«Doqquz Bitik» sırası

AĢtarak
   
(ƏĢdərək),  Azox  (*Azoq,  Azıx),  Qamarlu  (Qəmərli,  Kəmərli), 
Qapan (Qafan), ġirak (Sirak eli 
> 
ġörəyel) və b. 
Bu
 
baxımdan,
 
bəzi
 
toponimlərin
 
azər
 
dilində
 
deyimi
 
Mehri
 
(Meğri),
 
Çuxur-Sə’d  (Saqat),
   
Pir-Sahat
 
(Saqat) 
 
kimi
 
türkcə
 
olan
 
onlarla
 
adın
 
təh-
rifinə  səbəb olmuĢdur. Bunun  günahı,  bir  tərəfdən,  Bakını  «Badi-kubə», 
Naxçıvanı «NəqĢi-cahan» kimi izah edib, Ġrəvanı Rəvənqulu xanın adı ilə 
bağlayan,  biliyi  yarımçıq  molla
 
savadından
 
o
 
qədər
 
də
 
fərqlənməyən 
«nüfuzlu» alimlərin yozumları ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, qədim adla-
rımızın təhrifinə göz yuman ziyalıların laqeydliyidir.  
Toponimlərin  dildaxili  dəyiĢmələrinə  dialekt  özəllikləri  də  öz  dam-
ğasını vurur. Azər
 
dialektlərində
  
a 
> 
u, 
 
s 
>
z, 
 
d 
>
c, 
 
q 
> 
k
 
> 
h və bu kimi 
digər fonetik əvəzlənmələr mövcud  fərqləri ortaya çıxarır: 
 
Axər-Xəzər, Asur-Qasur, Uz-Quz  
Aran-Haran, Astarxan-HəĢtərxan, Akarlu-Həkəri-Əkəri 
Dingirdağ-Cingirdağ, Sanqi-Zəngi, Balqarçay-Bulqarçay 
Saqa-Saka-Saxa-ġəki, ġamkur-ġəmkir//ġamxor  və s. 
 
Apelyativ topoformant arxaikləĢəndə çox vaxt xalq etimologiyası  
yozumuna imkan açılır, ad yaxın deyimli daha anlaqlı sözə köklənir. Mə-
sələn,
 
dağlarla
 
bağlı  «gəz»  apelyativi  bəzi  dialektlərdə  arxaikləĢdiyi  üçün 
Qaragəz (Zəngilan), Dar-Alagəz, Alagəz (Ġrəvan) adları və onlardan törə-
yən yeradları indi Qaragöz, Dərələyəz və Alagöz kimi iĢlənir.  
Bölgə baĢqa  etnosun  tabeçiliyinə  keçəndə və  ya  bölgəyə  baĢqa  et-
nos  gələndə  demoqrafik  dəyiĢmə  toponimlərdə  əks  olunur.  Yeni  etnik 
qrup  gəldiyi  bölgədəki  toponimləri  öz  dilinə  uyğunlaĢdırır,  onların  bə-
zisini  kalka  yolu  (hərfi  tərcümə)  ilə,  bəzisini  də  fərqli  sözlə  dəyiĢdirir. 
Məsələn, indiki Ermənistana gəlib yerləĢən haylar keçən əsrin əvvəllərin-
dən  baĢlayaraq  rəsmi  sənədlərdə  verdiyi  Xnzorut  (Almalı),  Sevaberd 
(Qaraqala),  Karmravan  (Qızılkilsə),  Pokr  Sepasar  (Kiçik  ġiĢtəpə)  kimi 
yüzlərlə  toponimini  tərcümə  etmiĢ,  Ellər  -  Abovyan,  Hamamlı  -  Spitak, 

---

 
174 
Yuxarı
 
Qanlıca - MarmaĢen,
 
Göycə  -  Sevan kimi  dəyiĢmələrlə  əski  adları 
unutdurmaq  məqsədini
 
dövlət
 
siyasətinə
 
çevirmiĢlər.  Özəlliklə,
 
adı
 
dəyi-
Ģən
 
toponimlər  sırasında  TalıĢ
 
-
 
Aruc,
 
Qamərli
 
-
 
ArtaĢat,
 
Sabunçu
 
-Araks-
avan,
 
Çanaxçı  -  SovetaĢen
 
kimi  əvəzlənmələr,  əslində,
 
belə  etnotoponim-
lərdə  əks  olunan  türk  boylarının  izini  itirmək  məqsədi  daĢıyır.
 
Bəzən 
Dalar (Dəllər, Dəlilər) etnotoponimində olduğu kimi, adın hayca deyimi 
ilkin formanı saxlaya bilmir.
322
    
Türk  yurdlarından  türk  izinin silinməsi  prosesi təkcə haylarla  yox, 
hələ  3-4  min  il  əvvəl  bu  siyasəti  regiona  gətirən  asurlarla  baĢlanmıĢdır. 
Elencə (ElenzaĢ)
 
qalası Kar-Sinnaxxeriba
,
 
KiĢesu Kar-Ninurta,
 
Atlila Dur-
AĢĢur  adları  ilə  əvəzləndiyi  kimi,  vaxtaĢırı  Azərbaycana  hücum  edən
 
asurların hər yürüĢündən sonra burada onlarla addəyiĢmə olayı baĢ verirdi. 
Güney  Azərbaycana  yürüĢlərinin  birində  (m.ö.  715)  II  Sarqon  buradakı 
KiĢeĢlu,  Kindau,  Anzaria,  Bit-Baqaya  qalalarını  tutub  asur  əskərlərinin 
qarnizonuna çevirmiĢ, qala adlarını belə dəyiĢdirmiĢdir: Kar-Nabu, Kar-
Sin, Kar-Adad, Kar-ĠĢtar.
323
  
Dəclənin  yuxarı  axarında  olan  Subar  bölgəsini  m.ö.  673-də  iĢğal 
edən Asur çarı Asarxaddon bu subar-hurri bəyliyini Asur dövlətinin əya-
lətinə çevirir və 21 Ģəhər-qala adını dəyiĢib, onların asurca yeni adlarının 
siyahısını  verir.  Bu  siyahıda  sadalanan  asur  toponimlərinin  əksəriyəti 
cümlə quruluĢunda olduğu üçün asur çarının ovqatını çox aydın əks etdi-
rir:
324
 
URU 
Man-nu-šá-nin-Aššur  «AĢĢura tay hanı?» 
URU
 A-bat-Aššur-la-te-ni   «AĢĢurun sözünü dəyiĢmə» 
URU
 Pi-làx-ma-māt-ka-šal-lim  «Qorx və ölkəni salamat saxla»  
URU
 Dūr-
Ġ
Aššur-áxu-iddina  «Asarxaddon qalası» və s.
 
Göründüyü
 
kimi,
 
prototürk  və  protoazər  çağlarında  yaranmıĢ
 
yer-
yurd,  dağ-çay  adlarının  dəyiĢməsi  müxtəlif  səbəblərlə  bağlıdır.
 
Azər 
boylarının etnik coğrafiyası daxilində türk mənĢəli toponimlərin dəyiĢ-
dirilməsi  üç  minil  öncə  asur  müdaxiləsi  ilə  baĢlanmıĢ  və  bu  gələnək 
sonralar  fars  və  hay  yetkililəri  tərəfindən  dövlət  siyasətinə  çevirilmiĢdir. 
                                                 
322
 Toponimlərdə  aĢağı-yuxarı,  böyük-kiçik  cərgə  təĢkil  edən  sözlər  bəzən  nerkin-verin, 
mets-pokr  sözləri  ilə  tərcümə  olunsa  da,  bəzən  qoĢa  toponimdən  yalnız  biri  tərcümə 
olunanda addəyiĢmənin bu prinsipi qorunmur. 
323
 Дьяконов, 1956, 212. 
324
 Саркисян, 1989, 50-51. 

---

 
175 
Təəssüf  ki,  son  on  ildə  gürcü  məmurları  da  bu  prosesə  qoĢulmuĢlar. 
Qədim  türk  yurdu  olan  Ermənistanda  artıq  makrotoponimlərin  çoxu 
hay  sözü  ilə  əvəz  edilmiĢdir.  Güney  Azərbaycan,  Borçalı  və  Dərbənd 
bölgələrində  isə  hazırda  addəyiĢmə  prosesi  günü-gündən  vüsət  almaq-
dadır. 
Azərbaycan  türklərinin  yaĢadığı bölgələrdə türk  mənĢəli  yeradları-
nın minillər boyu dəyiĢmələrə uğramasına baxmayaraq, müəyyən bölgə-
lərdə onların sayı azalsa da, bütövlükdə baĢqa dilli toponimlərlə müqayi-
sədə  yenə  üstünlük təĢkil edir.  Sadəcə,  bundarın toplanıb  çap  olunmasına 
diqqəti artırmaq lazımdır.  
Lakin
 
az  dəyiĢən  və
 
yaxud  dəyiĢməyən  paleotoponimlər  də  vardır 
və onların günümüzə qədər  yaĢaması qədim etnik demoqrafiyanı, qədim 
tarixi-coğrafi durumu  müəyyən  etməyə  böyük imkanlar  açır.  Bu baxım-
dan,  kalka  üsulu  ilə  yad  dilə  tərcümə  olunaraq  dəyiĢən  toponimlər  də 
müəyyən informasiya daĢıyır. Belə toponimləri tapıb üzə çıxarmaq çətin 
olsa  da,  hər  halda  onların  dilçilik  baxımından  təhlili  gərəkli  bəlgə  verə 
bilər.  Beləliklə,  özündə  tarix  yaĢadan  toponimlərin  dildaxili  qanunlara 
uyğun dəyiĢməsi doğal olaydır, kənar müdaxilə ilə toponimlərin dəyiĢdiril-
məsi isə tarixi cinayət sayılır.    
Adı  dəyiĢən  toponimlərdən  fərqli  olaraq,  yerini 
dəyiĢən  toponimlər  tarixi  köçlərlə  bağlıdır.
 
Türk 
boyları  köçüb  yerləĢdiyi  bölgələrdə  əski  yurdda 
olan  toponimlərə  yeni  yaĢam  vermək  gələnəyini 
daima  saxlamıĢdır.  Toponimlərin  yerdəyiĢməsini 
tədqiq  etməklə
 
etnik
 
demoqrafiyanın  dinamikası,     
 
tarixi
-
coğrafi sınırları və miqrasiyanın istiqaməti haqqında müəyyən bilgi 
əldə
 
etmiĢ
 
oluruq. Belə yerdəyiĢmələrin müxtəlif növləri vardır: yaxın və 
uzaq  yerdəyiĢmələr;
 
etnik
 
coğrafiya daxilində lokal  yerdəyiĢmələr və bu 
coğrafiyadan
 
kənara
 
çıxan yerdəyiĢmələr.Azərbaycana gətirilən toponim-
lər
 
içində
 
vaxtilə buradan
 
aparılan türkmənĢəli toponimlər də vardır. Belə
 
toponimlərə
 
«qayıdan
 
adlar» deyilməsi
 
daha
 
düzgün olardı. Gögər, Bərdə,
 
Qəmərli,
 
Sahatlı
 
(Sakatlı),
 
Alban,
 
Arsaq,
 
Duvanlı
 
kimi
 
qayıdan
 
bumeranq 
toponimlər
 
saqa,
 
qamər
 
boylarının
 
Azərbaycana
 
qayıtması
 
ilə  ortaya  çıxıb 
yayılmıĢdır. 
Azərbaycan
 
türklərinin
 
etnik  coğrafiyasından  dıĢarıya  və  dıĢarıdan 
içəriyə  olan  yerdəyiĢmə  olayı  eyni etnosun (türk)  və ayrı-ayrı etnosların 
köçü ilə bağlı olur.
 
Azərbaycandan çoxlu toponimlər aparıldığı kimi,
 
bura