«Doqquz Bitik» sırası

camış/gamış  Ģəklində  irandilli  boylardan  keçən  zoonim  noqay,  qaraqal-
paq dillərində suv sığırı adlanır. 
BaĢqa xalqların dilinə keçən yabanı və evsəl heyvan, quĢ adları, atçı-
lıq və heyvandarlıqla bağlı terminlər sırasında bunları göstərmək olar: qaz, 
baklan,  çayka,  berkut,  Ģonqar,  xoruz,  bars,
 
yolbars,
 
arslan,  qaplan,
 
börü, 
qaban,  samur,  ilan,  qoç,  qoçkar,  qoyun,  baran,  toxlu,  təkə,  kulan,  eĢĢək, 
ayğır, alaĢa-at, öküz, davar, mal, dəri, süd, kımız, yoğurt, qatıq, yağ və s.   
Azərbaycanın  coğrafi  durumu  burada  təkcə  iri  və  xırda  buynuzlu 
heyvandarlığın  deyil,  həm  də  atçılıq,  dəvəçilik  və  arıçılıq  təsərrüfatının 
da  formalaĢmasına
 
Ģərait
 
yaratmıĢdır.  Bu
 
sahələr  bağ-bostan  və  taxıl 
əkinçiliyi ilə
 
yanaĢı inkiĢaf
 
etmiĢ,
 
bəzi
 
boylar
 
bir
 
sahəni, bəziləri də digər 
sahəni
 
üstün tutub tərəkəmə və ya oturaq  yaĢam durumunu gerçəkləĢdir-
miĢlər. Yaylaq-qıĢlaq yaĢamını seçən boyların ilxıları və sürüləri həddən 
artıq çoxaldığı çağlarda, özəlliklə, böyük quraqlıq illəri baĢlayanda onla-
rın uzaq ellərə də köçməsi qaçılmaz olmuĢdur.  
Minillərlə  Xəzərin  baĢına 
dolanan
, 
hətta
 
Altaya
 
qədər  ge-
dib
 
çıxan türk
 
boylarından
 
bəzi-
ləri zaman-zaman geriyə qayıt-
mıĢlar. Doğuda qalanlarsa ora-
larda  kök  salıb  ikinci  Atayur-
dunu  ərsəyə  gətirmiĢlər.  Türk 
boylarının belə bir Atayurdu da 
son 4-5 minilin axarında Xəzə-
rin  quzeyindən  keçən  Qıpçaq 
çölü  boyunca  gerçəkləĢmiĢdir. 
Bununla
 
da  türk  etnosunun  bir 
neçə oykumeni ortaya çıxmıĢdır.  
Beləliklə,
 
etnos-fauna-flora  əlaqəsini
 
tənzimləyən
 
biosfer  etnos  və 
onun qidalandığı faunanın, heyvanların qidalandığı floranın zənginliyi ilə 
Yer  üzündə  Azərbaycanın  bənzərsiz  təbiətini  yaratmıĢ,  Ulu  Yaradan  bu 
gözəlim prototürk yurduna mərhəmətini əsirgəməmiĢdir. 

---

 
24 
Türk  xalqlarının  astroloji  biliyi  dilində,  mifologiya 
və folklorunda dərin iz qoysa da, bugünə qədər bu 
gərəkli  və  həm  də  maraqlı  sahə  sistemli  Ģəkildə  
öyrənilməmiĢdir.
43
 
Halbuki
 
qamçılıq  (Ģamanizm) 
dünyagörüĢü baĢdan-baĢa astroloji biliyə köklənmiĢ-
dir. Türklərin kosmonimiya görüĢlərinə köklənən zaman və məkan ölçü-
ləri, «dünyanın» cəhətlərə bölünmə prinsipi sosiolinqvistik təhlildə aydın 
görünür.  Azərbaycanda  Aya,  GünəĢə  tapınma  «Gün  haqqı»  andında  və 
Ay  çıxanda  salavat  çevirmə  gələnəyində  saxlanmıĢ,  Ay  kultu  məbədinin 
izləri bir neçə bölgədə qalmıĢdır. Bu bəlgələr mifologiyaya aid bitikdə 
geniĢ Ģərh olunacaq, burada yalnız etnologiya ilə bağlı bir-iki detal üzə-
rində dayanmağı uyğun bildik.  
Yaranma  zamanı  neolit,  yaranma  ocağı  Ön  Asiya  olan  Samanyolu 
deyiminin  sonrakı  yayılma  arealı  isə  türk  boylarının  sonrakı  köçləri  ilə 
bağlıdır. Belə ki, Samanyolu deyiminin Monqol sınırınacan uzanması do-
ğuya miqrasiyanı əks etdirir. Bunu aydın
 
görmək
 
üçün
 
V. A.
   
Nikonovun 
tərtib etdiyi aĢağıdakı xəritəyə baxmaq kifayətdir:
44
 
 
                                                 
43
 L. Bazin, Sir G. Klauson və F. Nemetin bu sahəyə həsr etdikləri məqalələr özlüyündə 
çox qiymətli tədqiqatlar olsa da, bütövlükdə türk kosmonimiyasının deyil, daha çox hind, 
çin  və  sair  xalqların  dilindən  keçən  ulduz  adlarının  doğu  türk  dillərində  buraxdığı  izi 
ortaya  çıxarmaq  yönündə  yazılmıĢdır.  Təbii  ki,  prototürk  dünyagörüĢündən  fərqlənən 
xristian,  manixey,  buddizm  terminologiyası  doğu  türklərdə  sonrakı  hadisədir.  Təəssüf 
ki, Armin Vamberinin XIX əsrdə yazdığı «Türk-tatar boylarının əski kulturunda səmavi 
cisimlər» (A török-tatar nep primitiv culturájábar az égi tester. Budapest, 1879) adlı 14 
səhifəlik kitabçanı əldə edib oradakı izahlarla tanıĢ ola bilmədim. 
44
 
Никонов. 1980, 251.