«Doqquz Bitik» sırası

Pauk Ģəklində  yazı-
lan  baĢçıların  adları
 
«böyük»  sözünü
 
əks  etdirir;
 
Andirpatian,  Aratpat, 
Kinqaraq  rəislərinin  MaĢdayauku,  MaĢdaku  Ģəklində  verilən  adları  «baş 
toyqu» (baĢ vəkil) anlamını daĢıyır.
106
 
Sarqon Bars bölgəsindən çıxıb üzü yuxarı hərəkət edir və Missi böl-
gəsinə
 
gəlir.
 
Ullusun özünün
 
Sirdak qalasında yenə Sarqonu qarĢılayır və 
Mana  böyükləri  ilə
 
birgə ona dua edib yalvarırlar
 
ki,
 
asurlar  urartu  çarı 
                                                 
103
 АВИИУ, №49; Дьяконов 1956, 214; Арутюнян 1970, 295: 
Uksatar, Satareşu, 
Durisi 
(Çaylar bölgəsi)  
Talta (Ellipi) 
Uzi (Mali)  
Kitakki (Urianqu) 
Dari (Saparda) 
Uakirtu (Nappi) 
Uzitar (Kantau) 
Şarruti (Karzinu) 
Akkussu (Usi…) 
Karakku (Urika) 
Birtatu (Sibur) 
Anzi (Xalxubara) 
Maşdayaukku (Kinqaraku) 
Payukku (Kilambate) 
Satarpanu (Barikanu) 
Uzumandı (Bit-ĠĢtar) 
Maşdakku (Andirpatianu) 
Maşdakku (Aratpati) 
Xumbe (Bit-ZualzaĢ) 
Baqparna (Zakrute) 
Uşra (Kanzabakani) 
Zardukku (Xarzianu) 
Makirtu (Bit-Saqbat) 
Paukku (Bit-Kapsi) 
104
 Digər Ellipi, Kanzabakan, Barikan, Urianqu, Urika Kantau, Kinqarak, Kilambat, Kapsi 
kimi toponimlərin də türkcə izahı vardır. Belə ki, elli-pi, kanca-bakan, börü-kan, ur-uk, 
uri-anq, kan-ta, kin-qaraq, kilam-but, kap-si hissələrinə ayrılan bu adlara etimoloji yozum 
vermək çətin deyil. Məsələn,
 
ellipi «eli-dövləti
 
olanlar»
 
və s.  
    Siyahını yazan asurlu,
 
görünür,
 
tanıĢ
 
olmadığı yerli dildə
 
dalbadal sadalanan Ģəxs,
 
titul 
və yer adını dəqiq verməkdə çətinlik çəkmiĢdir. Belə ki, «Karak uruğu» (Karak uruklu) və 
«Kin-karak uruğunun Baştoyqusu» (MaĢdayauku - Kinkarak) sıralanması bu dolaĢıqlığı 
aydın göstərir. N.V.
 
Arutyunyan bu adların bəzisini Ġ. M.
 
Dyakonovun yox, Töro-Danji-
nin tərcüməsinə
 
uyğun verir. Belə ki,
 
Uzumanda Bit-ĠĢtardan yox,
 
Kisilaxadan, Bit-ĠĢtar-
dan isə Burburazu gəlir, Andirpatiandan gələnin adı MaĢdayaukku kimi verilir, Baqparna 
adı Baqbararna,
 
UĢra isəUĢraya kimi oxunur (Арутюнян 1970, 295). 
105
Añ-çı (Anzi), üzü manlı (Uzumandı), ağ qusu (Akkusu) kimi hissələrə ayrılan bu adlar 
da türkcə
 
izah oluna bilir. Bugün bizə
 
qəribə görünən «ovçu» və ya «heyvandar» anlamlı 
Añçı və sair bu kimi adlar o dövr üçün xarakterik olmuĢdur. 
106 
Mada ölkəsindən yuxarıda mada boyları yaĢayan bir bölgənin də adı Mada idi və onun 
baĢçısı II Sarqonun vaxtında Deyok adlanırdı. 
107 
Mütəxəssislər
 
mətndəki
 
kakmilər ifadəsini izah edə bilmir,
 
halbuki kakme
 
söyüĢü
 
bu-
gün də türklər içində kakbe//kahbe («qəhbə») Ģəklində iĢlənir.       

---

 
47 
Ursanı (Rusa) məğlub edib, Mana torpağını tapdayan «kakmiləri» qovsun, 
qaçqın manalılar öz yerlərinə qayıtsınlar.
107
 
 
Sarqon  Sirdak//Zirdiak  qalasında  Qızılbut  bölgəsinin  Appatar  və 
Kitpat yaĢayıĢ məskənlərinin baĢçıları Zizi və Zalayın gətirdiyi hədiyə-
ləri alır. Qaynaqda qeyd olunur ki, uzaq dağlardan baĢlayaraq Mana
 
və
 
madalılar
 
ölkəsinin
 
arasına
 
bir dil kimi uzanan Qızılbut ölkəsinin öz gü-
cünə güvənən adamları üzərində heç vaxt kənar qüvvələrin hökmranlığı 
olmamıĢdır, indiyə qədər heç kim onların məskənini görməmiĢ, onlardan 
vergi almamıĢdır.
108
 
Elbars dağlarının güney ətəklərində və Qızıl-üzən
 
ça-
yının yaxalarında yaĢayan qızıl boyları sonralar Ġrəvanın Vedi bölgəsində 
Ģadılı boylarının
 
və
 
Altay
 
(Kızıl) bölgəsində xakas boylarının içində görü-
nür.
109
 
Bars
 
bölgəsində
 
Sarqona
 
hədiyə
 
gətirən
 
Uzumanda  baĢqa  bir  oxu-
nuĢa görə Kisilaxadan gəlmiĢdi.
110