Didaktik o’yin turlari: innovatsion o’yinlar, tashkiliy o’yinlar, munozarali o’yinlar va boshqalarni loyihalashtirish. Reja

Inson hayotida o’yin faoliyati orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:

- o’yin faoliyati orqali shaxsning o’qishga, mehnatga bo’lgan qiziqishi ortadi;

- o’yin davomida shaxsning muloqotga kirishishi ya’ni, kommunikativ – muloqot madaniyatini egallashi uchun yordam beriladi;

- shaxsning o’z iqtidori, qiziqishi, bilimi va o’zligini namoyon etishiga imkon yaratiladi;

- hayotda va o’yin jarayonida yuz beradigan turli qiyinchiliklarni yengish va mo’ljalni to’g’ri olish ko’nikmalarining tarkib topishiga yordam beradi;

- o’yin jarayonida ijtimoiy normalarga mos xulq-atvorni egallash, kamchiliklarga barham berish imkoniyati yaratiladi;

- shaxsning ijobiy fazilatlarini shakllantirishga zamin tayyorlaydi;

- insoniyat uchun ahamiyatli bo’lgan qadriyatlar tizimi, ayniqsa, ijtimoiy, ma’naviy-madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishga e’tibor qaratiladi;

- o’yin ishtirokchilarida jamoaviy muloqot madaniyatini rivojlantirish ko’zda tutiladi.

Didaktik o’yinli mashg’ulotlarni o’quvchlarning bilim olish va o’yin faoliyatining uyg’unligiga qarab: syujetli-rolli o’yinlar, ijodiy o’yinlar, ishbilarmonlar o’yini, konferentsiyalar, o’yin-mashqlarga ajratish mumkin.

O’qituvchi-pedagog avval o’quvchlarni individual (yakka tartibdagi), so’ngra guruhli o’yinlarga tayyorlashi va uni o’tkazishi, o’yin muvaffaqiyatli chiqqandan so’ng esa, ularni ommaviy o’yinlarga tayyorlashi lozim. CHunki o’quvchlar didaktik o’yinli mashg’ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’lishlari, bundan tashqari, guruh jamoasi o’rtasida hamkorlik, o’zaro yordam vujudga kelishi lozim.

3. 
   Didaktik o`yinlardan o`quv jarayonida foydalanish.
   

O`quv jarayoni pedagogik jarayonning mag`zi sifatida tarbiya asosan o`qitish shaklida nomoyon bo`ladi. Shunga ko`ra o`quv jarayoniga ta’lim ( pedagogning faoliyati ) o`qish ( o`quvchining mustaqil o`rganish ishi) va ma’lumotning mazmunini kichik tizimlardan iborat ijtimoiy pedagogik tizim sifatida qaraladi.

O`qitish o`quv jarayoning professional tamonini tashkil qiladi. Inson shaxs sifatida shakllanishining ikki tamonlama tabiati ( tarbiya va o`zini – o`zi tarbiyalash ) shuningdek o`quv jarayoning ichki struktirasi yo`l-yo`riq ko`rsatish va o`quvchilar o`quv bilish topshiriqlarini mustaqil holda bajarishdan iborat harakatdir. Buning yo`l-yo`riq ko`rsatish jihati o`quvchiga o`quv materiali bo`yicha o`rgatadigan narsalar va ular ustida ishlash metodlari bilan izohlanadi. O`quvchilar ana shu asosida o`zlarining malumot mazmunini o`zlashtirishga doir faoliyatlarini tashkil qiladilar. Shunday qilib, o`quv jarayoning mohiyati o`quvchi bilish faoliyatining mantiqi bo`lib u birinchidan bilish bizdagi bilimlarning yagona manbai bo`lmish amaliyotni o`rganishdan boshlanishi va mavhum fikrlar asosida nazariy umumlashtirish kerakligidan : ikkinchidan bilish olingan bilimlarni nazariy umumlashtirishlarni, insondagi bilimlar xaqiqiyligini yagona obyektiv mezonlari sifatida ham xizmat qiladigan amaliyotga taqqoslash zarurligidan kelib chiqadi.

Bilish – murakkab dialektik jarayon bo`lib, jonli mushoxadadan abstrak tafakkurga va undan amaliyotga o`tish yo`lidir. Dunyoni bilishning, xaqiqatni bilishning, ob’yektiv reallikni bilishning dialektik yo`li shu. Bilish nazariyasi inikos nazariyasi ham deyiladi. O`qituvchi maktab o`quvchilarini yangi bilimlarini faol idrok qilishga uni hayotda qo`llay olishga tayyorlaydi. Bu tasodifiy hodisa bo`lmay o`quv jarayoning mantiqi shuni taqozo etadi. O`quvchilarning o`qituvchi sabog`ini o`zlashtirish jarayoni, bilimlarni idrok qilish, tushunish,mustahkamlash hamda ularni amalda qo`llash bosqichlaridan iborat bo`ladi. Bilimlarni o`zlashtirish voqelikdagi narsa va hodisalarni sezish va idrok qilishdan boshlanadi. Bilish faoliyatidagi ikkinchi bosqich bilimlarni tushunish va umumlashtirish, uchinchi bosqich bilimlarni mustahkamlash va qo`llashdir. O`qituvchi faoliyatining muvaffaqiyati, avvalo u ta’limning mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllaridan iborat. Umumiy didaktik prinsplarini qanchalik to`g`ri amalga oshirishiga bog`liq. Didaktik prinsplar ta’limning maqsadlari va ilmiy mazmunidan o`quvchilar jamoasining yoshi va psixologik xususiyatlaridan kelib chiqadigan qonuniyatlarini aks ettiradi. O`qitish prinsplari qandaydir doimiy va o`zgarmaydigan narsa emas. Ularning ayrimlari boshqacha sharoitga bog`liq holda o`zining nomini saqlab, yangi mazmun kasb etadi va bazilari masalan A.Y. Komenskiy olg`a surgan “tabiatga muvofiqlik prinspi” singari o`zining ahamiyatini yo`qotadi : yani boshqalari esa yangi sharoitda jamiyatning o`qitish jarayoniga qo`yadigan ma’lum talablarni to`laroq aks ettirishi sababli yetakchi prinspga aylanadi. Chunonchi, xozirgi paytda o`qitishning tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi prinsplari alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiyki, mana shu prinsplar o`qitish jarayoniga o`zining qandaydir yangiligini qo`shadi, uni nimalar bilandir to`ldiradi. Lekin tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta’limga intilish yangilik emas. Uni mamlakatimiz pedagogikasi tarixida ilk bor Farobiy, Beruniylar asoslab berishgandi. Masalan: Beruniyning fikricha, tarbiyalovchi ta’lim ayni paytda kamol toptiruvchi ta’lim ham hisoblanadi: u kuzatuvchanlik, fikrlash, nutq, xotira va xayolning rivojlanishini taminlaydi, shu tariqa insonni xayotdagi mehnatga tayyorlaydi.

Mazkur prinsplar yangi bo`lmasa ham, maktab rivojining turli bosqichlarida o`quv - tarbiya jarayonini tashkil etishda har xil yo`sinda va to`liq bo`lmagan hajmda amalga oshgan. Buning hammasi jamiyat tomonidan maktab oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalariga bog`liq bo`lgan [12]. Hozirgi dasturlar ma’lumotning nazariy saviyasiga talablarni oshirishga maktabda o`qishning dastlabki kunlaridan boshlab bolalarda ijodiy fikirlashni rivojlantirishga, ularga fanlarning nazariy asoslariga doir tushunchalarni hosil qilishga, umumlashtirish va mantiqiy mulohaza yuritish malakalarini shakillantirishga qaratilgan. Ularda ham ilgarigi dasturlardagi kabi nazariy bilimlarni o`quvchilarda amaliy ko`nikma va malakaarni hosil qilish bilan bog`lashga jiddiy etibor berilgan. Shuningdek, ta’limning tarbiyalovchilik ro`lini yanada kuchaytirish nazarda tutilgan. Bu esa ongli ravishda o`zlashtirilgan qoidalar, dalillar va nazariyalar o`quvchilarning etiqodiga hamda dunyoqarashiga aylanishi kerakligini bildiradi. O`quvchilarga faol va muntazam mexnat qilish odatini yanada ko`proq singdirish ularda bilimlarga ishtiyoq uyg`otish va bu bilimlarni umumiy foyda uchun qo`llashga intilishni tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta`lim o`quvchilarning ma`naviy-axloqiy me`yorlarini egallashlarini ham taminlashi kerak. Bilimlarni o`zlashtirish jarayonida o`quvchilarning aqliy kamol topishi va to`g`ri tarbiyalanishi o`z-o`zidan amalga oshmaydi. Buning uchun pedagoglarning ma`lum darajada ta`sir ko`rsatishi ham nihoyatda zarur. Ma`lumki, o`qitish jarayoni o`qituvchining va u raxbarlik qiladigan o`quvchilarning izchil faoliyati majmuidan tashkil topadi.bunda o`quvchilar faoliyatining muvoffaqiyati o`qituvchining oqilona raxbarligiga va yo`naltiruvchi ishlariga bevosita bog`liq bo`ladi. Ana shu ishlar, xalq ta`limi to`g`risidagi qonunlarda maktab oldiga qo`yilgan vazifalar mohiyati nimalardan iborat bo`lishi kerak? Aslida, hozirgi payitda yetakchilik qilayotgan tarbiyalovchi va kamol toptiruvchi ta`lim prinsplari o`quv jarayoniga, shu jumladan ta`limning asosiy shakli bo`lmish darsga o`z ta`sirini ko`rsatishi lozim. O`qitish jarayoniga qo`yiladigan talablar jamiat rivojlanishining turli bosqichlarida ham doim bir xil bo`lmagan. Bu hol jamiyat rivojlanishining qonuniyatlaridan va uning eng muhim vazifasi-yosh avlodni tarbiyalash va o`qitishdan kelib chiqqan.

Hozirgi kunning talabi – o`quv jarayonini o`quvchilarda faqat takrorlashga doir fikirlashni emas, balki ijodiy tafakkurni ham shakillantiradigan yo`sinda tashkil qilishdir. Psixologlarning ta`kidlashicha doimo muammo yoki masaladan ajablanish yoki tushuna olmaslikdan, ziddiyatdan boshlanadi. Ana shular tufayli ta`limiy muammolar asosida o`qitishda muammoli yondashish tushunchasi pedagogika nazariyasi va amaliyotiga faol kirib keladi. Bu muammoning mohiyati – o`quvchilarga ma`lum bilimlar ko`nikma va malakalar bilan tushunish hamda tushuntirish uchun ilgarigi bilimlar kifoya qilinmaydigan yangi dalillar, hodisalar o`rtasida didaktik ziddiyatdir. Bu ziddiyat ijodiy o`zlashtirishga turtki va shu bilan birga harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi. Biz o`qitishdagi muammolikni o`quvchilarning o`quv muammosini anglashi va xal qilishiga qaratilgan bilish faoliyatini tashkil etish, deb tushunamiz [13].

O`qishdagi muammolikni muhim belgisi masalani qo`yishdan ko`ra muammoli vaziyatni yaratish ko`proq zarurligidir. Bunda mazkur vaziyatni hayotiy dalillar va hodisalar asosida yaratishni nazarda tutish muhimdir. Chunki, muammoli vaziyat qancha tabiiy shaklga ega bo`lsa, o`quvchliarni faollashtirish va muammoni hal qilishda qatnashishga jalb etish imkoniyati shuncha keng bo`ladi. O`qitishdagi muammolik an`anaviy didaktikaning asosiy prinsplari va qoidalarini imkor qilmaydi, balki ularga tayanadi. O`qitishga muammoli yondashishni qo`llashdan maqsad hozirgi o`qitish jarayonini o`quvchilarda ijodiy fikrlashni faol rivojlantirishga yordam beradigan metodlar va usular bilan to`ldirishdir. Umuman aytganda, o`quv jarayonini takomillashtirishdan ko`zlanadigan asosiy maqsad uning sifatini yangi pog`onada ko`tarishdir. Shunga ko`ra o`qituvchining faoliyatida qanday yangilik vujudga kelishi kerak? Avvalo, u materialni shunchaki bayon etmasligi va o`quvchilarga tayyor xulosalar hamda umumlashmalarni aytib bermasligi, balki ularning fikrini o`rganiladigan obyektiga jalb qilishi, undan muammo topishi yoki imkoni bo`lsa, o`quvchilarning o`zlarini mazkur obyektdagi muammoni mustaqil holda o`ylashga rag`batlantirishi, muammoli vaziyatni yaratib ularning diqqatini safarband qilishi, tafakkurni faollashtirishi zarur.

Didaktik o`yinlarni tanlashda ishtirokchilarning yoshi, bilimi va tarbiyalanganlik darajasi hisobga olinadi. Xar bir didaktik o`yin mashg`ulotlarini o`ziga xos xavfsizlik talablari qo`yiladi. Bu xavfsizlik talablariga to`liq rioya qilinishi xar bir tashkilotchining doimiy etiborida bo`lishi lozim. Bundan tashqari xar bir didaktik o`yin uchun sarflanadigan vaqt miqdorini to`g`ri belgilash va unga rioya qilishning o`ziga hos asoslarini bilish va darsning maqsadiga muvofiq qo`llash talab qilinadi.

Xar bir didaktik o`yin jarayonida o`ziga hos vositalar turlari qo`llaniladi va mashg`ulot jarayonida ulardan to`gri, unumli va xavfsiz foydalanish lozim. Bu vositalarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.

• konselyariya tovarlari – turli o`lchamlardagi oq va rangli qog`ozlar, skoch, flomasterlar, ruchka, qalam, chizg`ichlar, qaychi, yelim va boshqalar.

  
  

• texnika vositalari – proektor, mikrofon, kompyuter, video kamera, video magnitafon, televizor va boshqalar.

  
  

• o`quv asbob uskunalari – o`quv labaratoriya va ustahona jihozlari, o`lchov asboblari, o`quv proborlari, moslama, mehanizm va boshqalar.

  
  

• mahalliy – tabiiy materiallardan tayyorlangan vositalar.

  
  

3. 
   Didaktik o`yin turlarini tanlash mezonlari.