Dilorom qosimova menejment nazariyasi

«T oshkent yog‘-m oy kom binati» qo‘shm a
k o rxon asin in g boshqaruv sh akli
188

---

3. 
«Toshkent yog‘-moy kom binati» qo'shma korxonasi-
n in g m arketing tad q iq otlari haqida m a’lum ot
3.1. 
M arketing tadqiqotlari tizim ida iste’m olchilar xatti-
h arak atin i o'rganish
M ark etin g tadqiqotlari tizim ida is te ’m olchilar x atti-h arakatini 
o 'rganish m uhim aham iyat kasb etadi. Is te ’m olchi o ‘ta m urakkab 
shaxs sanalib, uni o'rganishda poten tsial is te ’m olchilarning hozir­
gi va kelgusidagi zaruriyatlarini, ehtiyojlari va istaklarini o'rganuvchi 
iqtisodiy usu llar tizim i, did va istaklaridagi o 'z g arish larg a, um u- 
m an bozorda is te ’m olchining x atti-h arak atiga t a ’sir qiluvchi omil­
larni aniqlash, qondirilmagan ehtiyojlari sababini aniqlash psixologik 
usullar yordam ida am alga oshiriladi.
Is te ’m olchi tom onidan tovarni baholash ikkita bosqich orqali 
am alga oshiriladi:
1. M aslou nazariyasiga ko'ra, ehtiyojlar m uhim ligi darajasiga 
ko'ra. M otivlik holati qanchalik yuqori pog'onada bo'lsa, shuncha- 
lik tovar tavsiflarining yashash uchun zarurligi yuqori bo'ladi.
2. I s t e ’m olchi sh a x siy x u s u s iy a tig a a s o s a n b itta m o tiv lik
pog'onasida yotuvchi tovar tavsiflarining ierarxiyasiga ko'ra.
Biz o 'rg a n a y o tg a n tarm o q m ahsu lotlari, y a ’ni g o 's h t va su t 
m ahsulotlari ikkala bosqichda ham yuqori o'rinlarni egallaydi.
S hu boisdan, biz o 'z tadqiqotlarim izda ushbu holatni hisobga 
olgan holda, g o 'sh t va su t m ahsulotlari iste ’m olchilarining o'zlarini 
tutishlarini o'rg an ish d a tanlab kuzatish, anketa-so'rov usullaridan 
foydalandik.
H ozirgi zam on m arketingida shaxsiy tavsiflar va is te ’m olchi 
x a tti-h a ra k a tin in g b o g 'liq lig ig a a so sla n g a n p six o -jo 'g 'ro fiy seg- 
m e n ta tsiy a u suli k e n g qo'llaniladi. S huni t a ’kidlash joizki, b iz­
n in g am aliyotim izda oziq-ovqat m ahsulotlari bozorida iste ’m olchilar 
x a tti-h a ra k a tin i tad q iq e tish b o rasidag i u s lu b iy o tla r va z a ru riy
m a’lum otlar yetarlicha em as.
Tadqiqot jarayonida ovqatlanishga um um iy tarzd a m unosabat 
m a s a la s id a g i s a v o lg a ja v o b b e ris h s o 'r a lib , a lo h id a m a x s u s
so'rovnom a ishlab chiqildi va yuzm a-yuz usulda so'rov tashkil etildi.
189

---

U shbu usul respo ndentga bevosita m urojaat qilib, unin g xulq-atvori, 
h a ra k a td a n k o ‘zlan g an n iy atlari, o 'tg a n davrda qilgan va hozir 
qilayotgan ishlari, kelajakka m o'ljallangan rejalari to ‘g ‘risida batafsil 
m a’lum ot olish im konini beradi. Ayniqsa, kishining his-tuyg‘ulari, 
kechinmalari, harakat m otivlari to ‘g ‘risida m a ’lum ot to'plash kerak 
bo'lganda bu usul sam arali hisoblanadi.
T adqiqotning m uvaffaqiyatli chiqishi, avvalo, tayyorgarlik ish- 
larining sifati, eksp ertlar (respond entlar) bilim darajasi, natijalarga 
ish lo v b e ris h d a q o 'lla n ila d ig a n u su l v a b a h o la sh m e z o n la rig a
bog'liqdir. E ’tiborli tom onlardan biri shundaki, birinchi navbatda 
tadqiqotchi o'z m aqsadini to 'g 'ri yo'n altira bilishi va savollarning 
sodda bo'lishiga erishishi lozim bo'ladi. Tadqiqotchi respondentga 
savol berishdan oldin o'zi bir n ec h ta savollarga javob topishi zarur 
bo'ladi. U lar quyidagicha:
savolni kim ga yoki kim larga bermoqchi; 
respondent savollarga javob berishni xohlaydim i yoki yo'qm i; 
respondent qo'yilgan savollarga javob bera oladimi yoki yo'qm i; 
respondent haqqoniy javob berishi uchun savollarni qay yo'sinda, 
qay tarzda va qay shaklda berish kerak;
Ekspertlarga talabgorlikka to'g'ri kelishini tahlil qilishning usullari- 
dan biri m ax su s an k e ta (so ‘rovnom a)larni tayyorlash hisoblanib, 
un d a k o 'rsa tilg a n sav o llarg a javob bera borib, ta la b g o r ch u q u r 
bilimdonligini ham da analitik qobiliyatini nam oyon etm og 'i lozim. 
O lingan javoblarni baholash uchun sonli shkaladan foydalaniladi.
Tadqiqot davom ida T oshkent viloyati va T oshkent shahridagi 
oziq-ovqat m ahsulotlari is te ’m olchilarining x atti-h arak ati m otivini 
o 'rg a n ish g a kom pleks holda yondashildi. M a rk e tin g tad qiqo tlari 
tasodifan tushib qolgan telefon abonentiga so'rovgina em as, balki 
a n k e ta -s o 'ro v , fu q a ro la rd a n in te rv y u o lish h a m d a o z iq -o v q a t 
do'konlaridagi xaridorlarning o'zlarini tu ta bilishlarini tanlab kuza- 
tish bo'yicha muallif tom onidan ishlab chiqilgan m ax su s uslubiyot 
asosida olib borildi. R espondentlarga ko'plab savollar berilib, ular 
orasida 8 ta si aso siy hisoblandi. Tadqiqot ta sh a b b u s va bog'liq 
bo'lm agan tavsifga egadir.
Tadqiqot jarayonida 10 turdagi iste ’m olchilar g uruhi ajratildi. 
Ularni biz ovqatlanishga um um iy tarzdagi m unosabati nuqtai-nazari-
190

---

dan quyidagicha nomladik: «ratsionalistlar», «ochlar», «pozitivistlar», 
«gurmanlar», «ritualistlar», «topqirlar», «erkinlik shaydolari», «oshxo- 
nani yoqtirm aydiganlar», «kashshoflar», «aniqlay olm aydiganlar». 
R espondentiarga so ‘rovnom ada ko'rsatilg an : «O vqat-Ьи...» savoli- 
ga javob berish talab etildi.
O lingan m a ’lu m o tlarg a qayta ishlov berishda «ekspert-om il» 
m atritsasi tuzilib, unga h a r bir ekspert tom onidan so 'rov varag'ida 
qo'yilgan javoblar qo'yiladi.
O lingan m a’lum otlar yog' m ahsulotlari bo'yicha m arketing strate- 
giyasini ishlab chiqishda m uhim aham iyatga ega bo'lib, quyidagi xu- 
losalarga olib keladi:
is te ’moichi bozorda erkin tanlash huquqiga ega; 
turli oziq-ovqat is te ’m olchilarining ushbu m ahsulotlarni qabul 
qilishlaridagi xususiyatli tom onlarni - g o 'sh t va su t m ahsulotlari- 
ga talab va taklifni shakllan tirish d a m ax su s m a rk e tin g uslublari 
qo'llashni talab etadi;
bozor m unosabatlariga o'tish daromad bo'yicha aholining tabaqa- 
lanishiga olib keladi;
o 'tish davrida jam iy atd ag i o 'z g a rish la r ham da is te ’m olchilar 
xatti-harakatlaridagi o'zgarishlarni hisobga olish h ar bir m ark etin g
strategiyalarini ishlab chiqish asosi hisoblanadi.
O lingan natijalar yog' m ahsulotlari is te ’m olchilarining psixologik 
su ratini yaratish imkonini beradi.
Shunday qilib, yog' mahsulotlari bozori kon’yunkturasi va unda- 
gi is te ’m olchilarining xatti-harakatini o 'rg an ish shu xulosaga olib 
keladi-ki, iste ’mol bozori yog' m ahsulotlariga to'yinm ag an, ularni 
is te ’m olchilarga o 'z vaqtida sam arali yetkazib berish tashkil etil- 
magan, bunga tizimli yondashuv amalga oshirilmagan, ishlab chiqari- 
lay o tg an m ah su lo t asso rtim e n ti k e n g em as, is te ’m olchilar m ah- 
sulotlarning iste’mol qiymati bilan bog'liq bir qancha sifat tavsiflari- 
ga yuqori talab qo'ym oqdalar.
H ar bir xo'jalik o 'z m ijozlarini tahlil qilish yo'li bilan, oldiga 
qo'yilgan m aqsadlardan kelib chiqqan holda, m ijozlar bozorining 
i s t e ’m ol b ozori, ishlab c h iq a rish bozori, v o sita c h i s a v d o g a rla r 
bozori, davlat m u assasalari bozori va xalqaro bozor kabi turlari- 
dan qaysi birida faoliyat yuritishni hal qilishi lozim. Y og' m ahsulot-
191

---

lari ishlab chiqarish bilan shug'ullanuvchi xo'jaliklar faoliyatining tahlili 
shuni k o ‘rsatadi-ki, hozirgi paytda ular, qoidaga ko'ra, raqobatchilar 
faoliyati tahlili bilan shug'ullanm aydilar. U larning ko'pchiligi esa 
oziq-ovqat m ahsulotlari bozorida raqobat borgan sari kuchayib bora- 
yotgan bo‘isa-da, o‘z raqobatchilarini ta ’nim aydilar ham. S hu sabab­
li bugungi kundan boshlaboq m azkur xo'jaliklar am aliyotiga raqo­
batchilar x atti-h arak atlarig a javob qay tarish usullarini ishlab chi- 
qishga imkon beruvchi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish usullarini 
joriy etish kerak. O ’zbekiston Respublikasi va uning m intaqalari uchun 
raqobatchilar faoliyatini tahlil qilishning to'liq uslubiyoti hali ishlab 
chiqilm agan. S hu sababli m avjud tadqiqotlar va bizning takliflari- 
m izni inobatga olgan holda tahlil qilishning blok-sxem asini tavsiya 
qilamiz.
M uom ala doiralarini ko'rib chiqish m ark etin g m uhiti tuzilm a 
tavsifining za ru r tarkibiy qismidir. G ap shundaki, yo g1 m ahsu lo t­
lari ishlab chiqaruvchi h a r bir korxona quyidagi g u ru h larg a bir- 
lashtirilishi m um kin bo'lgan m uom ala doiralari qurshovida faoliyat 
yuritadi:
birinchidan, moliyaviy tashkilotlar (tijorat banklari, fond birjalari, 
aksiyadorlar, brokerlik firm alari);
ikkinchidan, davlat tashkilotlari va m u assasalarin in g m uom ala 
doiralari (xo'jalik faoliyatiga m a’m uriy usullar bilan t a ’sir ko'rsa- 
tuvchi guruhlar);
uchinchidan, om m aviy axborot vositalarining m uom ala doiralari 
(g azeta, jurnal, radio va televidenie);
to 'rtin ch id an , fuqarolarning x atti-harakat guruhlari (jam oatchi- 
lik, iste ’m olchilar huquqini him oya qilish jam iyati); 
beshinchidan, m ahalliy m uom ala doiralari; 
oltinchidan, tum an, sh ah ar va qishloqlar aholisi m isolida k eng 
xalq om m asi;
y ettin ch id an , ichki m uom ala doiralari (x o 'jalikn in g ishchi va 
xizm atchilari).
Harakatdagi korxonalar o'zgaruvchan bozor iqtisodiyoti sharoiti- 
da o 'z yashovchanligini t a ’m inlash m aqsadida kuchli va ojiz to- 
m onlarini har tom onlam a tahlil qilishi lozim. U shbu tahlilni am alga 
oshirish uchun SW OT-tahlil usulidan foydalaniladi.
192

---

U shbu u su lg a aso sa n , k o rx o n a n in g kuchli (S ) va ojiz (W ) 
tom onlari, im koniyatlari (O ) va xavflari (T) aniqlanadi.