Dinshunoslikka
Zamonaviy G‘arb falsafasi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Zamonaviy G‘arb falsafasi.
Zamo naviy G‘arb falsafasi kartezianchilik yoki analitik geometriya rivojiga kat ta hissa qo‘shgan fransuz faylasufi Rene Dekart (1596–1650) faoliyati bilan bog‘liq. Dekart voqelik tahlili va shax siy mavjudlikning asosi sifatida o‘ylash va fikrlashni keltirib, «Shuning uchun menmanki, chunki men o‘ylamoqda man» (Cogito ergo sum) degan fikri bilan mashhur bo‘lib ketgan. Dekart o‘ylayotganligini o‘zining mavjudligi dalili o‘laroq tah’kidlaydi va dunyo ha qidagi tushun chalari rivojlanishi uchun Rene Dekart 43 sistematik tafakkur uslubidan foydalanishni afzal ko‘radi. Uning ko‘rsatgan xizmatlari orasida yana biri, u Xudoning mavjudligini asoslash uchun o‘z uslubidan (eng ishonchli deya ta’kidlaydi) foy dalanishni taklif qiladi. Haqiqatni topish uchun asosiy instrument sifatida ratsional tafakkurdan foydalanish uslubi zamonaviy G‘arb falsafiy an’anasining poydevoriga aylandi. Dekartga qadar e’tiqod va aql o‘rtasidagi tafovutni hal qiladigan alohida ilmiymantiqiy yondashuv mavjud bo‘lmagan edi. G‘arb falsafasida mantiq va ta fakkur rolining oshishiga turtki bo‘lgan yana bir ma’rifatparvar lardan biri Immanuel Kant (1724–1804) edi. Kant tu shuncha va fahmidrokimiz ongimiz orqali shakllanishini isbotlab berdi. In son aqli bizning dunyo haqidagi barcha hissiy tajribalari mizni filterlaydi va haqiqatni tanishga bo‘lgan imkoniyatlarimizni cheklaydi. Bu vaqtda, isbotlash imkoni bo‘lmasada, xristian te ologmutafakkirlari (sxolastiklari) doimo «farishtalar qanday qilib igna teshigidan o‘tib o‘ynashlari, osmonni egallovchi ma’naviy jonzot (farishta, ruh, jin)lar haqidagi» savollar bo‘yicha chuqur mulohaza yuritish bilan band bo‘lganlar. Bu kabi tafakkur tarziga nisbatan Kant «ruh, Xudo va shu kabi metafizik tushunchalar in son tajribasidan, inson aqli bilan idrok qilib bo‘lmaydigan masa la» deb qaraydi. Shuning uchun «Xudo» yoki «farishta» tushun chalari, agar bu kabi mavjudotlar bo‘lsa, mazmuniga yetish, ular haqida to‘liq bilimga ega bo‘lish imkonsiz hisoblanadi. Kant ning yuqoridagi kabi qarashlariga ergashgan ba’zi G‘arb faylasuf lari «dinlar tomonidan ilgari surilgan metafizik qarashlar tafak kur yurgizish uchun qiymatga ega emas, chunki ular asosli va qoniqarli bilimga olib bormaydi» degan xulosaga borishdi. Al batta, bir narsa ma’lumki, qandaydir toifa tomonidan oqilona emas yoki mantiqqa to‘g‘ri kelmaydigan degan qarash qaytaqay ta yangrayver gach, boshqa toifa ham unga beixtiyor ergashadi. «Okkam ustarasi» (Occam’s Razor, iqtisodiy fikrlash prinsi pi) kabi ilmiy metodlarni uning asosiy prinsiplari bilan bir vaqtda rivojlantirish diniy va metafizik qarashlarni bir chetga surib qo‘ydi. 44 Balki, borliqni tushunishga kelganda, Xudo yoki g‘ayritabiiy mav judotlarning mavjudligini isbotlash muayyan vositalar bilan amalga oshmaydi, degan xulosaga kelindi. Bu esa falsafa va din o‘rtasidagi janjallarning kuchaytirib yubordi. Lyudvig Vitgenshen (Ludwig Wittgensten, 1889–1951) ushbu bo‘linish uzra ko‘prik bo‘lishga uringan kam sonli faylasuflardan biri. U inson hissiy tajribasini ifodalash qobiliyati cheklangan ligini e’tirof etgan bo‘lsada, ayni paytda, diniy tajriba imkoni yatlarini rad etmadi. Vitgenshen «til o‘yinlari» yoki tildan tur li maqsadlarda foydalanishga e’tibor qaratdi. Uning fikricha, masallar va afsonalar liturgiya, teologiya yoki tarixiy manbalar tillaridan tubdan farq qiladi. Qariyb ikki ming yil avval Filo to monidan ilgari surilgan allegorikal (majoziy) uslubga javob tarzi da Vitgenshenning pozitsiyasi shunday bo‘ldiki, diniy matnlarda gi «Xudoning mavjudligi» kabi g‘oyalar falsafiy argument asosida bildirilgan qarashlarga mos tushmaydi. Vitgenshen ta’kidlaydiki, kishi o‘zining sevgan yorini sur’atini o‘pib qo‘ysa, u kishidan yuz mayuz bo‘sa oldi, deyilmaydi, hatto, bo‘sa olish yoki «men seni sevaman» deb aytish muhabbatning bir belgisi bo‘lishiga qaramay. Shunday har bir harakat o‘zga sharoit va maqsadni qamrab ol gan holda o‘xshash munosabatlarni ifodalashi mumkin. Qolaver sa, diniy harakatlar va diniy til falsafiy iboraga nisbatan inson xulqatvorining turli toifalariga mansub bo‘lishi va turfa maqsad larga xizmat qilishi mumkin. Shunga ko‘ra, rasmiy cheklovlarni faqat bir tilga nisbatan tutib turish nodonlik sanaladi. G‘arbdagi din va falsafa o‘rtasidagi aloqalarning qisqacha tari xiy tadqiqoti metafizik tushunchalarga erkin munosabat bildirgan ilk yunon mutafakkirlar (Suqrot, Platon, Aristotel) qarashlaridan farq qilmasligini ko‘rsatdi. Yaqin Sharq va G‘arbda yahudiylik, xristian lik va islom dinlariga oid tamoyillar hukmron dunyoqarash dara jasiga chiqqach, falsafa ratsional fikrlarga tayanib diniy ta’limot larni apologetik (diniy aqidalarni himoya qilib) o‘rganish shakliga 45 aylandi. Uning buyuk namoyondalaridan biri katolik teologi Foma Akvinskiy bo‘lib, bu kabi falsafiy yondashuv hanuz teologiya sifati da mazmunmohiyatga ega bo‘lib kelmoqda. Ayni paytda, «ma’rifat parvarlik davri»dan boshlab yuzaga kelgan teologiya (metafizika) va falsafa o‘rtasidagi yoriq (boshliq) «baxtsiz hodisa»lardan biri deya e’tirof etiladi. Oqibatda, falsafa aniq va tabiiy fanlar bilan teng lashtirildi, metafizika esa ilmiy gepoteza va nazariyashunoslik ichiga singib ketdi. Shu tarzda, teologiya ilmfan yutuqlari orqali shakllan gan progressiv dunyoqarash hamda muqaddas matnlardagi muayyan e’tiqodlar orasini muvofiqlashtirishga uringan holda «o‘z oqimida suzish»da davom etdi. Xo‘sh, bu kabi tafriqalanishdan kim nima yo‘qotdi? Bizning mavjudligimizdan maqsad nima? Mazmunli ha yot kechirish deganda nima tushuniladi? «Sevgi», «go‘zallik», «yovuz lik», «haqiqat» o‘zi nima? Inson ongidan ko‘ra qudratli kuchlar yoki «Xudo» mavjudmi? Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|