«Doqquz Bitik» sırası
Yüklə 6,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qızıl-üzən. Güney Azərbaycanda Xəzərin batı tərəfindən axıb bu
dənizə qovuĢan, bəzi antik dövr yazarların Amard kimi verdiyi Qızıl-üzən hidronimi asur-urartu qaynaqlarında qeyd olunmasa da, «qızıl» sözü onun qədimliyindən xəbər verir. Belə ki, bu çayın orta axarları m.ö. I minilin əvvəllərindən qızıl boylarının məskəni kimi Qızıl-bud adlanırdı. Qızıl- üzən hidronimində qızıl sözünün rəng anlamında deyil, etnonim bildirən (qızıl-bud) anlamında iĢləndiyini göstərən bir neçə səbəb vardır. 192 188 Rasonyi, 134. 189 Ertem, 1973, 128, 194, 200. 190 Молчанова, 1979, 148. 191 Мурзаев, 1984, 504. 192 Doğrudur, bura gələn monqollar Qızıl-üzən adındakı apelyativi rəng bildirən söz sayıb monqolca bu çaya Ulan-mören (qızıl-çay) demiĢlər, lakin belə adlanma ona görə müm- 130 Əvvəla, Qızıl-eli adı ilə Səlcuq imperiyasının yaranmasında aktiv iĢtirak edən boybirliyi vaxtilə Xəzərin güneyindən Türkmənistana keçən qızıl boyları idi. 193 Ġkincisi də, Ġstəxri bu hidronimi sebid-ruz, Ġbn Xordad- beh Ġsbidrud Ģəklində yazsa da, həmin forma farsca ﺭﻭﺩ ﺳﻐﻴﺩ (Səfid-rud) deyimidir ki , bugün həmin formada iĢlənən «ağ çay» anlamındadır. Qızıl- üzən üç minil öncə həmin bölgədə yaĢayan qızıl boylarının adı ilə bağlı etnohidronim kimi iĢlənmiĢdir. Həmin çağlarda bu regionda üzən apelya- tivi Alazan (Qanıx) adında və Dağıstanda UtamıĢ kəndindən keçən Qamri- özən (qamər-çayı) etnohidronimində saqa-qamər boylarından qalan niĢa- nədir. Dağıstanda Al-ozen, Buqlen-ozen çayları da vardır. 194 Azərbaycanda o qədər böyük və kiçik çaylar, bulaq və göllər var ki, onları sayıb qurtarmaq olmur. Azərbaycanda XVII əsrdə olmuĢ Adam Oleari təkcə RəĢt-ġamaxı yolunda 80 böyük çayın üzərindən keçdiyini ya- zır. 195 Qədim Azərbaycan coğrafi sınırından kənarda qalan prototürk yurd- larındakı axarsuları da nəzərə alsaq, bu hidronimlərin sadəcə sıralanması bir neçə ayrıca bitiyə sığar. Ona görə də, burada əsasən tarixi qaynaqlar- da adı keçən hidronimlərdən söbət açılır. Uzunluğuna görə Fərat ( 2700 km ) , Dəclə ( 1900 km ) , Kür ( 1500 km ) , Araz ( 1000 km) çayları fərqlənir. 196 Eyni istiqamətə axıb sonda birləĢən Dəclə-Fərat və Kür-Araz qoĢa çayları «ikiçayarası» coğrafi terminini iĢlətmək üçün zəmin yaradır. Türk yurdlarında belə ikiçayarası çoğrafi durumu olan Sayxun-Cayxun //Seyhun- Ceyhun (Sır-dərya və Amu-dərya), Güney Anadoluda Çukurovadan Ġskən- dərun körfəzinə axan Seyhan-Ceyhan kimi qoĢa çaylar çoxdur, lakin Ġkiça- yarası (Mesopotamiya) termini daha çox qədim subar boylarının yaĢadığı Dəclə-Fərat arası üçün iĢlənir, mixi yazılarda həmin ərazi «subar ölkəsi» anlamında Subartu, həmin çaylar da Ġdiqla/Ġdiqna və Bura(t) adlanır. Sumer yazısında deyilir: kün olmuĢdur ki, Qızıl-bud bölgəsinin siyasi-inzibati durumu monqol yürüĢünə qədər iki minil boyunca bir neçə dəfə dəyiĢmiĢ, buradakı qızıl boylarının bir qismi Quzey Azərbaycana, bir qismi də Orta Asiya və Güney Sibirə miqrasiya etmiĢdi. 193 S. Ataniyazov yazır ki, bu qızıl boybirliyi baĢında Qızıl ibn Yəhya adlı türkmən bəyi dururdu (Атаниязов, 1988, 58). 194 ОК, 193. 195 ПОА, 256. 196 Qızıl-üzən və Fəratın yuxarı qolu Murat-su 700 km, Qanıx və Qabırrı 400 km, Samur, Tərtər, Pir-saqat, Sumqayıt, Türyançay 200 km və Bazarçay, Həkəri, hər iki Arpaçay, Zəngi kimi uzunluğu ilə seçilən xeyli çay vardır. |