Ġdeya və layihə müəllifi

Vağudi  kəndindəki  bulaqların  (Hovuz  arxı,  Səfəralı  bulağı,  Zorzor 
bulağı,  Əcdaha  bulağı,  Öküz  bulağı)  əkin  və  örüĢ  yerlərinin  (Hovuz  düzü, 
Paxla yeri, Çöplü çuxur, QayabaĢı, Mərcanlı, Haçaqaya, Gölcük güneyi, Arpa 
çuxuru və s.) dərə və dağların (Allahqulu dərəsi, Əcdaha dərəsi, QamıĢlı, Ağzı 
açığın  dərəsi,  Qızıl  qaya,  ĠĢıqlı  dağ,  Yalzəmi  dağı,  DaĢarxac,  Qurban  təpəsi, 
Quzu kahası, ġalvarlı dərə) adları da təmiz Azərbaycan türkcəsində olmaqla, 
bu yerlərin qədim sakinlərinin kimliyi barəsində dolğun məlumat verən əsaslı 
dəlillərdəndir.  Yeri  gəlmiĢkən  qeyd  edək  ki,  Vağudi  kəndinin  yaxınlığında 
Alıbəyli  dərəsinin  sol  kənarında  böyük  sal  daĢların  üzərində  çoxlu  sayda  iri  at 
ləpiri formasında çuxurlar var idi. Kənd camaatının əski inamına  görə bu ləpirlər 
Həzrət Əlinin atı Düldülün ləpirləri idi və müqəddəs sayılırdı. 
1905  və  1918-ci  illərdə  Vağudi  kəndi  ermənilər  tərəfindən  dağıdılıb, 
yandırılmıĢ,  kənd  əhalisi  kütləvi  Ģəkildə  qətlə  yetirilmiĢdir.  Xüsusilə  1918-ci  ilin 
avqustunda  Andronikin  quldur  dəstələri  Vağudi  kəndində  2000-dən  çox  adamı 
görünməmiĢ  qəddarlıqla  qətlə  yetirmiĢlər.  O  dövrdəki  hadisələrin  Ģahidi  olan 
insanların  Ģəhadətinə  görə,  eləcə  də  arxiv  sənədlərinə  əsasən,  məlum  olur  ki, 
daĢnaklar  Vağudi  kəndində  400  nəfər  qadın,  uĢaq  və  qocalardan  ibarət  olan 
müsəlmanları  məscidə  yığaraq,  yandırmıĢ,  92  nəfər  kənd  sakinini  50  metr 

245 
 
hündürlüyündə qayadan diri-diri aĢağıya ataraq öldürmüĢ, cavan qız-gəlinləri misli 
görünməmiĢ təhqirlərə və iĢgəncələrə məruz qoymuĢlar. 
Vağudi camaatının bir hissəsi Kilsəli dağdan aĢaraq, Minkəndə, bir hissəsi 
isə Gölcük Güneyindən aĢaraq, Qara göl ətrafına gəlmiĢ, oradan isə Laçın, Füzuli, 
Qubadlı rayonlarına yayılmıĢlar. 
1922-ci  ilin  yayında  doğma  kəndlərinə  qayıdan  Vağudi  camaatı  artıq 
kənddə ermənilərin məskunlaĢdığının Ģahidi olmuĢlar. Sisyan rayonunun Darabas, 
Lsen,  Lor,  Axlatyan  və  Bnunis  kəndlərindən,  Gorus  rayonunun  Yaycı  və  Tatev 
kəndlərindən Vağudiyə köçən ermənilər kəndi qarıĢıq kəndə çevirmiĢlər. 
1922-ci  ildə  bu  kənddə  131  nəfər,  1931-ci  ildə  336  nəfər  azərbaycanlı 
yaĢamıĢdır.  1954-cü  ildə  Vağudi  kəndində  154  azərbaycanlı  ailəsi  və  52  erməni 
ailəsi  yaĢayırdı.  Kənddə  1930-cu  ildə  kolxoz  yaradılmıĢ,  azərbaycanlılar  üçün 
əvvəl  7  illik,  sonra  isə  orta  məktəb  açılmıĢdır  ki,  burada  Sisyan  rayonunun  ġəki, 
Qızılcıq, Urud, Ağudi, Ərəfsə, Comərdli azərbaycanlı kəndlərindən, habelə Gorus 
və Qafan rayonlarından azərbaycanlı balaları təhsil alırdılar. 
Böyük  Vətən  müharibəsində  Vağudi  kəndindən  77  nəfər  azərbaycanlı 
iĢtirak  etmiĢdir  ki,  onlardan  45  nəfəri  geriyə  qayıtmamıĢdır.  Qarabağ 
döyüĢlərində  Vağudi  kəndindən  iki  nəfər  -  Əsədov  Kamil  ġükür  oğlu  və 
Əsədov Novruz ġahnəzər oğlu Ģəhid olmuĢlar. 
Kənddə  mədəniyyət  evi,  kitabxana, poçt-rabitə  Ģöbəsi,  400 nömrəlik  ATS, 
məiĢət  evi,  uĢaq  bağçası  və  xəstəxana,  iki  yeməkxana,  iki  su  dəyirmanı  fəaliyyət 
göstərirdi.  80-ci  illərin  sonlarına  yaxın  Vağudi  kəndində  hərbi  xarakterli  detallar 
istehsal edən mini zavod iĢə salınmıĢdı. 
Vağudi  azərbaycanlıları  1988-ci  ildə  üçüncü  dəfə  erməni  millətçiləri 
tərəfindən  öz  doğma  yurdlarından  deportasiya  olundular.  Kəndin  əhalisi 
Azərbaycanın  müxtəlif  bölgələrinə,  o  cümlədən  Bakı,  Sumqayıt  və  Naxçıvan 
Ģəhərlərinə, Cəbrayıl, Füzuli, Ağdam, Tərtər, Xızı və s. rayonlarına səpələnmiĢlər. 
Azərbaycan  Milli  Akademiyasının  müxbir  üzvü  Telman  Ağayev  və  Sosialist 
Əməyi Qəhrəmanı Saməddin ġükürov bu kənddə anadan olmuĢlar. 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Abbasov  Namaz  Emin  oğluna  təĢəkkürümüzü  bildirir,  dünyasını  vaxtsız  dəyiĢən 
Abbasova Gülbir Sabah qızına Allahdan rəhmət diləyirik - müəll.). 
 
GORUS RAYONU 
 
Azərbaycan  Rusiyaya  birləĢdirildikdən  sonra  o  dövrün  ərazi  inzibati 
bölgüsünə  görə  yaradılmıĢ  Yelizavetpol  quberniyasının  Zəngəzur  qəzasının 
mərkəzi  Gorus  Ģəhəri  olmuĢdur.  Zəngəzur  Ermənistana  verildikdən  sonra  isə 
Ermənistan  SSR-in  tərkibində  1930-cu  il  sentyabrın  9-da  Gorus  rayonu 
yaradılmıĢdır. Rayonun ərazisi 752 km
2
, mərkəzi Gorus Ģəhəridir. 
 

246 
 
Təbiəti 
 
Gorus  rayonu  kəskin  parçalanmıĢ  vulkanik  dağlar,  dağətəyi  düzənliklər, 
sıldırım  qayalar  və  dərin  dərələr  diyarıdır.  Rayonun  Ģimalında  bazalt  süxurlardan 
ibarət ĠĢıqlı dağ silsiləsi uzanır (3548 m). 
Üçtəpə  yaylası  (1500-2300  m)  Gorus  və  Sisyan  rayonlarının  hüdudlarında 
yerləĢən  gözəl  subalp  çəmənliyidir.  Üçtəpədən  baĢlayaraq  dağlar  tədricən  aĢağı 
meyillənir, Bazarçay dağ aĢırımına (600-800 m) keçərək, Bazarçay üzərindəki yerli 
camaat arasında "ġeytan körpüsü" deyilən təbii daĢ tuneli yaradır. 
Bu  rayonun  landĢaftının  özəlliklərindən  biri  də  "Gorus  piramidaları"dır. 
Bunlar Gorus Ģəhərinin Ģərq və cənub-qərbində qərar tutan, küləklərin təsiri altında 
torpağın  qum  qatının  aĢınması  nəticəsində  yaranmıĢ  konusvari  daĢ  sütunlardır. 
Vulkanik mənĢəli piramidaların hündürlüyü 10-20 m, bəzən daha çoxdur. Xinzirək 
və Xnazax, Bayandur çaylarının hövzələrində də belə piramidalara rast gəlinir. 
Gorus,  ZoraĢen,  Xnzoresk,  Ağsu,  Dığ,  Xoznavar,  Xnazax  çayları  Gorus 
rayonunun əsas su hövzələridir. 
Gorus  çayının  orta  axarı  boyunca  yerləĢən  seyrək  meĢəliklər  qaratikan, 
zoğal,  böyürtkən  kolları  və  cəviz  ağacları  ilə  örtülmüĢdür.  MeĢələrin  sıx  yerində 
vələs, palıd, ağcaqayın, cır gilas və s. ağaclar üstünlük təĢkil edir. 
Su axarları əsasən Bazar çayı hövzəsinə məxsus olan kiçik dağ çaylarından 
ibarətdir.  YetmiĢinci  illərdən  baĢlayaraq,  Bazar  çayın  üzərində  tikilmiĢ  SES-lər, 
suvarma sistemləri Gorusun iqtisadiyyatına böyük təsir göstərmiĢdir. 
Mineral sulardan "TurĢ su", (Tatev, KaraĢen, Gorus) daha məĢhur və qədim 
zamanlardan təbabətdə (türkəçarə) istifadə olunan ġeytan körpüsünün yaxınlığında 
yerləĢən mineral suların adını çəkmək olar. 
Zəngəzurun ən gözəl və ən böyük Su hövzəsi sayılan Qara gölün böyük bir 
hissəsi  Gorus  rayonunun  ərazisindədir.  Təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qara 
gölün  Laçın  ərazisinə  düĢən  hissəsi  də  1968-ci  ildə  Azərbaycandan  alınaraq 
Ermənistan SSR-ə verilmiĢdir. 
Gorusda  qıĢ  Sisyan  və  Meğriyə  nisbətən  sərt  və  uzun  olur.  Havanın  orta 
temperaturu yanvar ayında -2°C (aĢağı zona) -10°C arasında (ĠĢıqlı dağ) olur. 
Ġyul  ayında  temperatur  müvafiq  surətdə  +22°C-dən  +10°C-dək  dəyiĢir. 
Yağıntının  illik  miqdarı  500-800  mm-ə  çatır.  May-iyun  aylarında  demək  olar  ki, 
günaĢırı yağıĢ yağır. 
Tarixi oçerk 
 
Gorus  Qafqazda  ən  qədim  yaĢayıĢ  məskənlərindən  biri  olmuĢdur.  Moisey 
Kalankatuklunun  "Alban  tarixi"  əsərində  (3-cü  kitab  16-cı  fəsil)  bu  yaĢayıĢ 
məntəqəsinin  adı  Qoroz  qalası  kimi  çəkilir.  Gorus  toponimi  Gürcüstanda 
Xorosdaq,  Qoroz-Xaraba,  Stavropol  vilayətində  Geros,  ġimali  Qafqazda  Qroznı 

247 
 
toponimləri  ilə  mənĢəcə  eyni  olub,  türk  mənĢəli  Qorus  tayfasının  adı  ilə  bağlıdır 
(46 213). 
Gorus  toponimini  tədqiq  edən  əslən  Gorusun  ġurnuxu  kəndindən  olan 
Əzəmət Rüstəmli Naxçıvandakı Xurs kəndinin, Qazax rayonundakı Xoros dağının, 
Qarabağdakı Kirs dağının, Türkiyədəki Qars Ģəhərinin adlarının Gorus toponimi ilə 
eyni mənĢəli olduğunu qeyd edir (53 səh 90). 
Gorus  toponimini  Qor  sözü  ilə  əlaqələndirən  fikir  də  maraqlıdır.  "Alban 
tarixi"  əsərində  göstərilir:  "Babiki  müĢaiyət  edən  Qor  və  Qazan  adlı  iki  doğma 
qardaĢ  öz  dinlərini  atıb  xaçpərəst  oldular.  Babik  püĢk  atdı  və  Qorun  bəxtinə  Hot 
kəndi, Qazanın bəxtinə isə ġalat kəndi çıxdı". 
Hot və ġalat kəndlərinin Sisyan və Gorus rayonlarının ərazisində olması bu 
gümanı daha da qüvvətləndirir. 
Gorus toponiminin Ġranın Həmədan Ģəhəri yaxınlığındakı Gorus mahalından 
olan  tayfaların  adı  ilə  bağlılığını  göstərən  Məhəmmədhəsən  Baharlı  bu  tayfanın, 
eləcə də Azərbaycanın Cavad, ġamaxı və Göyçay qəzalarında məskunlaĢdığını da 
qeyd  edir  (83,  54).  Lakin  Məhəmməd  Həsən  Baharlının  gorusluları  kürd  tayfaları 
kimi  göstərməsi  fikri  ilə  razılaĢmaq  mümkün  deyildir.  Bu  tayfa  türk  mənĢəli 
olmaqla,  XV-XVI  əsrlərdə  QızılbaĢların  tərkibində  Səfəvilərin  hakimiyyətə 
gəlməsində  mühüm  rol  oynamıĢ  və  çox  güman  ki,  XVI  əsrin  əvvəllərində  ġah 
Ġsmayıl  Xətainin  Zəngəzura  yürüĢü  zamanı  bu  ərazilərə  gələrək  yeni  yurdda 
məskunlaĢmıĢlar. 
Son  dövrlərdə  erməni  tədqiqatçıları  Gorus  (Qoris)  sözünü  rus  dilindəki 
"qora" - "dağ" sözü ilə əlaqələndirirlər ki, bu da etimoloji cəhətdən tam mənasız bir 
Ģeydir.  Ən  azı  ona  görə  ki,  ruslar  Zəngəzura  XIX  əsrdə  gəlmiĢlər,  Gorus  adı  isə 
bundan ən azı 400 il öncə mövcud olmuĢdur. 
Gorusun  bərəkətli  torpağı,  çay  boyu  vadiləri,  sıldırım  qayaları,  mağara  və 
kahaları  qədim  minilliklərdə  adamlar  üçün  sığınacaq  olmuĢdur.  Orta  əsrlərdə 
Qədim  Ġpək  yolunun  bir  hissəsi  sayılan,  Naxçıvandan  Xəzəryanı  Ģəhərlərə, 
Qarabağa və baĢqa yerlərə duz daĢıyan karvanların yolu Gorusdan keçib gedərmiĢ. 
Orta  əsr  Ģərq-müsəlman  memarlığının  ən  gözəl  nümunələrindən  biri  olan  Sınıq 
Karvansaranın da Gorus rayonu ərazisində olması deyilənlərə sübutdur. Qayaların 
qoynundakı  mağara  və  karvansaralar  son  illərə  qədər  qalmaqda  idi.  Bu  ekzotik 
evlər uzun illər Qarabağ xanlarının istirahət və əyləncə yeri olmuĢdur. 
Onu  da  qeyd  etmək  yerinə  düĢər  ki,  Qarabağ  xanları  Gorus  ermənilərinə 
qarĢı həmiĢə xoĢ münasibət bəsləmiĢlər. Pənahəli xan Qarabağ məliyi ġahnəzərin 
təqdimatı  ilə  Gorus  ermənisi  Ohana  məlik  rütbəsi  vermiĢ  və  bu  bölgənin 
idarəçiliyini ona tapĢırmıĢdır. 
Qarabağ xanının icazəsi və dəstəyi ilə 1765-ci ildə Gorus kilsəsi tikilmiĢdir. 
Gorus  bölgəsini  200  ilə  yaxın  bir  müddətdə  (XVII-XVIII  əsrlərdə)  Məlik 
Hüseynlilər  tayfası  idarə  etmiĢ  və  bu  nəslin  Qarabağ  xanlığı  ilə  yaxın  əlaqələri 
olmuĢdur. 

248 
 
1805-ci  ildə  Qarabağa  daxil  olan  rus  qoĢunları  Gorus  Ģəhərini  Rusiyanın 
hərbi  qərargahına  çevirmiĢdir.  1826-cı  ilin  iyul  ayında  Rusiya-Ġran  müharibəsi 
Zəngəzurda  Ģiddətlənir  və  Q.Nazimkanın  komandanlığı  altında  rus  ordusu  42-ci 
polkunun üç alayı (2 topu) Gorusda yerləĢdirilir (132). 
Köhnə Gorus qəsəbəsi 1868-ci ildən Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur 
qəzasının mərkəzi olmuĢdur. 
Lakin  qəsəbənin  yerləĢdiyi  dərənin  məhdud  sahəsi  onun  geniĢlənməsinə 
imkan  vermədiyinə  görə  Məlik  Hüseynin  məsləhəti  ilə  1870-ci  ildə  köhnə 
Gorusdan  bir  qədər  qərbdə,  kəndin  qarĢısındakı  düzənlikdə,  çayın  sağ  sahilində 
Gorus  Ģəhərinin  əsası  qoyulmuĢdur.  Bu  Ģəhər  1868-1918-ci  illərdə  Yelizavetpol 
quberniyası  Zəngəzur  qəzasının  mərkəzi,  1921-30-cu  illərdə  Ermənistan  SSR 
Zəngəzur qəzasının, daha sonra isə Gorus rayonunun mərkəzi olmuĢdur. 
Gorusda  1823-cü  ildə  119  ailə  (azərbaycanlı  və  erməni)  yaĢayırdı. 
Azərbaycan  Rusiyaya  birləĢdirildikdən  sonra  1829-31-ci  illərdə  Ġrandan  və 
Türkiyədən  xeyli  sayda  erməni  köçürülərək  Zəngəzura,  o  cümlədən,  Gorus 
rayonunun  ərazisində  yerləĢdirilmiĢ,  gəlmə  ermənilərin  hesabına  Ģəhərin  əhalisi 
artmıĢdır. 
Gorus Ģəhəri Zəngəzurun qəza mərkəzinə çevrildikdən sonra ardıcıl aparılan 
erməniləĢdirmə  siyasəti  nəticəsində  buradan  azərbaycanlılar  tədriclə  sıxıĢdırılıb 
çıxarılmıĢlar. 
S.  Zelinskinin  1886-ci  il  tədqiqatında  Gorus  Ģəhəri  erməni  yaĢayıĢ 
məntəqəsi  kimi  göstərilir.  Yalnız  burada  bir  neçə  azərbaycanlı  ailəsinin  yaĢadığı 
qeyd edilir. 
Gorus  erməniləri  istər  xarakterinə,  istərsə  də  ləhcələrinə  görə  Zəngəzurun 
digər ermənilərindən kəskin Ģəkildə fərqlənirdilər. Erməni dilçilik elmində "Gorus 
ləhcəsi"  deyilən  bir  sahənin  olması  da  təsadüfi  deyildir.  Müxtəlif  zamanlarda 
dünyanın  müxtəlif  ölkələrindən  indiki  Ermənistan  ərazisinə  köçürülən  ermənilər 
müxtəlif  ləhcələrlə  danıĢırlar.  Bu  yığma  xalqın  hər  rayonda,  hətta  ayrı-ayrı 
kəndlərdə  belə  özlərinə  məxsus ləhcələri  mövcuddur. Belə ki,  Zəngəzurun Meğri 
rayonundakı ermənilər bir ləhcə ilə danıĢdıqları halda, qonĢu Qafanda baĢqa ləhcə 
ilə  danıĢırlar.  Ġrəvan  ermənilərinin  öz  ləhcəsi,  Leninakanın  öz  ləhcəsi  vardır.  Bir 
sözlə,  Ermənistanda  40-a  qədər  ləhcə  vardır.  Ancaq  Gorus  ləhcəsi  bunların  heç 
birinə  bənzəmir. Bu ləhcə ilə Gorus rayonunda, Sisyanın və  Qafanın bəzi erməni 
kəndlərində  danıĢırlar.  Gorus  ləhcəsinin  Qarabağ  ləhcəsinə  yaxın  olması  faktı  da 
Zəngəzur və Arsağın qədim Albaniya dövlətinin qonĢu vilayətləri olmasını təsdiq 
edən dəlillərdən biri kimi əhəmiyyətlidir. 
Son  əsrdə  Gorus  erməniləri  öz  kobudluqları,  qəddarlıqları  və  azərbaycanlı 
əhaliyə  qarĢı daha  sərt  münasibətləri ilə seçilmiĢlər.  Fikrimizcə bu, həm Gorusda 
güclü dayaqlara malik olan "DaĢnaksütyun" partiyasının antitürk təbliğatı, həm də 
IX  əsrin  sonlarında  Zəngəzurda  Alban  xristianlarının  qriqorianlaĢdırılmasında 
xüsusi rol oynamıĢ Tatev kilsəsinin təsiri ilə əlaqədar idi. 

249 
 
Sonrakı  dövrdə  də  Gorus  rayonu  Zəngəzurun  erməni  daĢnak  mərkəzi  kimi 
tanınmıĢdır.  1905  və  1918-ci  il  Zəngəzurdakı  erməni-müsəlman  davaları  zamanı 
Gorus      erməniləri  xüsusilə  qəddarlıq  göstərmiĢlər.  1918-ci  ildə  Andronikin 
Zəngəzurdakı azərbaycanlı kəndlərini talan edərək Gorusa gəlməsi və Gorusda öz 
dövlətini elan etməsi,  Dro və  Nijdehin daĢnak dəstələrinin uzun  müddət  Gorusda 
və  Tatevdə  at oynatması,  Zəngəzurda  Sovet  hakimiyyəti qurulduqdan sonra  belə, 
iki ilə yaxın bir müddətdə Gorus ərazisində "Sünik respublikası" deyilən oyuncaq 
qurumun  qalması  Gorusda  separatçı  antitürk  daĢnak  ruhunun  yüksək  olduğunu 
sübut edən faktlardır. 
1918-ci  ilə  qədər  Gorus  rayonunda  45  azərbaycanlı  kəndi  olmuĢdur.  Sovet 
hakimiyyəti  illərində  Gorus  rayonundakı  8  azərbaycanlı  kəndinin  adı 
erməniləĢdirilmiĢ,  6  kənd  isə  ləğv  edilmiĢdir.  1988-ci  ildə  bu  rayonda  cəmisi  5 
azərbaycanlı  kəndi  qalmıĢdır  ki,  onların  da  əhalisi  ilin  sonunda  deportasiya 
edilmiĢdilər. 
 
Gorus rayonunda 1988-ci ilə qədər mövcud olmuĢ azərbaycanlı 
 
KƏNDLƏRĠ 
 
Ağbulaq kəndi 
 
Gorus  rayon  mərkəzindən  40  km  cənub-qərbdə,  Kəpəz  dağının  ətəyində, 
meĢə  içərisində  yerləĢir.  Kəndin  adı  Kəpəz  dağından  axan  Ağbulaq  adlı 
çeĢmədən  götürülmüĢdür.  1830-cu  ildən  sonra  salındığı  güman  edilir.  Rayonun 
ən abad kəndlərindən biri idi. 
1918-ci  ildə  Ağbulaq  camaatı  Andronikin  quldur  dəstəsinə  qarĢı  mərdliklə 
döyüĢmüĢ,  uzun  müddət  öz  kəndlərini  tərk  etməmiĢlər.  Lakin  kəndin 
müdafiəçilərinin  sursatı  qurtardıqdan  sonra  camaat  kənddən  çıxmağa  məcbur 
olmuĢ  və  Qubadlı,  Füzuli,  Ağdam  rayonlarında  məskunlaĢmıĢlar.  Sovet  hökuməti 
qurulduqdan  sonra  kənd  camaatının  bir  hissəsi  (40-a  yaxın  ev)  geri  qayıdaraq, 
Ağbulaq  kəndini  yenidən  bərpa  etmiĢlər.  Kənddə  1931-ci  ildə  məktəb  açılmıĢ, 
1935-ci  ildə  isə  kolxoz  qurulmuĢdur.  1941-45-ci  illərdə  Ağbulaq  kəndindən  35 
nəfər  müharibədə  iĢtirak  etmiĢ,  onlardan  14  nəfəri  həlak  olmuĢdur.  1948-52-ci 
illərdə Ağbulaq kəndindən 51 ev Azərbaycana (Yevlax və Bərdə rayonlarına) 
köçürülmüĢdür. 
1988-ci ildə Ağbulaq kəndində 70 ev, 240 nəfər əhali var idi. Kənddə klub, 
kitabxana,  məktəb,  kolxoz  idarəsinin  binası,  tibb  məntəqəsi,  mağaza  və  s.  sosial 
obyektlər var idi. 
1988-ci  ilin  noyabrında  Ağbulaq  kəndi  ermənilər  tərəfindən  zorla 
boĢaldılmıĢ,  həmin  hadisələr  zamanı  kənd  sakini  Əsgərov  Bərxudar  Əmrah  oğlu 
vəhĢicəsinə  qətlə  yetirilmiĢdir.  Ağbulaq  camaatı  hal-hazırda  Bakı,  Sumqayıt, 

250 
 
Mingəçevir  Ģəhərlərində,  Füzuli,  Cəbrayıl,  Beyləqan  və  Qubadlı  rayonlarında 
yaĢayırlar. 
Qarabağ  uğrunda  gedən  döyüĢlərdə  Ağbulaq  kəndində  anadan  olmuĢ 
Seymur Quliyev qəhrəmancasına həlak olmuĢdur. 
Kəndin toponimləri: Ağbulaq, Xor-xor bulaq, Çömçə bulaq, DaĢ bulaq, 
AləmĢah,  Zaman  təpəsi,  ÇiriĢli,  Dəf  yalı,  ġingirlik,  Qalanın  quzeyi,  Çarıq 
dələn, Vənli güney, Mac, Kəndirbaz, Gəlin qaya, GamıĢ yatağı, Öküz ziyarəti, 
Pullu bulaq, Oğlan-qız, Qanbel, Yellicə, Sadıq gölü, Seyidlər düĢən və s. 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Telman Əliyevə təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). 
 
Qurdqalaq kəndi 
  
Gorus  rayon  mərkəzindən  40  km  cənub-Ģərqdə,  Gorus-Qafan  avtomobil 
yolunun  sağ  tərəfində,  meĢəliyin  içərisində  yerləĢmiĢdir.  Kəndin  1865-ci  ildə 
Qubadlı  rayonunun  Hacılar  kəndindən  köçən  adamlar  tərəfindən  salındığı  güman 
olunur. 
Toponimləri:  Qızılqaya,  Bəbirin  yeri,  Uzun  güney,  Bəxtiyar  dərəsi, 
Almalıq, Soyuq bulaq, Ağa çayı, Qiblə daĢı və s. 
1918-ci  ildə  Qurdqalaq  kəndi  ermənilər  tərəfindən  dağıdılmıĢ,  kənd 
camaatının bir hissəsi qətlə yetirilmiĢ, bir hissəsi isə (təxminən 70-80 ailə) Qubadlı 
və  Cəbrayıl rayonlarına  qaçmıĢlar. Sovet  hökuməti qurulduqdan sonra  Qurdqalaq 
camaatından  35-40  ailə  yenidən  Gorusa  qayıdaraq,  öz  kəndlərini  bərpa  etmiĢlər. 
Kənddə 1934-cü ildə ibtidai məktəb açılmıĢ, 1935-ci ildə isə kolxoz qurulmuĢdur. 
Ġkinci  Dünya  Müharibəsində  Qurdqalaq  kəndindən  27  nəfər  iĢtirak  etmiĢ, 
onlardan 21 nəfəri həlak olmuĢdur. 
1988-ci ildə kənddə 55 təsərrüfat, 150 nəfər əhali olmuĢdur. Kəndin klubu, 
məktəbi,  kitabxanası,  tibb  məntəqəsi,  mağazası,  su  dəyirmanı,  idarə  binası  və  s. 
sosial obyektləri var idi. 
1988-ci ilin noyabrın sonlarında Qurdqalaq kəndi ermənilər tərəfindən zorla 
boĢaldılmıĢ,  kolxozun  və  kənd  camaatının  bütün  əmlakı,  o  cümlədən  evləri 
əllərindən alınmıĢdır. Hal-hazırda Qurdqalaq kəndinin sakinləri Bakı və Sumqayıt 
Ģəhərlərində, AbĢeron, Beyləqan, Qubadlı və Füzuli rayonlarında məskunlaĢmıĢlar. 
Qarabağ  uğrunda  gedən  döyüĢlərdə  Qurdqalaq  kəndindən  4  nəfər  Ģəhid 
olmuĢdur:  Babayev  Nizami  Hidayət  oğlu,  Ağayev  Habil  Kamil  oğlu, 
Məmmədov MüĢviq Yusif oğlu, Əsgərov ġahin Rəcəb oğlu. 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Telman Əliyevə təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). 
 
 
 

251 
 
ġahverdilər kəndi 
 
Gorus  rayon  mərkəzindən  14  km  cənubda,  Gorus-Qafan  Ģosse  yolunun 
kənarında, Bazar çayın (BərguĢad) üzərində yerləĢmiĢdir. Kəndin ətrafında qədim 
Alban kilsəsinin və qəbiristanlığının qalıqları var idi. 
1918-ci  ildə  kənddə  100-ə  yaxın  ev  olmuĢdur.  Andronikin  və  Nijdehin 
quldur dəstələri 1918-ci ilin avqust-sentyabr aylarında ġahverdilər kəndinə basqın 
etmiĢ,  kəndi  dağıtmıĢlar.  DaĢnaklarla  mübarizədə  kənd  camaatının  böyük 
qəhrəmanlıq  göstərməsinə  baxmayaraq,  ermənilər  ġahverdilər  kəndini  yandırmıĢ, 
kənd  sakinlərindən  87  nəfəri  qətlə  yetirmiĢ,  qalan  camaat  isə  Qubadlı  rayonuna 
qaçmıĢdır.  Qaçqın  düĢmüĢ  ġahverdilər  camaatı  ġuĢa,  Ağdam,  Yevlax  və  Bakıda 
məskunlaĢmıĢlar. Sovet  hökuməti qurulduqdan sonra cəmi 40  ailə  yenidən  geriyə 
dönərək ġahverdilər kəndini bərpa etmiĢlər. 
1933-cü  ildə  kənddə  kolxoz  qurulmuĢ,  1935-ci  ildə  isə  ibtidai  məktəb 
açılmıĢdır. Böyük Vətən Müharibəsində kənddən 26 nəfər iĢtirak etmiĢ, onlardan 9 
nəfəri geriyə qayıtmamıĢdır. 
1951-ci  ildə  ġahverdilər  kəndinin  camaatı  deportasiya  olunaraq  Yevlax 
rayonunun Hürü uĢağı və Borçalı kəndlərinə köçürülmüĢlər. Kəndin təsərrüfatı və 
torpaqları  isə  Xot  və  Kürdük  erməni  kəndlərinə  verilmiĢdir.  1954-cü  ildə 
ġahverdilər  kəndinin  camaatının  bir  hissəsi  yenidən  geriyə  qayıdaraq,  öz 
kəndlərində  məskunlaĢmıĢlar.  Kolxoz  və  kənd  sovetliyi  isə  Xot  kəndində 
qalmıĢdır. 
1961-ci ildə Tatev su elektrik stansiyası tikilərkən kəndin adı dəyiĢdirilərək, 
"Vorotan"  qəsəbəsi  adlandırılmıĢdır.  Həmin  vaxtdan  8  erməni  ailəsi  ġahverdilər 
kəndinə köçərək, orada məskunlaĢmıĢlar. Kənddə 8 illik məktəb, kitabxana, klub, 
tibb məntəqəsi, poçt binası, mağaza var idi. 
1988-ci  ildə  kənddə  15  ev,  80  nəfər  əhali  var  idi.  Həmin  ilin  noyabrında 
rayonun digər kəndləri kimi, ġahverdilər kəndi də boĢaldıldı, əhalinin var-dövləti, 
ev-eĢiyi əvəzsiz olaraq ermənilərə qaldı. 
Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyü  uğrunda  Ģəhid  olmuĢ  Tahirov  Rəhim  Əvəz 
oğlu və müstəqil respublikamızın ilk generallarından biri olan Əliyev Tahir Yunus 
oğlu ġahverdilər kəndində anadan olmuĢdur. 
ġahverdilər  kəndinin  toponimləri:  Süleyman  bulağı,  Dolayı  bulaq,  Qırğı 
bulağı, Cəhənnəm dərəsi, Cinni dərə, Düzülmə qaya, Dəlik daĢ, Oxçu kahası, 
Qara qaya, Qapı daĢı, Heydərin yurdu və s. 
(Kənd  haqqında  məlumatların  toplanmasında  göstərdiyi  köməyə  görə 
Tahirov Ġslam Əvəz oğluna təĢəkkürümüzü bildiririk - müəll.). 
 
 
 
 

252 
 
ġurnuxu kəndi 
 
ġurnuxu  kəndi  Gorus  rayonunun  ən  böyük  azərbaycanlı  kəndi  idi.  Gorus 
rayon  mərkəzindən  27  km  cənubda,  meĢənin  içərisində,  Qafan-Gorus  magistral 
yolunun  kənarında,  Ağbulaq,  ġamsız,  ġahverdilər  və  Çayzəmi  kəndlərinin 
yaxınlığında  yerləĢmiĢdi.  1988-ci  ildə  kənddə  100  ev,  800-ə  yaxın  əhali  var  idi. 
Kənddə  ən  qədim  zamanlardan  son  illərə  (1989)  qədər  yalnız  azərbaycanlılar 
yaĢamıĢdır.  ġurnuxu  kəndinin  ətrafında  qədim  kilsənin  və  qəbiristanlığın 
qalıqlarının, Kəpəz dağı adlanan yerdəki ibadətgahın (pir) olması bu kəndin qədim 
tarixə  malik  olduğunu  göstərən  faktlardır.  ġurnuxu  kəndinin  yaxınlığında  vaxtilə 
Ağvanlı  adlı  azərbaycanlı  kəndi  olmuĢ,  1918-ci  ildə  həmin  kənd  dağıdılmıĢ  və 
sonra  bərpa  edilməmiĢdir.  Ağvanlı  toponimi  də  bu  yerlərin  qədim  Albaniya  ilə 
bağlılığını göstərən tarixi faktdır. 
1918-20-ci  illərdə  ġurnuxu  kəndi  dağıdılmıĢ,  kənd  camaatının  bir  hissəsi 
qətlə yetirilmiĢ, bir hissəsi isə qaçqın düĢərək Qubadlı və Cəbrayıl rayonuna pənah 
aparmıĢlar. Sovet hökuməti qurulduqdan sonra ġurnuxu camaatı yenidən öz doğma 
kəndlərinə  qayıtmıĢ,  dağıdılmıĢ  təsərrüfatlarını  bərpa  etmiĢlər.  1930-cu  ildə 
ġurnuxuda  ibtidai  məktəb  açılmıĢ,  1931-ci  ildə  kolxoz  qurulmuĢdur  (qonĢu 
Ağbulaq və ġamsız kəndləri ilə birlikdə). Ġkinci Dünya Müharibəsində ġurnuxudan 
70-dən çox adam iĢtirak etmiĢ, onlardan 25 nəfəri geri qayıtmamıĢdır. 
Ġkinci  Dünya  Müharibəsindən  sonrakı  illərdə  Gorus  rayonunda  ermənilər 
azərbaycanlı  əhaliyə  qarĢı  təcavüzkar  münasibətlərini  daha  da  gücləndirdilər.