geniş açılır” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, digər sürünənlərdə olduğu kimi, timsahlarda da hərəkətli sümük alt çənədir ki, o, kəllə sümükləri ilə oynaq vasitəsilə bağlanır. Üst çənə isə kəllə sümükləri ilə hərəkətsiz birləşir.
Səhifə 85. “Sürünənlərin mənşəyi, təkamülü və əhəmiyyəti” mövzusunda verilmiş “Son elmi araşdırmalar qədim sürünənlərin bir neçə dəstədə birləşən 600-ə qədər növünün yaşadığını aşkar etmişdir” fikri düzgün deyil. Belə ki, müasir dövrdə yalnız dinozavrlar dəstəsinin 1200-ə qədər növü aşkar edilib. Qazıntı halında tapılan sürünənlərin növ sayı 10 000-ə yaxındır.
Səhifə 86. “Qədimdə dinozavrların quruda yaşayan növləri ilə yanaşı, su həyat tərzi keçirən və uça bilən formaları da mövcud olmuşdur” fikri qeyd olunub. Dinozavrların nə uçan, nə də üzən formaları olub.
kömək edir” fikri qeyd olunub. Əslində isə döş tili əzələlərlə və əzələləri örtən dəridə yerləşən lələklərlə örtülüb və havanı yarmaqda bilavasitə iştirak etmir.
gətirmir” fikri düzgün deyil. Məlum olduğu kimi, qu lələyinin gövdə hissəsindən birinci dərəcəli saqqalcıqlar çıxır. İkinci dərəcəli saqqalcıqlar və onların üzərində qarmaqcıqlar olmur. Ona görə də yelpik əmələ gətirmir. Bu səbəbdən ikinci cümlənin “Gövdə hissədə ikinci dərəcəli saqqalcıqlar və qarmaqcıqlar yoxdur, ona görə də yelpik əmələ gətirmir” kimi verilməsi doğru olar.
Səhifə 90. “Sap lələklər digər lələklərin altında yerləşərək temperaturu hiss edir” fikri qeyd olunub. Əslində isə sap lələklər yalnız lamisə orqanlarıdır.
Səhifə 98. “Quşların bəziləri (qartal, kolibr və s.) yuvaya bir ədəd yumurta qoyur” fikri doğru deyil. Belə ki, kolibrlər və qartallar yuvaya 1-3 ədəd yumurta qoyur.
düzgün deyil. Çünki qazların bütün lələk örtüyü deyil, yalnız çalma lələkləri dəyişir.
Səhifə 109. “Çoxalma zamanı dişi fərd bir ədəd yumurta qoyur və yumurtasını ayaqları arasındakı dəri büküşdə saxlayaraq ayaq üstə kürt yatır” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, pinqvinlərin əksəriyyəti primitiv yuva qurur; çoxalma zamanı dişi fərd 1-2, çox nadir hallarda isə 3 yumurta qoyur. Adətən, yumurtanın
8
üzərində növbə ilə erkək və dişi, nadir hallarda isə yalnız erkək kürt yatır. Bir çox növlərin qarnında dəri büküşlər olur ki, bu da öz növbəsində çanta əmələ gətirir. Quş öz yumurtasını burada saxlayır.
Səhifə 113. “...dördkameralı ürəkdən yalnız sol aorta qövsünün çıxması, ətrafların gövdənin altında yerləşməsi xarakterikdir” cümləsi “Ürəyin sol mədəciyindən yalnız sol aorta qövsü çıxır” kimi yazılmalıdır. Çünki sağ mədəcikdən ağciyər arteriyası çıxır.
haqqında məlumat verilməyib.
Səhifə 115. “Ənsə sümüyü üzərindəki iki çuxur vasitəsilə kəllə onurğa ilə birləşir” cümləsinin “Ənsə sümüyü üzərindəki iki oynaq çıxıntısı vasitəsilə kəllə onurğa ilə birləşir” kimi yazılması daha düzgün olar.
Səhifə 116. “Yalnız ilk məməlilərdə ön ətraf qurşağında kürək sümüyü ilə yanaşı, qarğa sümüyü, yarasalarda və primatlarda isə körpücük sümükləri olur” cümləsinin “Yalnız ilk məməlilərdə ön ətraf qurşağında üç növ (2-kürək, 2- qarğa, 2-körpücük), yarasalarda və primatlarda iki növ (2-körpücük, 2-kürək), yırtıcılarda, təkdırnaqlılarda, cütdırnaqlılarda, xortumlularda isə yalnız bir növ (iki kürək) sümük olur” kimi verilməsi təklif olunur.
Səhifə 118. “Yalnız su məməliləri (balinalar) və bəzi yırtıcılar (pişikkimilər) qoxunu, demək olar ki, hiss etmir” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, pişikkimilərdə qoxu hissiyyatı insandan 14 dəfə güclüdür.
yumurtalıqlardan ibarətdir” fikri qeyd olunub. Əslində isə ilk məməlilərdə (yexidnada və ördəkburunda) yalnız sol yumurtalıq inkişaf edib. Ona görə də bu cümlənin “Cinsi vəzilər məməlilərin əksəriyyətində cüt olub, erkəkdə
olar.
düzgün olar.
Səhifə 124. “Onların arxa ətrafları kiçik, quyruğu uzun olur” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, kenquruların arxa ətrafları uzun, ön ətrafları isə qısa olur.
9
Səhifə 126. “Lakin gözləri kiçikdir və görmə qabiliyyəti yoxdur” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, yarasaların hamısında görmə qabiliyyəti var və bəziləri (enliqanad) rəngləri seçə bilirlər.
Səhifə 130. “Delfinlərin güclü exolokasiya qabiliyyəti vardır” cümləsinin “Balinakimilərin güclü exolokasiya qabiliyyəti vardır” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 130-131. “Alt və üst çənədə yerləşən birinci böyük azı dişləri o birilərinə nisbətən iri və itikənarlı olub yırtıcı diş adlanır” fikri qeyd olunub.
Əslində isə yırtıcılarda yırtıcı dişlər üst çənədəki dördüncü kiçik azı dişi və alt
çənədə isə birinci böyük azı dişidir.
Səhifə 136. Primatlarda mimiki əzələlərinin olmasını göstərmək təklif olunur. Səhifə 140-141. Müasir qoyun cinslərinin əcdadı vəhşi muflon və arxarların,
atların isə - tarpan və Prjevalski atının olması haqqında məlumat verilməsi tövsiyə olunur.
tərəfindən əhliləşdirilmişdir” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, insan tərəfindən dəvələrin dörd növü əhliləşdirilib: birhürgüclü, ikihürgüclü (birgüvənli, ikigüvənli və güvənsiz), lama və alpaka dəvələri.
Səhifə 145. “İlk birhüceyrəli orqanizmlər (bitkilər və heyvanlar) öz başlanğıcını məhz bu selik topalarından götürmüşlər” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, ən qədim birhüceyrəlilər bakteriyalardır. Bitkilər və heyvanlar öz başlanğıcını məhz bakteriyalardan götürüb.
Səhifə 146. “İlk çoxhüceyrəlilər olan süngərlər məhz koloniyalı ibtidailərdən əmələ gəlmişdir” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, ilk çoxhüceyrəli heyvanlar süngərlər deyil, lövhəşəkillilərdir.
Mezozoy erasının sonunda məhv olmuşlar” cümləsi “Nəhəng sürünənlər Yer üzərində uzun müddət hökmranlıq etmiş və onların əksəriyyəti Mezozoy erasının sonunda məhv olmuşdur” kimi yazılmalıdır. Çünki hazırda sürünənlərin 4 dəstəsi mövcuddur və növ sayları 8 minə qədərdir.
sürünənlərdən almışlar” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, quşlar quruda yaşayan dinozavrlar dəstəsinin nümayəndələrindən əmələ gəlib.
10
2. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Səhifə 12. Şəkil 7. 5 rəqəmi ilə Malpigi boruları göstərilib. Əslində isə 5 rəqəmi ilə baş-döşdə orta bağırsağın kor çıxıntıları göstərilməlidir. Malpigi boruları qarıncığın arxa hissəsində arxa bağırsağa açılır. 12 rəqəmi ilə mədə göstərilib, ancaq şəkildə mədə işarələnməyib.
göstərilməlidir.
Səhifə 25. Şəkil 17. “Çəyirtkə” əvəzinə şəkildə “yaşıl şala” göstərilib. Şəkillərdə cücülərin adlarının yazılması yaxşı olar.
Səhifə 32. Şəkil 23. “Dodaq” yazılıb, lakin xətlə göstərilməyib .
Səhifə 43. Qeyd olunub ki, dəniz ulduzu 29-cu şəkildə verilib. Lakin bu şəkildə dəniz ulduzu təsvir edilməyib.
hesab edilir.
Səhifə 67. Şəkildəki rəqəmlərin izahı verilməyib.
Səhifə 70. Şəkil 45. 6 rəqəmi ilə qurbağada bud sümüyü göstərilib. Əslində isə 6 rəqəmi ilə baldır sümüyü göstərilməlidir.
Səhifə 89. Şəkil 56. Çalma lələyi əvəzinə örtük (biçim) lələyi verilib.
Səhifə 90. Şəkil 57. “Qu tükü” göstərilib, ancaq mətndə qu tükü haqqında heç bir məlumat verilməyib. Əgər şəklə istinad edilirsə, mətndə də onun haqqında məlumat verilməlidir.
Səhifə 93. Şəkil 59. Böyrəyin və kloakanın axacaqlarının xaricə müstəqil axacaqla açılması göstərilib. Məlum olduğu kimi, böyrəyin axacağı da kloakaya açılır.
Səhifə 94. Şəkil 60-da və mətndə tənəffüs sisteminin ardıcıllığı düzgün göstərilməyib. Burada “Göyərçinin tənəffüs sisteminə burun dəlikləri, qırtlaq, traxeya, ağciyərlər və hava kisələri aiddir” əvəzinə “Göyərçinin tənəffüs sisteminə burun dəlikləri, qırtlaq, traxeya, bronxlar, ağciyərlər və hava kisələri aiddir” yazılarsa, doğru olar.
sarıbaş kralcıq”, “2-sağsağandır”.
11
Səhifə 108. Şəkil 70-də bildirçin meşə quşlarına, mətndə isə açıq sahə quşlarına aid edilib.
bağırsaq” qeyd olunub. Düz və kor bağırsaqlar yoğun bağırsağın şöbələri olduğundan, çıxarılması məsləhət görülür.
aortaya yönəlməlidir.
Səhifə 119. Məməlilərin orta qulağında ilk dəfə üç sümüyün (çəkic, zindan, üzəngi) əmələ gəlməsinin göstərilməsi təklif olunur.
dilində olan variantında olduğu kimi “Dölün balalıqda inkişafı” yazılması daha düzgün olar. Burada 1 rəqəmi ilə plasenta göstərilib, əslində isə 1 rəqəmi ilə yalnız uşaqlığın selikli qişası göstərilib.
Səhifə 122. Şəkil 80. Məməlilərin təkamül sxemi mətndə olan məlumatla uzlaşmır.
başlanğıc götürüblər. Eyni zamanda 86-cı səhifədə yazılıb ki, məməlilər teriodontlardan əmələ gəlib. Ona görə teriomorfların teriodont olduğunu qeyd etmək lazımdır.
Səhifə 128. Şəkil 81. Burada “.....Oxlu kirpi....” verilib. Buraya “ ...oxlu kirpi
(tirəndaz)” əlavə etmək lazımdır.
Səhifə 139. “Məməli heyvanların bəziləri (……. dovşan və s.) təcrübə heyvanı kimi geniş surətdə istifadə olunur” cümləsində dovşan əvəzinə adadovşanı yazılması təklif olunur.
Həmin səhifədə “Azərbaycanın Zaqatala qoruğunda nəcib maral, cüyür, qarapaça, boz ayı, meşə dələsi....” cümləsinin “Azərbaycanın Zaqatala qoruğunda nəcib maral, cüyür, qarapaça, qonur ayı, meşə dələsi...” kimi yazılması təklif olunur.
Belə ki, Boz ayı adlı heyvan Amerikada yaşayan qonur ayının yarımnövü – qrizlidir. Səhifə 147. Dərisitikanlıların mənşəyinin verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Həmin səhifədə “katilozavrlar” əvəzinə “kotilozavrlar” yazılmalıdır.
12 3. Tərcümə qüsurları
Səhifə 9. “На внутренней стороне конечностей дафнии имеются длинные волоски, выполняющие функцию плавников” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “На внутренней стороне конечностей дафнии имеются длинные волоски, выполняющие функцию сита” kimi verilsə, düzgün olar.
пресных и соленых водоемах” cümlələri dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “Низшие раки являются основным кормом в рыбном хозяйстве. Они образуют планктон (взвешенные организмы) пресноводных и соленых водоемов” kimi yazılsa, düzgün olar.
Səhifə 18. “Грызущий ротовой аппарат имеется у жуков, гусениц,
саранчи, бабочек и тараканов” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “Грызущий ротовой аппарат имеется у жуков, гусениц бабочек, саранчи и тараканов” kimi verilməlidir. Belə ki, kəpənəklərin ağız aparatı gəmirici deyil, sorucudur.
издалека определить местонахождение самки” cümləsi “Самец по специфичному запаху, выделяемому самками, может издалека определить их местонахождение” kimi verilsə, düzgün olar.
Həmin səhifədə “Весной в вечернее время можно наблюдать массовый взлет майских жуков” cümləsində “взлет” əvəzinə, “массовый лет” yazılmalıdır.
dilindəki varianta uyğun olaraq “Каков ротовой аппарат личинок и взрослых
Səhifə 31. Burada “Стрекозы” əvəzinə, “Цикады” yazılmalıdır. “Стрекозы” (iynəcələr) – cücülərin bərabərqanadlılara aid olmayan müstəqil bir dəstəsidir.
13
Həmin səhifədə “Это летающие и прыгающие прямокрылые” əvəzinə, “Это летающие и прыгающие равнокрылые” yazılması tövsiyə olunur.
Поэтому их называют головохордовыми” cümlələrinin “Над хордой тянется нервная трубка. Хорда проходит вдоль всего тела и выдается за передний конец нервной трубки. Поэтому их называют головохордовыми” kimi verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Əks halda elə başa düşülür ki, xordanın üstündə sinir borusu, onun üzərində isə yenə də xorda yerləşir.
Səhifə 54. “Нижние отростки хвостовых плавников тоже сросшиеся” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilindəki variantına uyğun olaraq “Нижние отростки хвостовых позвонков тоже сросшиеся и образуют нижнюю дугу” kimi yazılmalıdır.
морскими рыбами” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “Большинство видов сельдеобразных (кильки), трескообразных и др.
kilkələr siyənəkkimilərə aid deyil.
Səhifə 64. “Одни представители рыб питаются самостоятельно (сом, камбала, речной угорь), другие–охотятся стаями (сельдь, килька, карп)” cümləsinin “Одни представители рыб питаются не образуя стай (поодиночно) (сом, камбала, речной угорь), другие –охотятся стаями (сельдь, килька, карп)” kimi yazılması təklif olunur.
qapaqlarının sayı verilməyib. Dərsliyin rus dilində olan variantında isə üç göz qapağının olduğu göstərilib.
следующие отделы: шейный, туловищный, тазовый и хвостовой” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında verilməyib. Burada “тазовый” əvəzinə “крестцовый” yazılmalıdır. Digər tərəfdən, cümlədə quyruq fəqərələri nəzərə alınmadığına görə, “...из 9 несросшихся позвонков...” yazılması məsləhətdir.
variantında verilməyib.
14
Səhifə 79. “Выделительная система ящерицы состоит из пары почек, протоки которых открываются в клоаку” cümləsinin “Выделительная система ящерицы состоит из пары почек, протоки которых открываются в клоаку. В клоаку открывается и мочевой пузырь” kimi verilməsi daha düzgün hesab edilir.
100 кг (страус) размеры от 5 см до 2,7 м.” kimi verilməlidir.
Həmin səhifədə “Впервые в носоглотке у них появились голосовые связки, они способны издавать звуки” cümləsinin dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantına uyğun olaraq “У птиц в трахее образовались голосовые связки, и
контурные, нитевидные и щетинковидные” cümləsinin dərsliyin Azərbaycan dilindəki variantına uyğun olaraq “По форме различают такие перья, как контурные, пуховые, пух, нитевидные и щетинковидные” kimi yazılması təklif edilir.
90. “Перья, прикрепленные к кисти называются– первостепенными маховыми перьями, а к плечу – второстепенными
маховыми перьями” cümləsinin
dərsliyin Azərbaycan dilindəki variantına uyğun olaraq “Перья, прикрепленные
маховыми перьями, а к предплечью–второстепенными маховыми перьями” kimi yazılması təklif edilir.
cümləsində “эластична” əvəzinə, “гибкая” yazılması təklif edilir.
Səhifə 92. Burada “Пояс задних конечностей состоит из трех пар тазовых костей (подвздошной, паховой и седалищной)” cümləsində
“паховой” əvəzinə, “лобковой” yazılmalıdır.
Səhifə
birdir, lakin iki şöbədən ibarətdir.
Səhifə 94. “Она состоит из ноздрей, глотки, трахеи, лѐгких и воздушных мешков” cümləsində “глотки” əvəzinə, “гортань” yazılmalıdır. Bundan başqa “трахеи” sözündən sonra “бронхи” sözü əlavə olunmalıdır.
Səhifə 101. “Нижние кольца дыхательной трубки этих птиц, соединяясь, образовали костный барабан (резонатор)” cümləsinin “Нижние кольца трахеи этих птиц, соединяясь, образовали костный барабан
(резонатор)” kimi yazılması təklif edilir.
Həmin səhifədə “В результате такого питания железистый отдел желудка ослаблен, а кишечник укорочен” fikri qeyd olunub. Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında isə yazılıb: “Qidanın xarakterinə görə bu quşlarda əzələli mədə zəifləmiş, bağırsaq isə gödəkdir”. “Əzələli” sözü rus dilinə
“железистый” kimi deyil, “мускульный” kimi tərcümə olunmalıdır.
Səhifə 103. “В Азербайджане распространены такие виды, как журавль-красавка, серый журавль, венценосный журавль” cümləsində
“венценосный журавль” olmamalıdır, çünki bu quş yalnız Şərqi və Qərbi Afrikada yaşayır.
живут в степях” kimi verilməsi tövsiyə olunur.
Səhifə 108. “Ряд лесных птиц, например, орел, сокол, цапля, аисты гнездятся в лесу или зарослях, однако в поисках пищи они отправляются в открытые пространства” cümləsində “сокола” əvəzinə, dərsliyin Azərbaycan dilindəki variantına uyğun olaraq “коршун” yazılmalıdır.
təklif olunur.
Yenə
həmin səhifədə “Многие птицы открытых пространств,
по скалам и отвесным склонам гор (куропатка, стенолаз и др.)” cümləsinin birinci hissəsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında verilməyib.
четырехкамерное сердце, от которого выходит только левая аорта, ...” cümləsinin “Им свойственны высокая и постоянная температура тела, четырехкамерное сердце, от которого выходит левая дуга аорты и легочная артерия, …” kimi verilməsi təklif edilir.
Səhifə 115. Burada “У летучих мышей на грудной кости имеется киль” cümləsi qeyd olunub. Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında isə yazılıb: “Yarasalar və köstəbəklərin döş sümüyü üzərində til olur”. Köstəbəklərdə döş sümüyü üzərində tilin olması dərsliyin rus dilində olan variantında verilməyib.
Səhifə 119. “По справнению” əvəzinə, “По сравнению” yazılmalıdır.
Həmin səhifədə “А у летучих мышей, кротов и т. д. глаза редуцированы” fikri qeyd edilib. Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında isə yazılıb: “Bir qayda olaraq, meşədə, kolluqlarda, torpaq altında yaşayan məməlilərdə görmə orqanı çox zəif inkişaf etmiş, yarasada, köstəbəkdə, kor siçanda və s. isə gözlər reduksiyaya uğramışdır”. Dərsliyin rus dilində olan variantında “слепыш” (kor siçan) sadalanmada qeyd olunmayıb.
cümləsinin “Челюсти вытянуты, напоминают клюв утки, у взрослых особей
зубов нет” kimi verilməsi tövsiyə olunur. Belə ki, cavan ördəkburunlarda çoxqabarıqlı dişlər olur.
коренными” cümləsinin “Как правило, у них молочные зубы заменяются постоянными” kimi yazılması təklif olunur. Belə ki, köklərin olması həm süd, həm də daimi dişlərə xasdır.
др.” cümləsi qeyd olunub. Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında isə “лезгинская” sadalanmada qeyd olunmayıb.
Səhifə 149. Burada “земляных пчѐл” əvəzinə, “шмели” yazılmalıdır. Səhifə 152. Dərsliyin rus dilində olan variantında şəkildə “Ağgöl milli parkı”,
Azərbaycan dilində olan variantında isə “Ağgöl qoruğu” yazılıb. Burada “Ağgöl milli parkı” olmalıdır.
Səhifə 153. Dərsliyin rus dilində olan variantında Azərbaycan dilində olan variantdan fərqli olaraq istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı verilməyib.
4. Rus dilində olan variantdakı qüsurlar
Səhifə 4. Burada “Тело каждого типа разделено на многочисленные членики” cümləsi “Тело представителей каждого типа разделено на многочисленные членики” kimi yazılarsa, düzgün olar.
Səhifə 8. “Жабры находятся в месте соединения ходильных ног с головогрудью и имеют вид кожных шипов” cümləsinin “Жабры находятся в
17
месте соединения ходильных ног с головогрудью и имеют вид кожных
выростов” kimi yazılması təklif olunur.
Həmin səhifədə “Нервная система рака состоит из окологлоточного нервного узла и брюшной нервной цепочки” cümləsinin “Нервная система рака состоит из окологлоточного нервного кольца и брюшной нервной цепочки” kimi yazılması təklif olunur.
Səhifə 9. Burada “Класс ракообразных делится на низших и высших раков” cümləsi verilib. Lakin xərçənglərdən hansıların ali, hansıların isə ibtidailərə aid olması izah olunmayıb. Məlumdur ki, ali xərçənglərə onayaqlı, bərabərayaqlı və müxtəlifayaqlı xərçənglər aiddir.
Səhifə 18. “Он (ротовой аппарат) образован парными верхними челюстями, непарной верхней губой, парными нижними ногочелюстями и непарной нижней губой” cümləsinin “Он (ротовой аппарат) образован парными верхними челюстями, непарной верхней губой, парными нижними
челюстями и непарной нижней губой” kimi yazılması təklif olunur.
Həmin səhifədə “В сосущем ротовом аппарате усовершенствованны верхняя губа и верхние челюсти” cümləsinin “В сосущем ротовом аппарате
редуцировались верхняя губа и верхние челюсти” kimi yazılması təklif olunur.
Yenə həmin səhifədə “,…. парными нижними ногочелюстями” fikrinin “,…. парными нижними челюстями” kimi yazılması təklif olunur.
cümləsinin “Комнатная муха одна из наиболее быстролетающих насекомых” kimi yazılması təklif olunur.
яиц в навозные кучи, в уборные, помойные ямы” cümləsinin “Самка мухи за один раз откладывает более 100 яиц в навозные кучи, в уборные, помойные ямы” kimi yazılması təklif olunur.
Səhifə 39. “Их легко узнают, так как высасывая кровь, они кусают и людей” cümləsinin “Они хорошо всем знакомы, так как часто кусают и людей” kimi yazılması təklif olunur.
рыбы” yazılması təklif olunur.
Səhifə 67. Burada “У взрослых особей сердце трѐхкамерное, два круга кровообращения, кровь смешанная” fikri qeyd olunub. Ağciyərsiz
18
salamandralar (lat.
Plethodontidae) - quyruqlu suda-quruda yaşayanların fəsilələrindən biridir. Bu heyvanların ağciyərləri olmur, ürəkləri isə iki kameralıdır. Buna görə cümlənin “Обычно у взрослых особей сердце трѐхкамерное, два
Səhifə 71. Şəkil 48-də “Нервная система озѐрной лягушки” yazılıb. Şəkildə isə sinir sisteminin deyil, ancaq baş beynin quruluşu verilib. (Bu, dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında da səhvdir.)
Səhifə 75. “Их легко узнать по отсутствию ног” əvəzinə, “Их легко узнать по отсутствию хвоста” yazılması tövsiyə olunur.
Həmin səhifədə “Бесхвостых амфибий иначе называют лягушками” cümləsi düzgün deyil. Çünki quyruqsuz amfibiyalara qurbağalardan başqa, həmçinin ağac qurbağaları (квакши) və quru qurbağaları (жабы) aiddir.
Səhifə 78. Burada “У змей и черепах грудной клетки нет. Конечности у них пятипалые и сходны с конечностями амфибий” fikri düzgün deyil.
Birincisi, ilanların ayağı olmur, ikincisi isə tısbağaların yalnız ön ətraflarında beş, arxa ətraflarında isə dörd barmaq olur.
и ползанием, легочные мешки имеют удлиненную форму” cümləsinin
“У змей в связи удлинением формы тела и ползанием, одно легкое имеет удлиненную форму” kimi verilməsi təklif olunur.
Səhifə 82. “Самыми распространенными являются водные змеи” cümləsinin “Самыми распространенными являются ужи” kimi verilməsi təklif olunur.
Səhifə 88. Burada “От сердца отходит только правая аорта” əvəzinə, “От сердца отходит только правая дуга аорты и легочная артерия” yazılması təklif edilir.
дятлы, синицы и т.д. – относятся к осѐдлым птицам” cümləsində “куриных” sözündən sonra defis deyil, vergül olmalıdır. Əks halda, belə çıxır ki, sərçələr, qarğalar, ağacdələnlər və arıquşular toyuqkimilər dəstəsinə aiddir.
Səhifə 114. “У одних животных линька происходит постепенно (обезьяны), а у других волосы выпадают сразу” cümləsi “У одних животных линька происходит постепенно (обезьяны), а у других волосы выпадают в
19
большом количестве” kimi yazılmalıdır. Əks halda, elə çıxır ki, heyvanlar tüləyən zaman tamam tüksüz qalır.
düzgün deyil. Belə ki, marallar buynuzlarını ildə bir dəfə dəyişir.
Səhifə 114-115. Burada “Движение млекопитающих разнообразны. Они
имеют разную скорость и формы движения: бег (сеноставка, непарнокопытные, джейраны), шаг (ряд копытных млекопитающих), толчки с подпрыгиванием (кенгуру, заяц), ползание по дереву (белка), подпрыгивание по дереву (белка-летяга, гиббон), плавание (морские млекопитающие), полѐт (летучая мышь)” əvəzinə “Они имеют разную скорость и формы движения: бег (суслик, непарнокопытные, джейраны), шаг (ряд копытных млекопитающих), прыжки (кенгуру, заяц), лазание и прыжки (белка), планирование (белка-летяга, гиббон), плавание (морские млекопитающие), полѐт (летучая мышь)” yazılması təklif olunur.
Səhifə 117. “Как и у всех позвоночных, орган дыхания у млекопитающих - лѐгкие,………..” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, balıqlar onurğalı heyvanlara aid olmalarına baxmayaraq, onların tənəffüs orqanları qəlsəmələrdir. (Bu fikir dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında da səhv verilib).
обоняния, слуха, зрения и вкуса” cümləsi qüsurludur. Elə təəssürat yaranır ki, heyvanlarda yalnız 4 duyğu orqanı var.
terminini işlətmək məsləhətdir.
Həmin səhifədə “Сеноставка”-ların digər adının “пищуха” olmasını da vermək məsləhətdir. Çünki bu termin elmi ədəbiyyatda daha geniş yayılıb.
когтями” cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında “Ətrafları, adətən, beşbarmaqlı olub caynaqlarla nəhayətlənir” kimi verilib. Dərsliyin rus dilində olan variantında cümləyə “обычно” sözünü əlavə etmək lazımdır.
заострены и называется хищным зубом” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, yırtıcılar dəstəsinin nümayəndələrində, məsələn, canavarda üst çənədə yırtıcı diş 4-cü
kiçik azı dişlə (premolyar ilə), alt çənədə isə 1-ci böyük azı dişlə (molyar ilə) təmsil olunub.
гиена” cümləsi “В Азербайджане обитает один вид семейства – полосатая гиена” kimi yazılmalıdır.
Səhifə 133. Burada “Зебры в естественных условиях обитают в саваннах
Африки, ослы - на северо-востоке Африки, дикие лошади – в степях Монголии” fikri düzgün deyil. Belə ki, vəhşi (Prjevalski) atın təbii şəraitdə nəsli hələ XX əsrin axırlarında kəsilib. Hazırda onların təbii populyasiyalarını, zooparklarda saxlanılan fərdlər hesabına bərpa etməyə cəhd göstərilir.
Səhifə 135. “Конечности у слонов пятипалые, заканчиваются мелкими пальцами” cümləsinin “Конечности у слонов пятипалые, заканчиваются мелкими копытцами” kimi yazılması təklif olunur.
Səhifə 139.
благородный олень, бурый медведь, лесная куница, косуля, серна” kimi yazılması təklif olunur. “Dələ” – “куница”-dır, lakin bəzi yerlərdə ona “белка” deyirlər, “белка” isə “sincab”dır.
Səhifə 146. Burada “У кольчатых червей, в отличие от нитевидных,
впервые появляется вторичная полость тела (целлом), кровеносная и дыхательная системы” cümləsi düzgün deyil. Belə ki, qan-damar sistemi ilk dəfə olaraq həlqəvi qurdlarda deyil, nemertinlərdə yaranıb.
113-cü səhifədən başlanaraq 141-ci səhifə daxil olmaqla, kolontitulda (yuxarı küncdə) “Классе Млекопитающие” yazılıb. Bu “Класс Млекопитающие” olmalıdır.
Nəticə
1.
Dərslikdə tədris proqramındakı mövzular tam əhatə olunub. 2.
Dərslikdə şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri əsasən nəzərə alınıb.
3. Dərslikdəki material şagirdlərin müvafiq fənn üzrə bilik və bacarıqlarının formalaşdırılmasına imkan verib.
Document Outline
Yüklə 0,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|