Didaktika, onıń tiykarǵı kategoriyalari. Jobasi

Didaktika, onıń tiykarǵı kategoriyalari.
Jobasi:

1) tálim — oqıwshılarǵa teoriyalıq bilimlerdi beriw tiykarında olarda ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw, olardıń biliw qábiletlerin ósiriw hám dúńyaǵa kózqarasların tárbiyalawǵa jóneltirilgen process;

2) sabaq — tikkeley oqıtıwshı baslıqlıǵında arnawlı bir oqıwshılar toparı menen alıp barılatuǵın tálim procesiniń tiykarǵı forması ;
3) bilim alıw — aqıl etiw, úyreniw, shınıǵıw qılıw hám arnawlı bir tájiriybe tiykarında minez-qulıq hám de iskerlik kónlikpe, ilmiy tájriybeleriniń bekkemlenip, ámeldegi bilimlerdiń rawajlanıwlasıp, boyib barıw procesi;
4) tálim procesi — oqıtıwshı hám oqıwshılar ortasında tashkil etiletuǵın hám de ilimiy bilimlerdi ózlestiriwge jóneltirilgen pedagogikalıq process.

Didaktikada «idrok etiw», «o'zlashtirish», «mahorat», «rivojlanish» hám basqalar (psixologiya) hám de «boshqarish», «qayta baylanıs» (kibernetika) sıyaqlı fturdosh pánlerge tán bolǵan túsinikler de qollanıladı.

Didaktikaning túsinikli-terminologik sisteması úzliksiz jańalanıp hám toldırılıp barılmaqta.
Didaktikaning tiykarǵı kategorivalari tómendegilerden ibarat : sabaq, bilim alıw, tálim, bilim, kónlikpe, ilmiy tájriybe, tálim maqseti, tálim mazmunı, tálim procesi, tálim procesin shólkemlestiriw, tálim túrleri, formaları, metodları hám quralları, tálim nátiyjesi.
Sońǵı payıtlarda tiykarǵı didaktik kategoriyalar taypasına tálimdiń didaktik sisteması hám tálim texnologiyası sıyaqlı túsiniklerdi de kirgiziw usınısı ilgeri jılısıp atır.
1) bilim— shaxstıń sanasında túsinikler, sxemalar, málim obrazlar kórinisinde hákis etiwshi bolmıs haqqındaǵı sistemalastırılgan ilimiy maǵlıwmatlar kompleksi;
2) bilim alıw — aqıl etiw, úyreniw, shınıǵıw qılıw hám arnawlı bir tájiriybe tiykarında minez-qulıq hám de iskerlik kónlikpe, ilmiy tájriybeleriniń bekkemlenip, ámeldegi bilimlerdiń rawajlanıwlasıp, boyib barıw procesi;
3) kónlikpe— alınǵan bilimlerge tıykarlanıp qoyılǵan wazıypalar hám shártlerge qaray atqarılatuǵın háreketler jıyındısı ;
4) ilmiy tájriybe — sanalı minez-qulıqtıń avtomatlastırılgan strukturalıq bólegi;
5) tálim — oqıwshılarǵa teoriyalıq bilimlerdi beriw tiykarında olarda ámeliy kónlikpe hám ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw, olardıń biliw qábiletlerin ósiriw hám dúńyaǵa kózqarasların tárbiyalawǵa jóneltirilgen process;
6 ) tálim metodlari— tálim processinde qollanilib, onıń nátiyjesin támiyinleytuǵın usıllar kompleksi;
7) tálim mazmunı— shaxstıń intellektual hám fizikalıq qábiletin hár tárepleme rawajlandırıw, dúnyaǵa kóz qarası, odobi, xulqi, socialliq ómir dane miynetke tayınlıq dárejesin qáliplestiriw procesiniń mánisi;
8) tálim quralları - tálim natiyjeliligin támiyinleytuǵın obiektiv (sabaqlıq, oqıw qóllanbaları, oqıw quralları, karta, diagramma, plakat, súwret, sızılma, dioproektor, magnitafon, videomagnitafon, úskene, televizor, radio, komputer hám basqalar ) hám subyektiv (oqıtıwshınıń sóylewi, úlgisi, arnawlı bir shaxs turmısı hám iskerligine tiyisli mısallar hám taǵı basqalar ) faktorlar ;
9 ) tálim procesi— oqıtıwshı hám oqıwshılar ortasında tashkil etiletuǵın hám de ilimiy bilimlerdi ózlestiriwge jóneltirilgen pedagogikalıq process;
10 ) tálim mazmunı— mámleket tálim standartları tiykarında belgilep berilgen hám de málim sharayatta arnawlı bir pánler boyınsha ózlestiriliwi názerde tutılǵan ilimiy bilimler mánisi;
11) tálim maqseti (oqıw, bilim alıw maqseti) — tálimdiń anıq baǵdarın belgilep beretuǵın jetekshi ideya ;
12) tálim nátiyjesi (tálim jemisi) — tálim juwmaǵınıń mánisin belgilengenler etiwshi túsinik; oqıw procesiniń áqibeti; belgilengen maqsetti ámelge asırıw dárejesi;
13) tálimdi basqarıw— tálim mákemeleriniń iskerligin jolǵa qoyıw, basqarıw, baqlaw hám de kelesheklerin belgilew;
14) tálim sisteması— jetkinshekke tálim-tárbiya beriw jolında mámleket principlerı tiykarında iskerlik júrgizeip atırǵan barlıq túrdegi oqıw -tárbiya mákemeleri kompleksi.

4. Didaktik sistema. Zamanagóy didaktik sistema.

Didaktik teoriya (konsepsiya ) lar hám olardıń filosofiyalıq tiykarları. Tálim procesi psixologiyalıq -pedagogikalıq konsepsiyalar (olar kóbinese didaktik sistemalar da dep ataladı ) tiykarında shólkemlestiriledi.
Didaktik sistema (grekshe «systema» — pútin bólimlerden tashkil to'gan, birlestiriw) — málim kriteryaları tiykarında tálim procesiniń pútin jaǵdayın belgilew, ajıratıp kórsetiw bolıp esaplanadı. Ol tálimdiń maqseti, principlerı, mazmunı, forması, metod hám qurallarınıń birligi tiykarında islengen strukturalardıń ishki pútinligin ańlatadı. Izertlewshilerdiń ámeldegi didaktik konsepsiya (sistema ) larni ulıwmalastırıp tómendegi gruppalarǵa ajratadılar :
dástúriy;
progressiv;
zamanagóy.
Tálim teoriyasında Ya. A. Komenskiy, I. Pestallotsi hám I. Gerbartlarning didaktik konsepsiyaları zárúrli áhmiyetke iye.
Dástúriy didaktik sistemanıń jaratılıwı nemis filosofi, psixolog hám pedagog I. F. Gerbart (1776—1841-jıllar ) atı menen baylanıslı. Ol Ya. A. Komenskiyning klass-sabaq anpanaviy sistemasın sın kózqarastan noqatyi názerden qayta tiykarlab, etika hám psixologiyaning teoriyalıq jetiskenliklerine tayanǵan halda tálim sistemasın jarattı.
I. F. Gerbart tálim sistemasınıń tiykarǵı belgisi tómendegilerden ibarat : oqıwshılardıń intellektuallıq rawajlanıwın támiyinlew mekteptiń tiykarǵı waziypası ; balanı tárbiyalaw bolsa shańaraqtıń wazıypası bolıp tabıladı.
Progressiv (pedosentrik) sistema balanıń bilim alıwında iskerliginiń tiykarǵı rol oynawın tán alıw etedi. Usı sistema tiykarın D. Dyui sisteması, G. Kershteynning miynet mektep, v. Lay teoriyaleri quraydı.
Zamanagóy didaktik sistema. XX ásirdiń 50-jıllarında psixolog hám pedagog B. Skinner bólimlerge bólingen informaciyalardı jetkiziw, bul processni úzliksiz baqlaw tiykarında materialdı ózlestiriwde nátiyjelililikke erisiw ideyasın ilgeri suradi. Usı ideya keyinirek programmalıq tálim dep ataladı. Keyinirek N. Krauder qadaǵalaw nátiyjelerine qaray oqıwshına ózbetinshe islew ushın túrli materiallardı usınıs etetuǵın tarmaqlastırılgan programmalami jarattı.
D. Dyuining teoriyalıq ideyaları mashqalalı tálimdiń hasası bolıp qaldı. Búgingi kúnde mashqalalı tálim dep atalıwshi, bul ideya oqıtıwshı baslıqlıǵı astında mashqalalı jaǵdaynı jaratıw hám olardı sheshiwde oqıwshılardıń aktivlik hám ǵárezsizliklerin támiyinlewge erisiwdi názerde tutadı. Mashqalalı tálimdiń wazıypası pán úyreniw
procesin xoshametlestiriw, oqıwshılarda pikirlew, izertlewshilik kónlikpelerin qáliplestiriwden ibarat esaplanadi.
L. v. Zankovning (1901 — 1977-jıllar ) rawajlantıratuǵın tálim konseptsiyasi XX ásirdiń 50-jıllarında keń tarqaldı. Onıń ideyaların ámelge asırıw tálim procesine adamgershilik ideyasın sıńırıw, shaxstı bárkámal rawajlanıwı ushın zárúr shárt-shárayatlardı jaratılıwma múmkinshilik beredi.
Psixolog L. S. vigotskiy (1896—1934-jıllar ) tárepinen 30 -jıllarda ilgeri surilgan «Jaqın rawajlanıw zonasi» ideyası da zárúrli áhmiyetke iye. Oǵan kóre bala úlkenler járdeminde bilim alıp, ózi ǵárezsiz atqara almaǵan islerdi atqara baslaydı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim tuwrısında»gi Nızamında tálim hám tárbiyanı adamgershilik, demokratiyalıq ideyalarǵa muwapıq dúziliwi tán alıw etilgen.
Tálimdi adamgershiliklilestiriw tálim processinde oqıwshı shaxsın húrmet qılıw, onıń sha'ni, abıraysı, salawatın ayaq astı etpeslik, ámeldegi uqıpın rawajlandırıwdı názerde tutadı. Demokratiyalastırıw bolsa pedagogikalıq processda keńsepazlıqqa jol qoymaw, tálim programmaların tańlawda oqıwshılardıń pikirlerin inabatqa alıwdı ańlatadı.
Respublika úzliksiz tálim sisteması social buyırtpanı orınlawǵa xızmet etedi, bárkámal shaxs hám jetik qánigeni tárbiyalaw wazıypasın atqaradı.

5. Didaktik processtiń nizamlıqları.

Pedagogika páninde didaktika oqıtıw hám tálim teoriyası bolıp esaplanadı. Didaktika oqıtıwdıń nizamlıqların úyrenip, ol «nimani úyretiw» hám «qanday úyretiw» degen sorawlarǵa juwap beredi.
Barlıq tálim mákemelerinde oqıtıw, áwele, oqıwshılardıń intellektual rawajlanıwına tásir kórsetedi. Usınıń sebepinen de didaktika bárkámal shaxstı rawajlandırıwdıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan intellektual tárbiya mánisin ashıp beredi.
Didaktika hámme predmetler ushın xarakterli bolǵan oqıw procesiniń ulıwma nizamlıqların ashıp beredi.
Bilim - insaniyattıń ulıwmalastırılǵan tájiriybesi.
Bilim - bolmıstaǵı zat hám hádiyselerdi, tábiyaat hám jámiyet nızamların ańlap jetiw jemisi bolıp tabıladı.
Didaktikaning tartıs teması oqıtıwshı hám oqıwshı iskerligin, olardıń wazıypaların, olar ortasındaǵı munasábetlerdi oqıw procesiniń qatnasıwshıları retinde qaray shıǵıw esaplanadı.
Oqıtıwjarayonining mánisi biliw procesiniń keriliginde bolıp tabıladı.
Oqıtıw procesi degende oqıwshılardı bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeler menen qurallandırıwǵa, olardıń rawajlanıwı hám tárbiyasına qaratılǵan ulıwma maqsetti ámelge asırıw ushın oqıtıwshı hám oqıwshılarnnng birgeliktegi quramalı miyneti procesi túsiniledi.
Didaktika pedagogikanıń bir bólegi retinde - ulıwma didaktika hám metodika, menshikli didaktikaga ajıratıp uyreniledi.
Ulıwma didaktikamurakkab teoriyalıq hám ámeliy mashqalalardi hal etedi hám de oqıtıw procesiniń nizamlıqların ashıp beredi, tálimdiń mazmunın belgileydi, nátiyjeli oqıtıw metodları hám olardı jolǵa qoyıw formaların islep shıǵadı, házirgi zaman texnika qurallarından tálim processinde ónimli paydalanıw hám basqa máselelerdi sheshiwdi maqset etip qóyadı.
Túrli sociallıq-ekonomikalıq basqıshlarda oqıtıwdıń wazıypaları hám xarakterine salıstırǵanda ayriqsha qarawlar júzege kelgen. Bul bolsa ámeldegi jámiyetke tán bolǵan mahlum oqıw procesiniń tipleri júzege keliwine sebep boldı.
Mısalı : a) dogmatik tipi;
b) túsintiriwshi tipi;
v) izertlew-mashqalalı tipi.
Oqıw procesiniń dogmatik tipi - qurǵaqlay yadlaw xarakterine iye.
Túsindiriw tipi. Oqıwshı, áwele, materialdı tushunsin, keyin yodlab alsın. Oqıw procesiniń jetilisken bul tipi bilimlerdi iyelewde dogmatizmning joǵatılıwına baslawshı boldı. Ótken ásirdiń 30 -50-jıllarında biziń mekteplerge oqıw procesi túsintiriwshi oqıtıw tipi bekkem kirip bardı. Lekin bul tipning da ayriqsha kemshilikleri bar edi. Házirgi sharayatta hár bir adamdıń miyneti dóretiwshilik xarakter kásip etip baratırǵanı sebepli oqıtıwdıń túsintiriwshi tipida iyelengen bilimler kemlik eter edi. Sol sebepli de keyinirek ulıwma bilim beriw mekteplerinde oqıtıwdıń izertlew-mashqalalı tipi keń ámeldegi etip barılmaqta.
Mashqalalı oqıtıw oqıwshılarda biliw procesin ǵárezsiz hám dóretiwshilik, ızlenetuǵın tárzde jolǵa qoyıwdı talap etedi.
Ulıwma alıp qaralganda, tálim procesiniń tiykarǵı maqseti jetkinshekti ilimiy bilimler, turmıslıq zárúr kónlikpe hám ilmiy tájriybeler menen qurallandırıw eken, áwele, biz áne sol túsiniklerdiń ózin ańlap jetiwimiz zárúr boladı.
Ilimiy bilimlerdi iyelew arnawlı bir dálillerdi, tırıshılık predmetlararo óz-ara baylanısıwlardı, biri ekinshisin talap etiwin aqıl etiw, faxmlash, olardı anıqlama bery alıw, bekkem ózlestira alıw hám juwmaqlar shıǵara alıw bolıp esaplanadı.
Kónlikpe miynet qılıw jolları hám usılların bilip alıw, óz bilimlerin ámelde qollay alıw bolıp esaplanadı.
Ilmiy tájriybe avtomatlasqan kónlikpe bolıp tabıladı.
Tálim óz-ara process bolıp tabıladı (oqıtıwshı hám oqıwshı ortasındaǵı iskerlikke tiykarlanǵan process hám de oqıtıw hám oqıw processlerinen ibarat ).
Oqıtıw, bul - oqıtıwshınıń oqıwshılarǵa bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybe beriw, jańa haqıyqatlardı ocha biliwge ılayıq bolǵan dóretiwshilik, logikalıq oylawdı tárbiyalaw procesi bolıp tabıladı.
Oqıwesa oqıwshılardıń oqıtıwshı tárepinen berilgen bilimlerin, kónlikpelerin ózlestiriwleri, sol arqalı ózlerinde biliw qábiletin, pikirlew hám háreketlerdi quram taptırıw processinden ibarat.
Bul ikkilasi aktiv, bir-birlerin talap etetuǵın processler esaplanadı.

6. Biliw procesiniń dialektikasi.

Biliw procesi - oqıtıw procesiniń metodologik hasası
Oqıtıw procesiniń metodologik tiykarın biliw teoriyası quraydı. Bul teoriya bilimdi obiektiv dúnyanıń insan sanasındaǵı passiv suwreti, jaysha sawleleniwi emes, bálki onı aktiv process retinde qaray shıǵıw bolıp esaplanadı. Bilimde obiektiv dúnyadaǵı hádiyse, processler óz sawleleniwin tapqan bolıp, bular sebebiy hám nızamlı óz-ara baylanısqan boladı. Biliw obiektiv dúnyanıń insan sanasındaǵı in'ikosi bolıp tabıladı.
Bir qatar izertlewshilerdiń, pedagog hám psixologlar dialektik-materialistik metodologiyaga tayanǵan halda oqıtıw procesin dúńyaǵa kózqarastıń qáliplesiwi (E. I. Monaszon, N. A. Menchinskaya hám b. q.), pedagogikalıq processda tariyxıy logikalıq baylanıslılıqtıń áhmiyeti (F. F. Korolev, Z. I. Ravkin hám b. q.), tiykarǵı didaktik túsiniklerdiń hár tárepleme metodologik analizi (E. I. Monaszon, v. E. Gmurman hám b. q.) kózqarasınan qaray shıqtılar. Didaktikaning teoriyalıq izertlewine L. v. Zaikov (sóz hám kórgezbelilikning baylanıslılıǵı, tálimdiń rawajlantıratuǵın tásirin kúsheytiw), S. G. Sha'ovalenko (oqıtıw metodlarına túrlishe jantasıw ), K. P. Yagodovskiy (izertlew metodları ) hám b. q. lar ózleriniń nátiyjeli úleslerin qosdılar.
Biliw teoriyasınıń birligi tuwrısındaǵı qaǵıydaǵa ámel etken izertlewshilerdiń sonı tastıyıqlab berdilarki, tálim procesi biliw procesiniń ayriqsha sharayatta júz bolatuǵın hár túrli xızmetler kórinisi bolıp tabıladı.
Oqıw processinde jańalıq jaratıw, oylap tabıw talap
etińmeydi, bálki tayın bilimlerdi dóretiwshilik ózlestiriw
jolǵa qóyıladı. Bul process zamirida ilimpazlar tárepinen
uzaq jıllar dawamında alıp barılǵan izertlewler nátiyjelerin operativ biliw procesi jatadı. Bilimlerdiń júdá kóplab kórinisleri oqıwshılar tárepinen, tikkeley úyrenilmaydi, bálki oqıtıwshı járdeminde operativ biliw jollarınan paydalanǵan halda ámelge asıriladı.
Haqıyqatqa jetiwish oǵada quramalı dialektik process bolıp tabıladı. Dialektikasiz biliwdiń ózi, onıń rawajlanıwı bolmaydı. Biliwde processlerdiń baylanıslılıǵı, Yaǵnıy ishki pútinlik hám olar elementleriniń óz-ara baylanıslılıǵı bar.
Lekin biliw dialektikasining mánisi, bárinen burın, onıń ishki keriliginde bolıp tabıladı. Dúnyadaǵı barlıq processler biliw shártlerinde, olardıń ishki háreketinde, óz-óziniń háreketinde, barlıq qarama-qarsılıqlardıń óz-ara baylanıslılıǵında bolıp tabıladı. Sonıń menen birge, biliw ózgeriwshenlikte, rawajlanıwda, úzliksizlikte, sakrovchan, mudami bir kórinisten ekinshi kóriniske ótip turıwda kórinetuǵın boladı.
Biliw oylawdıń obiektke turaqlı to'xtovsiz jaqınlashuvi bolıp tabıladı. Tábiyaattıń insan sanasındaǵı inhikosini «o'lik», «abstrakt», háreketsiz, qarsılıqsız bir zat emes al, bálki turaqlı rawajlanıw daǵı, turaqlı qarama-qarsılıqtaǵı jáne onı sheshiw degi process dep biliw kerek.
Sol sebepli de biz, joqarıdaǵı metodologik tıykarǵa súyene otirip, ilimiy haqıyqatlardı oqıwshılar tárepinen ózlestiriw qanday kesheyotganligini, oqıwshı ózlestiriwniig qaysı basqıshında turǵanlıǵın, biliw processinde olardıń háreketindegi qarama-qarsılıqlar neden ibaratlıǵın anıqlawımız zárúr.
Psixologlar hám didaktikashunoslar tárepinen tastıyıqlanishicha, oqıwshı jeke tájiriybesi hám ilimiy bilimler ortasındaǵı, biliw wazıypaların anıqlaw zárúriyatı menen onı sheshiw múmkinshilikleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlarda janlı biliw procesi jatadı. Bunda oqıwshı pútkil múmkinshiliklerdi (intellektuallıq tájiriybeni) jumısqa salıp, bul qarama-qarsılıqtan shıǵıp ketiwge háreket etedi.
Eń áhmiyetlisi, biziń wazıypamız sol máseleni sheshiwde ushraytuǵın qarama-qarsılıqlardı ızlep tabıw, anıqlaw, keyin sol qarama-qarsılıqlardı sheshiw múmkinshiliklerin, jolların, shártlerin ashıp beriwden; oqıwshılardıń aktiv biliw procesin shólkemlestiriwge úndewshi ishki umtılıw, mútajlikti júzege keltiretuǵın qozǵawtıwshı qurallardı ızlep tabıwdan ibarat. Tap sol qozǵawtıwshı oqıtıw procesin háreketke keltiretuǵın kúsh bolıp maydanǵa shıǵadı.
Oqıtıw procesin háreketlendiriwshi tiykarǵı qarama-qarsılıqlar turaqlı quramalılasıp, qıyınlasıp baratırǵan talaplar menen oqıwshılar múmkinshilikleri (bilim dárejesi, rawajlanǵanlıǵı, motivlar, usıllardı iyelew dárejesi) ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar bolıp tabıladı. Bul qarama-qarsılıq ózin mazmun (bilim, kónlikpe) de, qozǵawtıwshı usıllar hám operatsiyalar (biliw usılları ) de kórinetuǵın etedi.
Bul qarama-qarsılıqlar tómendegiler bolıp tabıladı:
Oqıwshılardıń aldınǵı bilimleri dárejesi menen
jańa bilimler ortasındaǵı ;
Bilimler menen onı qóllaw ortasındaǵı ;
Jańa qóyılıp atırǵan talaplar menen aldın oqıwshılarda
ámeldegi bolǵan biliw hám oqıtıwǵa munasábet ortasındaǵı ;
Jańa biliw wazıypaların sheshiw ushın ilgeri surilayotgan metodlar menen aldın iyelengen eski biliw usılları, jolları ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar.
Hár qanday biliw ámeliy processda júz beredi, sebebi ámeliyat teoriyalıq biliwden joqarı bolıp tabıladı, yaǵnıy ol tek ulıwmalıq ma`nisine iye bolıpǵana qalmay, bálki tikkeley haqıyqatlıq ma`nisine de iye esaplanadı. Janlı ushırasıw abstrakt oylawǵa hám odan ámeliyatqa - haqıyqattı biliwdiń, obiektiv reallıqtı biliwdiń dialektik jolı mine sol.
Seziw sananıń sırtqı dúnya menen tikkeley baylanısıwı bolıp tabıladı, sırtqı tásir energiyasınıń ań faktiga aylanıw procesi bolıp tabıladı.
Aqıl haqıyqatlıqtaǵı ámeldegi zat hám hádiyselerdiń insan sanasında pútin jaǵdayında sawleleniwi bolıp tabıladı.
Oyda sawlelendiriw sezim hám aqıl qaldırǵan ız bolıp, ol bas mıy qabıqlog'ining plastikligi sebepli adam sanasında uzaq waqıt saqlanıp qaladı.

7. Tálim baǵdarınıń rawajlanıwı. Tálim paradigmaları. Zamanagóy pedagogikada tálim paradigma (modeli) lari. Pedagogikalıq paradigma (grekshe «paradeigma» — mısal, úlgi) — pedagogika páni rawajlandiriwdiń málim basqıshında bilimlendiriwge tiyisli hám tárbiyalıq mashqalalardi sheshiw úlgisi (modeli, standartı ) retinde ilimiy pedagogikalıq jámiyetshilik tárepinen eptirof etilgen teoriyalıq hám de metodologik kórsetpeler kompleksi bolıp, ol tálimdiń konseptual