Dilorom qosimova menejment nazariyasi

Xotorn tajribasi n atijalari. 
X otorn tajribalari bergan axborot 
hajmi ko'pgina m uhim ilmiy kashfiyotlar qilishga imkon berdi. Lekin, 
ularning ko'p sonliligi tufayli ular haqida batafsil gapirib berishning 
im koniyati yo'q. Asosiy kashfiyotlar xulq-atvor omillari aham iyati, 
rahbarlar bilan o 'zaro m unosabatlari va X otorn sam arasi edi.
Xotorn sam arasi 
- bu tajribaga bo'lgan qiziqish yoki quyida­
gi m asalaga bo'lgan yuqori e ’tibor sh artlari xaddan tashq ari yax­
shi n a tija g a olib keladi. T ajriba ishtirokch ilari tajrib a n atijasid a 
h a q iq a td a q a tn a s h a y o tg a n is h c h ila rg in a is h la rn i a n c h a y u q o ri 
s u r’atda olib borganligini tasdiqladilar.
H ozirda olim lar xulqqa t a ’sir etu vchi om illarni o'rgan ib , Xo­
torn sam arasi haqida yaxshi biliadi va o 'zlarining dasturlarini uni 
chetlab o 'tish shaklida tuzadi. Ammo, olim lar tajriba oxirida Xo­
to rn sam arasi m avjudligini xali ham kuzatib boradi. M isol uchun, 
ko'pchilik kom paniyalar yangi m ahsulot ishlab chiqarishdan avval 
bozor ta rtib in i x olisona o 'rg a n a d i. Y a’ni, u la r bozor sinovlarini 
o 'tk a z ish vaqtida ko'proq h arak at qilishadi. N atijada y angi m ah ­
sulot ishlab chiqarishga qo'yilgandan so 'n g sinov vaqtida kuzatil- 
g an b o zo rn in g qiziqish d arajasig a erishflm aslik m um kin, chunki 
so tish g a endilikda k o 'p e ’tibor berilm aydi. Xuddi shu nday tarzd a 
rahbarlar va b o 'ysunu vchilar orasida o 'zaro shaxsiy ham da m ansab
162

---

m unosabatlarini shakillantirishga yo'naltirilgan yangi d astu r bosh- 
lanishida m uvaffaqiyatli bo'ladi. Lekin, m a ’lum bir vaq t o 'rta sid a 
ra h b a rla r o ‘zlarin in g avvalgi o d atlarig a q a y ta olm aganliklaridan 
noro zi b o 'lad i, ch u n k i u la r b o sh q a y o rd a m olm aydi va y uq ori 
e ’tiborda bo'lm aydi.
X otorn sam arasi, sh u b h asiz, ish lab chiqarish k u ch ig a t a ’sir 
k o 'rsatu v ch i yakkayu-yagona omil em as. O lim larning fikriga ko'ra, 
n azo rat shakli ishlab chiqarishni oshiruvchi omil sifatida m uh im ­
dir. Tajriba o'tk azish jarayonida ishchilar, odatda, kam roq nazorat 
qilingan. K o'pgina am aliyotdagi u stalar nazorat shakllariga nisba­
tan olganda yaxshiroq n atija beradi, chunki u sta nazoratida bo'lgan 
tajriba ishtirokchilari o'z m ajburiyatlarini yana ham yaxshiroq ba- 
jaradi.
Bu m avzuni m uhokam a qilib Blyu va N eylar quyidagi fikrni 
a y td i: «K eyingi s o 'r o v la r q iz la r n in g o 'z ish ig a m u n o s a b a tin i 
belgilovchi om illar qattiq va xaddan tashqari n az o ratn in g bo'lm asligi 
e n g asosiy haqiqat (om il) ekanligini ko 'rsatdi. B oshqa so 'zlar bi­
lan aytganda, dam olish tanaffuslari, bepul tushlik, yana ham qisqa 
ish haftasi, yuqoriroq ish haqlari, qizlar uchun bevosita n azoratning
yo'qligi ham k a tta aham iyat kasb etadi».
N azorat sifati va turi boshqaruvchilarning rahbariyat siyosati- 
g a qiziqish ini o rttirib , ishlab ch iq arish k u ch larig a q a ttiq t a ’sir 
k o 'rsa tish i m um kin. B undan tashqari, X otorn tajribasini o 'tk az g an lar 
bilan hozirgi kundagi olimlar xuiosalari m os kelm aydi. H ech kim 
odam larning o'zlari, ishlari va tashkilotlari haqidagi tu sh un chalari 
X otorn tajribasining bevosita natijasi ekanligiga bugungi kundagi 
rahbarlarning bilim va k a tta ta ’sir o'tkazishini rad etolm aydi.
X otorn tajribasining asosi o 'sh a davr ilmiy m enejm en t nazari- 
yasid an kelib ch iqar edi. Xuddi sh u n d ay T eylor va G ilbert kabi 
olim lar jism oniy om illarning ishlab chiqarish kuchlariga t a ’sir dara- 
jasini topishni xohlaydi. Keyinchalik M eyo qilgan buyuk kashfiyot
- «ijtimoiy va ruxiy omillar» Xotorn tajribasidan (k o 'ra) jism oniy 
om illarga k o 'ra ishlab chiqarish kuch larig a y ana ham kuchliroq 
ta ’sir ko'rsatadi. Sodda qilib aytganda, M eyo ijtim oiy o'zaro mu- 
n o sa b a tla rn in g yangi ko'rin ish larin i tajrib a n atijasid a qayd etdi. 
R ejalashtirilm agan va nazorat qilinm agan rahbariyat aynan ijtim oiy
163

---

m u nosabatlarni q ay ta k o 'rish g a va ishlab chiqarish kuchi o'zga- 
rishiga asosiy sabab bo‘ldi.