«Doqquz Bitik» sırası

7. Dilçilik bəlgələri. Bugünə qədər prototürk dili və dialektləri, türk 
dilinin tarixi qramatikası tədqiq olunmamıĢdır.
99
 
Ona görə də türk dilinin 
nə vaxt və hansı coğrafi məkanda yaranması haqqında indiyəcən deyilən 
fikirlər subyektiv baxıĢın məhsuludur. Türk dillərində substrat və adstrat 
elementlər, areal izoqlosları və Ön Asiyanın ölü dillərində (hat, sumer, 
akad-asur,  elam,  kassi,  hurri-urartu)  özünü  göstərən  türkizmlər,  özəlliklə 
alınma etnoqrafik və onomastik terminlər türk boylarının ilkin Atayurdu 
haqqında aydın təsəvvür yaradır və bütün parametrləri ilə bu Atayurd Ön 
Asiyada görünür. 
Rəng  bildirən  sözlərdə  cəhət  anlamının  təhlili  göstərir  ki,  proto-
türklərin  quzeydəki  dənizi  qara,  güneydəki  iki  dənizi  qırmızı,  batıdakı 
dənizi ağ, doğudakı dəniz və gölləri isə göy adlandırması rənglərin türk 
dillərində sistem təĢkil edən cəhət anlamı ilə bağlıdır. Adı çəkilən dəniz 
və  göllərin  coğrafi  koordinatlarının  Ön  Asiyada  kəsiĢdiyi  nöqtə  isə  bu 
adları  onlara  verənlərin  Atayurdu  olan  Ġkiçayarasının  quzeyinə  düĢür.
 
Yön-istiqamət bildirən ön, arxa (geri), sağ və sol sözlərindəki cəhət an-
lamı da doğuya gedən türklərin dilində miqrasiyanın yönünü bildirir və 
bu miqrasiyanın Ön Asiyadan baĢladığını göstərir. 
                                                 
99
 Bəzi dilçilərin türk dilinin təsnifi qədim dövr  yazıları, mənim prototürk dialektlərinə
 
aid məqaləm
 
(1986) problem haqqında yalnız ötəri məlumat verir. Ona
 
görə də, türk di-
linin  tarixi  probleminin  ana  xətlərinə  toxunmayan  bu  yazılır  ciddi  əhəmiyət  daĢımır.  Bu 
baxımdan,  VII  Bitikdə  nəzərdən  keçirdiyimiz  qlottogenez,  areal  izoqlosları,  prototürk 
dialektləri, fonetik və qramatik quruluĢun təkamülü, protoazər və azər dialektlərinin ya-
ranması kimi məsələlər bütövlükdə bu problemin çözülməsinə yardım edir. 

---

 
218 
Yazılı  qaynaqlar  Atayurd  hüdudlarından  batıda  qalan  bölgələrdə 
türk  izlərini  versə  də,  Ġç  Anadoluda  arxeoloji  bəlgələrin  bir  neçə  etnosa 
aid olması göstərir ki, bunlardan yalnız biri türklərə aid ola bilər və bu da 
daha çox hatlara uyğun gəlir. Alacahöyük basırıqları hatlara aid edilir.
100
 
Bu baxımdan, hat dilində xeyli türk sözünün iĢlənməsi və Alacahöyük ba-
sırıqlarında  görünən  nəsnələrin  sonrakı  türk  basırıqlarındakı  tipoloji  ya-
xınlığı bu ehtimalı gücləndirir.
 
Orta Anadoluda yazılı
 
qaynaqlar
 
hatlardan 
sonra qaşqay, urmu  boylarını qeyd edir ki, bunların da türklüyü
 
quĢqu do-
ğurmur.
101
 
TanınmıĢ türkoloq A. N. Samoyloviç 40 il sovet dilçilik məktə-
binin lideri olmuĢ akademik N.Y. Marrın yazdığı bu sözləri yüksək dəyər-
ləndirmiĢdir:
 
«