«Doqquz Bitik» sırası

volyak,  çərkəz, lək, as, alan,  avar, qazıkumux) sadalayan  xristian  yepiskop qeyd edir  ki, 
bunların  hamısı  tatarca  (azərcə)  danıĢırdı:    «…  и  почти  все  они  говорят  на 
татарском  языке»  (Галонифонтибус,  1980,  15);  Ona  görə  də  keçən  əsrin 
əvvəlinə  qədər  Qafqaz  gimnaziyalarında  türk-azər  dilinin  tədrisi  vacib  sayılırdı 

---

 
244 
Azər  türklərinin  etnik  coğrafiyasında  batı  bölgələrin  əhatə  dairəsi 
zaman-zaman daralsa da, keçən əsrin sonlarına qədər Ermənistanda yaĢa-
yan  azərlər  Qars-Ġqdır  bölgələri  ilə  Azərbaycan  arasında  körpü  kimi 
qalmıĢdı, lakin son deportasiya (1988) bu körpünü də aradan götürdü. Fə-
rat çayının yuxarı axarında tarixi Ərmən bölgəsinə hay tayfalarının gəliĢi 
və zaman-zaman, özəlliklə m.ö. I əsrdə onların indiki Ermənistan sınırına 
yaxın bölgələrə sızması  azər etnik  coğrafiyasının batı bölgələrində  artıq 
baĢqa dilli bir etnosun ortaya çıxmasına səbəb olurdu. Bu gəlmə hayların 
bir qismi indiki Ermənistana, bir qismi də Gürcüstan sınırlarına yaxın böl-
gələrdə  yerləĢərək  yerli  feodallara  nökərçilik  edib,  əkin-biçin  iĢləri  ilə 
məĢğul  olurdular.  Əsrlərlə  davam  edən  belə  yaĢam  tərzinə  görə  kürdlər 
bugünəcən onlara hay və ya erməni yox, filə (fəhlə) deyir. Xilafət çağında 
isə artıq hay-ermən boyları Güney Qafqaz və Arazboyu bölgələrdə ayrı-
ayrı kiçik koloniyalar Ģəklində yerləĢmiĢdi. 
Güney  Azərbaycanın  etnik  demoqrafiyası  m.  ö.  III-I  minillərə  aid 
yazılı qaynaqlarda adı keçən türk boyları ilə daha rahat bərpa olunur. Belə 
ki, bu qaynaqlarda su, subar, sabir,
 
qut (quti), uti, az, azər,
 
kəngər,
 
gedar,
 
qarqar, turuk (türk), urum,
 
alban,
 
aran
, 
arman (ermən),
 
saqa,
 
soğan, şat, 
zəngi,
 
şatır,
 
şadılı,
 
kuman, bartı (parth),
 
kars (qorus), bars, börü,
 
qapan,
 
qızıl,
 
polad  və  sair  türk  boylarının  adı  qeyd  olunmuĢdur  (qaynaqlar  III 
Bitikdə  verilir).  Adı  çəkilən  boylarının  böyük  bir  qismi  sonralar  Quzey 
Azərbaycanda da görünür. Sonrakı Mana dövlətinin ərazisində m. ö. III-
II minillərdə etnik dəyiĢmə olmadığını söyləyən  Ġ. M. Dyakonovun fikri 
 
Güney  Azərbaycanda  tədqiq  olunmuĢ  arxeoloji,  antropoloji  bəlgələrlə 
təsdiq olunur.
147
 
  
Tarixboyu türklərin yaĢadığı azər etnik coğrafiyasının Təbriz,
 
Ġrəvan 
və Qarabağ kimi mərkəzi bölgələrinə kənar etnoslardan sasani çağında 
yalnız fars və hay tayfaları sıza bilmiĢlər. Bura köçən asurların sayı isə 
görünməz dərəcədə azdır. Azər dilinin aparıcı dialekti də mərkəzi bölgə-
lərdə formalaĢmıĢdır. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, elmi ədəbiyatda rast 
gəldiyimiz alban dili, aran dili, kaspi dili kimi deyimlər yanlıĢ təsəvvür 
yaradan  və  gerçək  durumu  əks  etdirməyən ifadələrdir.  Belə  ki, ayrı-ayrı 
                                                                                                                        
(Калмыков,  1974,  17-18);  Qafqaz  caniĢini  1855-də  yazırdı  ki,  «gürcü  dili 
yalnız Tiflis və Kutais quberniyasının müəyyən yerlərində çinovniklər üçün əlveriĢli ola 
bilər, tatar (azər) dili isə bütöv Qafqaz ölkəsində yararlıdır» (Акты, т. XI, 1988, 720). 
147
  Дьяконов,  1956,  138;  Rathbun,  1964;  Muscarella,  1971;  Гашгай,  1993,  45; 
Алиев, 1960, 169 (3-cü qeyd). 

---

 
245 
boy adları ilə qeyd olunan ayrıca bayat dili, avşar dili, qaraqoyunlu dili,