«Doqquz Bitik» sırası

Azar bölgəsi - I əsr, Ġrəvan çuxurunda (Strabon, XI. 14. 3) 
Azarı məbədi - I əsr, Madanın güneyində (Strabon, XVI, 1.
 
18) 
Azara Ģəhəri - II əsr, Azaq dənizi yaxasında (Ptolemey, V. 8. 2) 
Azaraba (Azəroba) yaĢayıĢ yeri - II əsr, Azaq-Kuban arasında (Ptolemey,
 
V. 8. 26) 
«az budun yağı kıltı» 

iVKiGY

NDuBZ (Kültigin I. Q2)  
«az kırkız budunığ»  GNDB

zKRiKz (Kültigin I. D20) 
«yerçi tiledim; çölqi az əri bultım» 

mTLuB

irziglöÇ

mdltiÇry (Tonyukuk, D23) 
Örnəklərdən göründüyü kimi, az-ər (
rz
), az-budun (
NDuBZ
) adı göy-
türk  (VI-VIII  əsrlər)  yazılarına  qədər  asur  və  yunan-latın  qaynaqlarında 
yer  almıĢdı.  Asur  çarı  II  Sarqona  göndərilən  raportda  Kərkükdən  Urmu 
gölü yaxasına uzanan «ġah yolu»nun təmirindən söhbət gedir və bu yolun 
Azər Ģəhərindən keçdiyi bəlli olur ki, bu da öncə Türk (Turuk) bəyliyi olan 
bölgəyə  düĢür.
133
 Kaspi dənizinə axan Araz çayının Atropatenə qədər Ar-
taksat  yaxınlığında  (Ġrəvan
 
çuxurunda)
 
Azar
 
bölgəsinin
 
yanından keçdiyini 
yazan  Strabon  həm  də
 
Madanın
 
güneyində
 
Azar
 
məbədi
 
olduğunu
 
qeyd  et-
miĢdir.
134
 Klavdi  Ptolemey  Kubanla  Azaq  dənizi  arasında  Azər  və  Azər-
oba yaĢayıĢ məskənlərindən bəhs etmiĢdir.
135
  
Göytürk yazılarında az boyu (az budun), az əri deyimləri aydın
 
gös-
tərir ki,
 
adı çəkilən yeradlarında azər «az» və «ər» sözlərindən yaranmıĢ bir 
etnonimdir. Deməli, Azərbe/Azərbi adının əsasını azər boyadı təĢkil edir, 
onun  da kökündə  az  boyadı  durur.
 
Türk  dillərində  eyni  funksiya  daĢıyan 
Ģəkilçilərin ardıcıl iĢlənmə olayı vardır. Belə ki, əvvəl qoĢulan Ģəkilçi bir 
müddətdən  sonra  qoĢulduğu  köklə  bütöv  söz  kimi  qavranılır  və  yeni 
mühitdə sözün leksik mənası yeni Ģəkilçi ilə təzələnir: 
 
az (boyu) 
+
 ər  
=
  azər (boyu)  
+
 bi  
=
  azərbi (boyu) … 
                                                                                                                        
r. 1  TA* ŠÁ-bi URU.  ša-re-
[
e
] 
      
    2  a-di URU. BAD-a-ta-na-t[e]       
 3  ana-ku  ú-pa-sa-ak     
4  TA* URU. BÁD-a-ta-na-t[e] 
5   a-di URU. BÁD-ta-li-ti 
6  URU. arrap
!
-ha-a-a  ú-pa-su-ku 
7  TA* URU. BÁD-ta-li-ti 
8  a-di  ŠÁ-bi URU. a-za-ri 
9  [a-na-ku-m]a
!
  ú-pa-sa-ak… 
  «I remove […] from Sare to Dur-Atanate, the 
Arraphaeans remove […] from Dur-Atanate to 
Dur-Taliti, [I] remove  [the…] again Dur-Tali-
ti to Azari…» 
 
   (Mən  yenidən  Sare  Ģəhərindən  Dur-Atanate 
Ģəhərinə çıxıram. Araphalılar Dur-Atanatedən 
Dur-Taliti Ģəhərinə hərəkət edirlər. (Mən)
 
yeni-
dən Dur-Talitidən Azari Ģəhərinə yönəlirəm…) 
 
133
 Azər xalqı («Turuk boyları» bölməsi), 34-38. 
134
 Strabonun bəzi tərcüməçiləri Azar bölgəadını yanlıĢ olaraq, Erməni Ģəhəri kimi verir.  
135
 АИОСК, 147-149. 

---

 
116 
Beləliklə,
 
azərbi
 
(azər-bi)
 
adının
 
son
 
morfoloji
 
tərkibi
 
kaspi  (kas-bi) 
adından fərqlənmədiyi kimi, Azərbican (az-ər-bi-can) sözünün tərkibi də 
qədim
 
qaynaqlarda adı keçən Arospican kimi bölgə adlarının analoji tərki-
bindən fərqlənmir:
 
Arospican
 
= 
aras-bi-can  (
< 
*araz-bi-gan) 
Azərbican
 
= 
azər-bi-can  (
< 
*azar-bi-gan)
 
Göründüyü  kimi,  Atropaten  adından  fərqli  olaraq,  Azərbaycan  adı 
etnotoponim  kimi  yaranmıĢdır.  Lakin  buradakı  azər  sözü  ilk  yarandığı 
çağlarda təkcə etnonim yox, həm də teonim anlamı daĢımıĢdır ki, bu da 
az  və  azər  adlarının  mənalarını  qədim  qaynaqlarda  gözdən  keçirəndə 
aydınlaĢır. Bəlli olur ki, As, Asar, Asaq iyə adlarının kökündə az/as sözü 
durur.
136
 Qədim  qaynaqlarda  qeyd  olunmuĢ  Az  adının  Ġslamdan  sonrakı 
çağlardan  günümüzə  qədər  də  az~qaz  variantları  üzrə  Azərbaycanda, 
həm  də
 
Azərbaycan
 
sınırından  kənarda  türkmənĢəli  yer-yurd,
 
dağ-təpə,
 
dəniz-çay,
 
boy-Ģəxs adlarının tərkibində iĢləndiyini görmək olur.
137
  
                                                 
136
 Tuva  türklərinin  mifologiyasında  «Azarlar  yurdu»  deyimi  tanrıların,  daha  doğrusu, 
iyələrin  bulunduğu  yeri  bildirir.  Kurbustuda  olan  bu  tanrı  məskənində  ayı  iyəsi  Hayır-
kan «Burkan» da vardır (MonquĢ B. Kenin-Lapsan, 465). 
      Yunan miflərində tanrıların yaĢadığı yer Olimp adlandığı kimi, türk boylarının ayağı 
dəyən
 
yerlərdə
 
Baqa-yeri (Baqastan, Qarabağ), Azar/Asar-yurdu, Tanrı-dağı adları tanrı 
məskəni anlamında iĢlənmiĢdir.Əgər Azərbaycandan doğuya gedən  prototürk boyların-
dan
 
Azar
 
(Altay), Asar (Tibet) adlarının «tanrı yurdu» anlamı yadigar qalmıĢsa,
 
batıya ge-
dib
 
german
 
boylarına qarıĢan
 
prototürk
 
boyu
 
da
 
Skandinaviyada Asar
 
adının «tanrı yurdu» 
anlamında  iĢlənməsinə  səbəb  olmuĢdur.  Bibliyada  Asur  Nuhun  nəvəsi  kimi  verilir  və 
Ġkiçayarasında doğulduğu qeyd olunur (Tekvin, 10. 22). Skandinaviya qaynağı Nuhun bu 
nəvəsini Part (Parfiya) ölkəsində yerləĢdirir (ДГС, 137). Asar tanrı tapınağı yerləĢən Ģəhə-
rin (Barsil?) sonralar Asur//AĢĢur, bura yerləĢən samilərin asur adlanması da bəllidir. 
      Qədim
 
Azərbaycanda
 
Asar
 
teonimi  ilə  bağlı  akad-asur  qaynaqlarında  iĢlənən 
d
Assar, 
d
AĢĢur və pers qaynaqlarında
 
Ahura
 
teonimləri,
 
Azər
 
ilə Xızır adlarının əlaqəsi və As teo-
nimi haqqında IV Bitikdə mifologiya bölməsində geniĢ məlumat veriləcəkdir. 
137
  

---

 
117 
Bu etnonimin kökündə duran *az sözü çox qədim çağlardan iyə və 
boyadı olduğundan müxtəlif dialekt deyimləri ilə geniĢ areala yayılmıĢdır. 
Onun fonetik variantları  ilkin praformanı larinqal saitlə bərpa  etməyə im-
kan yaradır. Sözün baĢında larinqal [’a] saiti boğaz tutulması ilə tələffüz 
olunduğu üçün dialektlər üzrə samitli [qa] və saf [a] deyimi ortaya çıxmıĢ, 
sözün son samiti isə türk dillərində  geniĢ  yayılmıĢ s~z səs paralelliyi ilə 
iĢlənmiĢdir.  
Dialektlərdə bu sözün fonetik variantlarına etnonim (topluluq) bildi-
rən bəzi Ģəkilçilərin qoĢulmasını əks etdirən nümunələrə baxaq:
 
 
 
 
*‟az~‟as