Diqqat va uning turlari, xususiyatlari

2.2. DIQQATNING INSON HAYOTIDAGI AHAMIYATI.

Diqqat inson hayot faoliyatida muhim ahamiyati ega.

Diqqat jarayoni boshqa jarayonlar bilan chambarchas bog’liq. Ya’ni diqqat jarayoni orqali boshqa jarayonlar xotira, idrok, nutq, faoliyatlarining bajarilishida katta rol o’ynaydi. Mana shu diqqat jarayon orqali biz o’qish va ish faoliyatlarimizni amalga oshira olamiz. Bizning o’qishimiz insonlar bilan muloqotga kirishimizda, ish faoliyatimizda va o’quv faoliyatimizda samaradorlik bo’lishi ham diqqat jarayoniga bog’liqdir. Mehnat faoliyatida e'tibor o'zining barcha xususiyatlari bilan inson mehnat san'atining elementlaridan biridir. Xarakterli e'tiborning shakllanishi ishlaydigan dinamik stereotipning rivojlanishiga bog'liq. Mehnat faoliyatida ishlab chiqilgan e'tibor sifatining ta'riflari keyinchalik xodimning xarakterli xususiyatlariga aylanadi. Bu fazilatlar kasbiy ahamiyatga ega bo'ladi. Mehnat faoliyatining unumdorligi va sifati rivojlanishning ix darajasiga bog'liq, shuning uchun kasbiy tayyorgarlikda ix shakllanishiga e'tibor beriladi.
I. Diqqatning turli sifatlaridan professional jihatdan eng ahamiyatlisi intensivlik, barqarorlik, almashinish tezligi va tarqalish kengligidir.
II.Soatsoz, bosmaxonadagi korrektor, zamonaviy kemalarda radar operatori, shifrlash xodimi va boshqalarni juda konsentratsiyali diqqatni talab qiladigan ishlarga misol qilib keltirish mumkin.
III. Bir qator kasblar uchun butun ish vaqtida diqqatning yuqori intensivligi talab qilinadi va vosita ko'nikmalari kamroq ahamiyatga ega. Mehnat psixologiyasidagi ushbu kasblar kuzatuvchi deb ataladigan kasblarga tegishli: elektr stantsiyalari va transport dispetcherlari, mexanizatsiyalashgan liniyalar operatorlari va boshqalar. Ular uchun ularning faoliyati muvaffaqiyatining muhim sharti uzoq vaqt davomida doimiy e'tiborni saqlashdir.
Kasblarning yana bir katta guruhi harakatlanuvchi mexanizmlarni boshqarish bilan bog'liq: avtomobillar, samolyotlar, tanklar, kranlar va boshqalar. Mehnat psixologiyasidagi bu kasblar odatda haydovchilik deb ataladi. Ular uchun diqqatni taqsimlash va almashtirish professional ahamiyatga ega. Diqqatning bu fazilatlari konduktor va militsioner, o'qituvchi va mexanizator (masalan, metallga ishlov berish mashinasi), g'isht teruvchi va boshqalar uchun ham zarurdir.
Demak, diqqat – bu tug'ma yo'naltiruvchi refleks, ma'lum darajadagi hushyorlik, shaxsning yo'nalishi, ongning yo'nalishi, bilimli shaxsning muhim xususiyati. Ehtiyotkorlik iroda belgisidir.
Diqqat idrokning aniqligi va tafsilotini, xotiraning kuchi va tanlab olish qobiliyatini, aqliy faoliyatning yo'nalishi va unumdorligini – barcha kognitiv faoliyatning sifati va natijalarini belgilaydi.Kognitiv jarayonning tarkibiy qismlaridan biri sifatida tavsiflanadi, diqqatning har bir tarkibiy qismi kichik yoshdagi o'quvchilarning yosh xususiyatlari birgalikda ko'rib chiqiladi. diqqatning barcha tarkibiy qismlarining maqsadli rivojlanishi bilish jarayonining yanada jadal shakllanishiga yordam beradi va shaxsning barkamol rivojlanishi uchun asos yaratadi, degan fikrni asoslaydi.
1.Hayotning dastlabki ikki haftasi bolaning beixtiyor diqqatini ob'ektiv, tug'ma belgisi sifatida yo'naltiruvchi refleksning namoyon bo'lishidir.
2.Hayotning birinchi yilining oxiri – ixtiyoriy diqqatni kelajakda rivojlantirish vositasi sifatida taxminiy tadqiqot faoliyatining paydo bo'lishi.
3.Hayotning ikkinchi yilining boshlanishi kattalarning nutq ko'rsatmalari ta'sirida ixtiyoriy diqqatning boshlanishi.
4.Hayotning ikkinchi – uchinchi yili – ixtiyoriy diqqatni rivojlantirish.
5.To'rt yarim yildan besh yilgacha – kattalarning murakkab ko'rsatmalariga e'tiborni yo'naltirish.
6. Besh – olti yil – o'z-o'zidan ko'rsatmalar ta'sirida ixtiyoriy diqqatning elementar shaklining paydo bo'lishi.
7. Maktab yoshi – ixtiyoriy diqqatni rivojlantirish va takomillashtirish.
Psixologiya fanida diqqatga har hil ta’rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv (faol) qaratilishiga aytiladi.
P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, o‘zimiz qilgan ishimiz, o‘y va fikrlarimiz diqqatning obyekti bo‘la oladi.Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga ta’sir etadiBolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki haftalik chaqaloqlarda diqqatning xech qanday alomati ko‘pinmasa ham, oradan sal o‘tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko‘pina boshlaydi.
Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini hap turli kuchli qo‘zg‘atuvchilar (qattiq tovush, ortiqcha yorug‘lik kabi) beixtiyor ravishda o‘ziga jalb qila boshlaydi. Ikki – uch oylik bolalar esa, shaqir-shuqurga quloq soladigan (shaqildoklarning tovushiga ovunadigan) bo‘la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin (yaltiroq) rangli narsalar ham beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko‘z o‘ngidagi narsa qanchalik rang-barang bo‘lsa, bola unga shunchalik ko‘p e’tibor beradi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda beqaror bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o‘yinchoq bersangiz u o‘yinchoqni juda qiziqib ko‘ra boshlaydi, Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o‘yinchoqni ko‘rsatsangiz, birinchi o‘yinchoqni tashlab, ikkinchisiga talpinadi.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda hali tormozlanish protsesslarining kuchsizligi bilan bog‘liqdir. Tormozlanish jarayoni qo‘zg‘alish jarayonining keng yoyilib ketishini to‘xtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinchi narsaga osongina chalg‘ib ketaveradi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g‘oyat beqaror bo‘lishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan ham bog‘liqdir.Bog‘cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Biroq kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida kun sayin paydo bo‘ladigan yangi-yangi qiziqishlar, o‘yin faoliyatlarining xilma-xil bo‘la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta-sekin takomillashtirib boradi.Bog‘chada jamoa tomonidan talab etiladigan tartiblarga bo‘ysunish, qoidali o‘yin shartlarini so‘zsiz bajarish, kattalarning topshiriqlarini chidam qunt bilan ado etish kabi hollar bog‘cha yoshidagi bolalarda diqqatning ixtiyoriy turini rivojlantiradi. Bolalarda ixtiyoriy diqqatni rivojlantirishda o‘yinning roli juda kattadir. Chunki turli o‘yinlar paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to‘plab, o‘z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarni ilgari suradilar.