«Doqquz Bitik» sırası

    
Kiş (Sumer) 

 Kiş (Sünik)  

 Kiş (ġəki) // Keş (Siyəzən) // Keşlə (Bakı) 
    
Kiş (Sumer) 

 Keş (Əfqanıstan) 

 Keş (Özbək eli) 
    
Kiş (Sumer) 

 Keş  (Anadolu); və ya geridönmə (Orta Asiya 

 Anadolu)  
49
 AT, 1998, 170-171. 

---

 
196 
Asiyadan doğuya köçmüĢ və Ön Asiyadakı bu qədim etnotoponim ora-
larda yenidən ortaya çıxmıĢdır. 
Ön
 
Asiyaya
 
m.ö.IV-I
 
minillərdə olan içəri köçlər,
 
özəlliklə,
 
Güney-
Doğu  Anadolu,  Ġkiçayarası
 
və  Azərbaycana  sumer,
 
samidilli  akad,  asur, 
aramey, hindavropadilli het, friq, hay, fars və qafqazdilli hurri, urartu boy-
larının köçü bəllidir.
 
Arxeoloji bəlgələrə görə belə içəri köçlərin tarixi və 
yazılı qaynaqlara görə məskunlaĢma yerləri də bilinir:  
IV minildə sumerlər - Ġkiçayarasının güneyi 
III-I minillərdə samilər - Ġkiçayarası 
II minilin baĢında hurrilər - Ġkiçayarasının quzeyi 
II minilin sonunda urartular - Van gölü hövzəsi 
II minilin baĢında hetlər - Kiçik Asiya 
I minilin baĢında friq və haylar - Kiçik Asiya;  farslar - Ġran
 
Ġçəri  köçlərdən  çoxunun  marĢrutu
 
bəllidir.
 
Lakin  bəzi  yazarlar  bu 
köç yollarını arxeoloji bəlgələrlə deyil, çağdaĢ geosiyasi amacla və anti-
türk
 
ovqatla  izah  etməyə  çalıĢırlar.  Məsələn,  irandilli  boyların  Güney 
Qafqaz  yolu  ilə  Ġrana  keçməsini  sübut  edən  bəlgə  güya
 
Azərbaycanda 
atlı basırığın tapılmasıdır.
50
  Halbuki  həmin  atlı  basırıqlar  türksoylu  saqa 
boylarına  məxsusdur  və  arxeoloji  bəlgələrə  görə,  m.ö.VIII-VII  əsrəcən 
Güney  Qafqaza  quzeydən  kütləvi  axın  və  ya  nəzərə  çarpacaq  miqrasiya 
olmamıĢdır. Ona görə də, iran (ari) boylarının m.ö. II-I minillərdə Güney 
Qafqazdan  Ġrana keçməsi fikri havadan asılı qalır. Lakin həmin boyların 
Orta  Asiya  və  Herat  üzərindən  Ġrana  keçməsi  isə  arxeoloji  bəlgələrlə 
sübut olunur.
51
 
 
Azərbaycan  və  Anadolu  bölgələrinə  içəri  köçlərin  sırasında  geri 
qayıtmaların özəl çəkisi vardır. Belə ki, içəri köçənlərin əksəriyəti baĢqa 
dillərdə danıĢan etnoslardırsa, geri qayıdan köçlərin də əksəriyəti türklər 
və türk boylarına qoĢulub gələn bir neçə fin-uqor, monqol və sair baĢqa-
dilli etnik  qruplardır.  Türklərin  Azərbaycan  və  Anadoluya  qayıdıĢını  bir 
çox tarixçilər yanlıĢ anlamıĢ və bu köçləri türklərin Ön Asiyaya ilk gəliĢi 
kimi vermiĢlər. Bu səbəbdən Atayurda qayıdıĢ olayları tarix kitablarında 
təhrif olunmuĢdur. Urmu teoriyası belə bilimdıĢı baxıĢların təkcə türkolo-
giya elminə deyil, ümumi tarix elminə də vurduğu ziyanı ortaya çıxarır. 
                                                 
50
 AT, 1998, 170-171. 
51
  Дьяконов,  1971,
 
126;
   
Грантовский,  1971  (burada  müxtəlif  fikirlərin  Ģərhi 
verilir).  

---

 
197 
Neolit  və  tunc  çağında  batıdan  doğuya  olan  miqrasiyaların  inten-
sivliyini  qeyd  edən  uzmanlar  sonrakı  dəmir  dövrünün  erkən  çağlarında 
doğudan batıya olan monqoloid cizgilər qazanmıĢ avropoid saqa və hun 
axınlarını, haqlı olaraq, batıya geri qayıdış adlandırırlar.
52
 Türk boylarının 
böyük-kiçik,  uzaq-yaxın  köçlərlə  geri  qayıdıĢı  sonralar  monqol  çağına 
qədər vaxtaĢırı davam etmiĢdir. Bu qayıdıĢlar sırasında  Azərbaycana ən 
böyük
 
köç
 
Ġslamdan
 
sonrakı
 
çağlarda,
 
özəlliklə
 
1076-da
 
gerçəkləĢmiĢdir.
53
 
Tarixi  köçlərdən  fərqli  olaraq,  etnoqrafik  tutumlu  köç 
növləri
 
yaĢam
 
tərzi
 
ilə
 
bağlıdır. Əkinçilik və bağçılıqla, 
ticarət  və  sənətkarlıqla  məĢğul  olub,  heyvandarlığı  hə-
yətyanı  təsərrüfatla  uyğunlaĢdıran,  tat,  arançı,  yatuq 
kimi  etnoqrafik  terminlərlə  adlanan  oturaq  boylardan 
yaylaq-qıĢlaq köçəriliyi ilə seçilən türk elatının tərəkəmə
 
(türkmən),
 
köçəbə
 
(köçəri), yörük, kürd və ayrım adları ilə tanınan hissəsi 
köçəri termini ilə bildirilir. Lakin bu terminin etnolinqvistik təhlili göstə-
rir ki, uzun illərboyu tarix elmində bu söz spekulyasiya vasitəsinə çevril-
miĢdir. Türk tarixi və kulturu üzrə böyük uzman prof. Ġbrahim Kafesoğlu 
haqlı olaraq qeyd edir ki, Ġbn Xəldun və V. Radlovdan üzübəri türkləri kö-
çəri millət  sayan yazarların fikri elmi əsası olmayan gerçəkdıĢı subyektiv 
baxıĢların nəticəsidir.
54
 
Belə ki, bir tərəfdən, «türklər köçəri millətdir» for-
mulunu yaĢatmaq amacı ilə türk boylarının tarixi yerdəyiĢmələri köçərilik
 
kimi
 
verilərək
 
köçəri
 
termininin etnoqrafik anlamına etnik tutum yüklən-
miĢ,  digər  tərəfdən,  yaylaq-qıĢlaq  yaĢamlı  bozqır  türklərinin  qurduğu 
imperiyaları gözardı edərək, onları minillər boyu Avrasiya bölgələrini do-
laĢan hindavropa soylu «vətənsiz» qaraçılar kimi və qapalı lokal köçdən 
fərqli olaraq, fasiləsiz açıq köçlə yaĢayan digər köçərilər kimi təqdim et-
miĢlər.  
Bundan baĢqa, qədim çağlardan yatuq (oturaq) türklərin bir qisminin 
tat, dağlıq bölgələrdə  yaĢayan türklərin isə kürd, ayrım, dağlı adlanması 
bəlli olsa da, bu etnoqrafik terminlərə də etnik anlam verib, həmin ad al-
tında yaĢayanlara ucdantutma baĢqa millət kimi baxmıĢlar. Halbuki bu ad-
ları daĢıyanların çoxu yalnız türk dilini bilir, baĢqa dil onlar üçün yaddır. 
Doğrudur, son illər talıĢ (tolos), tat, tatar (tat-ər), kürd adlı tükmənĢəli boy-
lar haqqında bəzi tədqiqatlar yazılmıĢdır. Özəlliklə, dağlıların yanlıĢ olaraq 
                                                 
52
 Алексеев, Гохман 1984, 70. 
53
 Togan, 1981, 198, 254-255. 
54
 Kafesoğlu 1989, 32-35.