«Doqquz Bitik» sırası

mun və cahanın dörd bucağının çarı».
129
 
                                                 
125
 Landsberger, 1992, 8;  B. Landsberger və K. Balkanın qut boyu haqqında yazıları ilə 
(bu yazıların surətini mənə verən III Bitiyin elmi redaktoru Mirheydər Mirzəyevə təĢək-
kür  edirəm)  tanıĢ  olmamıĢdan  əvvəl  mən  də
 
quti  boyadının  qut  sözündən  yarandığını
 
yazmıĢdım
 
(Ъялилов,  1988  a;  Azər  xalqı,  2000,  245-246);  Yeri  gəlmiĢkən  qeyd 
edək  ki,  bu  adın  qut  (kut)  Ģəklində  yazılması  daha  doğrudur,  lakin  saq,  man,  mad 
boyadlarının  saqa,  mana,  mada  kimi  yazılması  elmi  ədəbiyatda  gələnəyə  çevrildiyi 
üçün bu adın da bəzi məqamlarda quti Ģəklində yazılıĢı da mümkündür.  
126
 Balkan, 1992;  
127
 Eyni qaynaq, 27. 
128
 Gelb, I. 383. 
129
 Balkan, 1992, 27. 

---

 
238 
Qutlardan  sonra  Urmu  gölünün  güneyində  prototürklərin  Turuk 
bəyliyi m.ö. XIX-XVIII əsrlərdə Azərbaycana soxulmaq istəyən Asur 
ordularının  qarĢısını  aldı.  Sonralar  turuk  (türk)  boyları  artıq  doğu  ölkə-
lərdə  görünməyə  baĢlayır.  Turuk  adı  türk  sözünün  qədim  variantı  olsa 
da,  bəzi  bölgələrdə  günümüzə  qədər  saxlanmıĢdır.
130
  Azərbaycanın  türk 
yurdu olması, türklərin buradan doğuya köçməsi türk dastanlarından Çin 
qaynaqlarına sızan bilgilərdə də öz əksini tapmıĢdır. Türk (turuk) adını 
tukyu  kimi  verən  Çin  qaynaqları  onların  Azərbaycandan
 
çıxdığını
 
qeyd
 
edir.
 
Qaynağa görə,
 
öncə
 
Xəzərin
 
(Batı
 
dənizin)
 
batı tərəfində (yəni Azər-
baycanda) yaĢayan tukyular Su çarlığından çıxmıĢ və Aşina soyu Xəzə-
rin doğusunda Kao-Çanq ölkəsinə, sonra buradan cücenlər ölkəsinə keç-
miĢlər.
131
  Azərbaycanda  su  və  subar  adlı  boyların  isə  m.  ö.  III  minildən 
üzübəri bir neçə siyasi qurumu olmuĢdur.
132
 
 
 Göytürk  yazısında  Qapağan  vurğulayır  ki,  idarə  etdiyi  dövlət  65 
ulu babası tərəfindən qurulub. Əgər bu 65-i soy  (nəsil) tarixi (35-40) ilə 
hesablasaq,  təxminən  m.ö.  XIX-XVII  əsrlərdə  Urmu  yaxasında  qurulmuĢ 
Turuk bəyliyinin tarixinə uyğun gələr. Turuk boylarının buradan doğuya 
getməsilə onların adına «doğu» anlamlı göy sözünün qoĢulma səbəbi də 
aydınlaĢır. Batıda qalan turuk boylarından fərqli olaraq, göytürklər (doğu 
turuklar) doğuda möhtəĢəm Göytürk Elini (dövlətini) qurdular. 
Təbəri
 
qədim
 
qaynaqlarda
 
Azərbaycanın  türk  ölkəsi  (məmləkəti) 
kimi verildiyini yazır. O yazır ki, Musa peyğəmbərin vaxtında Ġranın mi-
fik hökmdarı Mənuçehrə tabe olan və müharibələrdə göstərdiyi igidliklə-
rə görə Er-Ra‟iĢ ləqəbini alan Yəmən hakimi Haris bin Ebu-Südad yürüĢ-
lərindən birini Mosula yönəldir. Atlı bölüklərə ġemir bin Attaf adlı birini 
baĢçı təyin edib türk məmləkətinə göndərir. Bu bəlgən Təbəri  velə verir: 
    «ġemir  Azərbaycana  sahib  olan  türklər  üzərinə  yürüdü,  savaĢ  ərlərini 
öldürərək  çoluq-çocuqlarını  əsir  aldı.  Sonra  bu  səfərdə  olub-bitənləri  iki 
daĢın üzərinə yazdırdı ki, bunlar Azərbaycanda marufdur». 
133
 
 
                                                 
130
 Так, в конце ХВЫЫЫ в. «жительствующие под разными именами как в России, 
так и вне оной татарские  поколения называются иногда татарами, а иногда, да и 
наибольше,  туруками,  турками  и  туркоманами»,  а  язык,  которым  они  говорят, 
именовался  «турукским  или турецким языком, который называют они иногда  и 
туркостанским» (Благова, 1972, 115). 
131
 Göyalp, 1977, 100-101. 
132
 Юсифов, 1983; 1987; Azər xalqı, 2000, 129-134.
 
133
 Taberi, II. 1991, 540. 

---

 
239 
Fars  və  ərəbdilli  qaynaqlarda  Azərbaycan  haqqında  olan  bəlgələri 
ilkin mənbədən oxuyan iki böyük alim Z. V. Toğan və Z. Bünyadov ya-
zırlar ki, ərəblərin ən əski tarixçisi  Ġbn HiĢam  «Kitab ət-tîcân»  əsərində 
verdiyi  məlumata  görə,  xəlifə  Müaviyə  bin Süfyan  yanındakı  Ubayddan 
(Abid  ibn  ġariyədən)  Azərbaycan  haqqında  soruĢanda  o,  «Azərbaycan