Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 582
Zərurətə zidd-əks olan, yəni inkar – təsadüfilikdir. O üzdən də bu anlayışın içəriliyi (məzmunu) sırf mənfidir və yalnız əsas qanunu üzrə əlaqənin olmamasını bildirir. Deməli, təsadüfi də həmişə nisbidir; o, öz əsası olmayan şeyə münasibətdə təsadüfidir: özünün səbəbi olan tək bir şeyə münasibətdə zəruri, qalan hər bir şeyə münasibətdəsə təsadüfidir. Çünki onun məkan və zamanda qalan hər şeylə toqquşması heç bir zəruri əlaqə olmadan sadə bir üst-üstə düşmədir: “Üst-üstə düşmə” (Zufall), “ςυμπτωμα”, “contingens” sözləri də elə buradandır. Və mütləq zərurilik nə qədər ağlasığmazdırsa, mütləq təsadüfilik də o qədər ağlasığmazdır. Çünki sonuncu heç bir obyektə nəticənin əsasa olduğu münasibətdə olmayan bir obyekti bildirərdi. Bu cür obyekti təsəvvür etməyin mümkünsüzlüyü isə mütləq təsadüfi olanı düşünmək mümkün olsun deyə, pozulmalı olan əsas qanununun mənfi ifadəsidir: amma belə olan halda sonuncu da hər cür mənasını itirər, çünki təsadüfilik anlayışı yalnız əsas qanuna münasibətdə mənaya malikdir və verilmiş obyektlərin bir-birinə əsas və nəticə münasibətində olmadığını bildirir. O, gözönü təsəvvür olduğundan, təbiətdə baş verən hər şey zəruridir, çünki o, öz səbəbindən irəli gəlir. Ayrıca bir faktısa səbəb olmayan qalan hər şeyə münasibətdə nəzərdən keçirdikdəsə, biz onu təsadüfi kimi dərk edirik, –bu isə artıq yayınmış refleksiyadır. Əgər bundan sonra, hansısa bir təbiət obyekti barədə biz onun qalan şeylərə səbəb münasibətindən və deməli, zərurilii və təsadüfiliyindən tam təcrid olunuruqsa, onda idrakın bu növü həqiqilik anlayışından ibarət olacaqdır ki, o olduqda isə biz yalnız təsirə diqqət yetirir, o səbəblə maraqlanmırıq ki, o, həmin səbəbə münasibətdə qalan hər şeyə münasibətdə təsadüfi olduğu qədər zəruri olmuşdur. Bütün bunlar son nəticədə ona əsaslanır ki, mühakimənin modallığı şeylərin obyektiv xassəsindən çox, bizim ona münasibətimizi bildirir. Amma təbiətdəki hər şey hansısa səbəbdən irəli gəldiyindən, bütün həqiqi olan da buna görə zəruridir, –amma yenə də yalnız onun bu zaman və bu yerdə mövcud olduğu dərəcədə: çünki nədənlik qanununun təyinedici qüvvəsi yalnız buna şamil olunur. Əgərçi biz gözönü təbiəti dərk edir və yayınmış təfəkkürə keçiriksə, bizə qismən a priori, qismənsə a posteriori məlum olan bütün təbii qanunları refleksiyada təsəvvür etmək imkanı əldə edirik; və bu mücərrəd önəgəlmə, təsəvvür təbiətdə hansısa yerdə və hansısa zamanda mövcud olan hər şeyi qapsayır, –amma hər cür müəyyən yer və zamandan yayındırma ilə: bununla da biz, refleksiya yolu ilə, mümkün olanın geniş səltənətinə daxil oluruq. Burada da, özünə yer tapmayan şey artıq qeyri-mümkün olandır. Aşkardır ki, mümkünlük və mümkünsüzlük gözönü olanın dərki üçün yox, refleksiya, mücərrəd idrak üçün mövcuddurlar, hərçənd ki, məhz gözönü dərkin xalis formaları zəkaya mümkün və qeyri-mümkün olanı müəyyən etməyə imkan verir. Mümkün və ya qeyri-mümkün olanı düşünərkən, onlardan çıxış etdiyimiz təbiət qanunlarının a priori və a posteriori dərk olunub-olunmadığından asılı olaraq, mümkünlük və mümkünsüzlüyün özü metafizik, ya da təkcə fizikidir. Bilavasitə əsas qanununa və zərurilik, həqiqilik və mümkünlük anlayışlarının inkişafına söykəndiklərindən sübuta ehtiyac duymayan bu mülahizələrdən Kant www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
583
tərəfindən bu üç anlayış üçün dərrakənin üç xüsusi funksiyasının sımalmasının (qəbul edilməsinin) nə qədər əsassız, altıboş olduğu və burada da onun, təki öz arxitektonik simmetriyasını çəksin deyə, heç bir mülahizədən nə qədər çəkinmədiyi yetərincə aşkar olur.
Buraya daha bir çox böyük bir səhv də əklənir, qoşulur –məhz o səhv ki, əvvəlki fəlsəfədən nümunə götürərək, Kant zərurilik və təsadüfilik anlayışını qarışdırır. Əvvəlki fəlsəfə yayınışdan, abstraksiyadan aşağıdakı sui-istifadəni edir. Aşkardır ki, əsası qoyulmuş, müəyyən edilmiş şey labüd olaraq baş verir, yəni olmaya bilməz və deməli, zəruridir. Və bütün filosoflar da yalnızca sonuncu tərifdən, təyindən yapışır və deyirdilər: o şey zəruridir ki, o başqa cür ola bilməz və ya onun əksi qeyri-mümkündür. Bu zəruriliyin əsasını və kökünüsə nəzərə almır, hər cür zəruriliyin buradan çıxan nisbiliyini gözdən qaçırır və bu minvalla da mütləq zəruri olanın, yəni verilmiş əsasdan sonuc kimi mövcudluğu elə o qədər də qaçılmaz olan, amma hansısa bir əsasdan gələn nəticə olmayan və buna görə də heç nədən asılı olmayan bir şeyin ağlasığmaz funksiyasını yaradırdılar,– sonuncu əlavə artıq birbaşa absurddur, çünki əsas qanununa ziddir. Bax belə, bu fiksiyadan və həqiqətə diametral əks istiqamətdə çıxış edərək, məhz elə məlum əsasla şərtlənmiş olanı təsadüfi adlandırırdılar, zira filosoflar bu təsadüfi olanın zəruriliyinin nisbi xarakterindən çıxış edir və sonuncunu tamamilə haradansa asılı qalan və öz-özünə zidd olan mütləq zərurətlə müqayisə edirdilər. Təsadüfiliyin bu kökündən mənasız tərifini Kant da saxlayır və onu izah kimi verir: bax, “Xal. zək. tənq.” V, 289-291, 243; V, 301, 419; V, 447, 486, 488. Bu zaman o, 301 –səh. “hər bir təsadüfilik səbəbə malikdir” deyərək və “olunmsuzluğu(yoxluğu) mümkün olan şey təsadüfidir” fikrini əlavə edərək, öz –özü ilə hətta ən aşkar bir ziddiyyətə girir. Amma səbəbi olanın var olmaması tamamilə mümkünsüzdür; deməli,
o zəruridir. – O da var ki, zərurilik və təsadüfiliyin bu tam yanlış izahının mənbəyi hələ Aristoteldə, “De generatione et corruptione”, II kit., 9 və 11, burada zərurilik olumsuzluğu, var olmaması mümkün olmayan kimi izah olunur; ona varlığı mümkün olmayan qarşı qoyulur, onların arasındasa ola bilən və bilməyən, yəni əmələ gəlib keçici olan qoyulur, –və bu ortadakı da elə təsadüfi olandır. Yuxarıda deyilənlərdən sonra bizimçün aşkardır ki, Aristotelin bir çox başqa izahları kimi bu izah da, –tək elə yalnız yayınmış anlayışlar üzərində əməliyyat aparmanın nəticəsidir. Aristotel konkret və gözönü olana müraciət etmirdi, o şeyə ki, bütün yayınmış anlayışların mənbəyi ondadır və buna görə də onlar onun tərəfindən nəzarətdə saxlanılmalıdır. “Olumsuzluğu mümkün olmayan nəsə” –əlbəttə, bunu in abstracto düşünmək olar; amma bununla konkret, real olana üz tutsaq, onda heç olmasa yalnız mümkün olan bir şey kimi bu fikrə dayaq olacaq heç nəyimiz olmayacaqdır, – verilmiş əsasdan çıxan zəruriliyi nisbi və şərtlənmiş olan sonucdan savayı. Yeri gəlmişkən modallıq anlayışına aid bir neçə qeydimi də əlavə edim. Hər cür zərurət əsas qanununa söykəndiyindən, nisbi olduğuna görə bütün apodiktik mühakimələr əzəldən və öz son mənalarında hipotetikdirlər. Onlar yalnız daha kiçik assertorik hökmün (irəlivermənin) qatılması sayəsində, yəni əqli nəticədə (ussonucunda)
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
584
kateqorik olurlar. Əgər bu assertorik hökm şübhə altında qalırsa və bu şübhəlilik ifadə olunmuşsa, nəticədə problematik mühakimə alınır. Genəllikdə (bir qayda olaraq) apodiktik olan (təbiət qanunu) fərdi hala nisbətən həmişə yalnız problematikdir, çünki ilkin olaraq həmin halı qayda altına salan şərt ortaya gəlməlidir. Və əksinə, ayrıca bir halda özlüyündə zəruri (apodiktik) olan (məsələn, öz səbəbinin təsirilə zəruri olan hər bir xüsusi hal) ümumiyyətlə ifadə olunduğu halda yenə də yalnız problematikdir, çünki baş vermiş, ortaya çıxmış səbəb yalnız fərdi hala aid idi, həmişə hipotetik olan apodiktik mühakiməsə verilmiş xüsusi halı yox, ümumi qanunu ifadə edir. Bütün bunlar ona əsaslanır ki, imkan, mümkünlük yalnız refleksiya sahəsində və zəka üçün, gerçəklik – baxış sahəsində və dərrakə üçün, zərurətsə – həm o, həm də bu üçün mövcuddur. Əslində, zəruri, həqiqi və mümkün olan arasındakı fərq yalnız in
düşür. Çünki baş verən hər şey zərurətlə baş verir: o, öz növbəsində səbəblərin doğurduğu səbəblərə görə baş verir, odur ki, dünyadakı irili-xırdalı bütün hadisələr, – zəruri baş verən faktların ciddi kələfi, çəlpəşiyidir. Buna uyğun olaraq, həqiqi olan hər şey bu səbəbdən də zəruridir və gerçəklikdə həqiqi olanla zəruri olan, eynilə bu cür də həqiqi və mümkün olan arasında heç bir fərq yoxdur: çünki baş verməmiş, yəni gerçək olmamış şey olmamışdır və demək, mümkündür, – ona görə ki, olmamış şeyin onlarsız heç vaxt ola bilməyəcəyi səbəblər, belə səbəblərin çox böyük bir kələfində, çəlpəşiyində baş verməmiş və baş verə bilməmişdir; deməli, o, mümkün olmamışdır. Ona görə hər cür hadisə ya zəruridir, ya da qeyri-mümkün. Bütün bunlar yalnız empirik real dünyaya, yəni ayrıca şeylərin kompleksinə, – deməli, özlüyündə fərdi olana aiddir. Əksinə, əgər biz ağlın köməyilə şeyləri ümumi halda nəzərdən keçirsək və onları in abstracto götürsək, onda zərurət, gerçəklik və mümkünlük yenidən ayrı-ayrılıqda çıxış edər: intellektimizin aprior qanunlarına uyğun olan hər şeyi biz ümumiyyətlə mümkün olan, təbiətin empirik qanunlarına uyğun olan hər şeyi – o hətta həqiqətdə gerçəkləşməsə də, bu dünyada mümkün olan kimi qəbul edər, və biz deməli, mümkün olanı həqiqidən aydın şəkildə ayırd edərik. Həqiqi olan həmişə bununla yanaşı həm də zəruri olandır, yalnız onun səbəbini bilən tərəfindən bu cür qəbul edilsə də; sonuncudan asılı olmayaraq, o təsadüfidir və belə də adlanır. Bu baxış bizə Siseronun de fato kitabında misal gətirdiyi, meqarik Diodorla stoik Xrisipp arasındakı περι δυνατων (mümkün olan haqqındakı) mübahisəyə açar verir. Diodor deyir: “Yalnız həqiqətə çevrilən şey mümkün imiş və həqiqi olan hər şey həm də zəruridir”. Xrisipp etiraz edir: “Heç vaxt həqiqətə çevrilməyən çox şey mümkündür, zira yalnız zəruri olan mümkün olur”. Biz bunu özümüzə aşağıdakı kimi aydınlaşdıra bilərik. Həqiqilik hökmləri (irəli vermələri) mümkünlük tərəfindən verilən sillogizm ussonucudur. Bununçün təkcə daha böyük yox, həm də daha kiçik hökm tələb olunur: yalnız hər ikisi bir yerdə tam mümkünlüyü verir. Yəni ki, daha böyük hökm sırf nəzəri, in abstracto ümumi mümkünlüyü verir, amma özlüyündə götürüldükdə, o hələ nəyisə mümkün, yəni gerçəkləşməyə qabil olan etmir. Bununçün onu ümumi qayda altına gətirmək yolu ilə mümkünlüyü ayrıca bir hala şamil
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
585
edən daha kiçik hökm də lazımdır, –və bu halda o həqiqiləşir. Məsələn, daha böyük hökm: “Bütün evlər (deməli, mənimki də) yana bilər”. Daha kiçik: “Evim od içindədir”. Ussonucu: “Evim yanır”. Zira hər bir ümumi müddəa, deməli, hər cür daha böyük hökm şeyləri yalnız məlum şərt altında, yəni hipotetik olaraq gerçəkliyə münasibətdə təyin edir: məsələn, misalımızda yanmaq imkanı öz şərti kimi alovun ortaya çıxmasına malikdir. Daha kiçik hökm elə bu şərti verir. Daha böyük hökm, necə deyərlər, topu doldurur, amma yalnız o halda ki, daha kiçik hökm fitili gətirsin və atəş, yəni əqli nəticə (ussonucu) açılır. Bu mümkünlüyün həqiqiliyə münasibətinə büsbütün şamil olunur. Həqiqiliyi ifadə edən əqli sonuc həmişə zərurətlə gəldiyindən, deməli, həqiqi olan hər şey həm də zəruridir; bunu həm də ondan görmək olar ki, “zəruri olmaq” yalnız “verilmiş əsasdan olan ardım, nəticə” deməkdir, –deməli, həqiqi olan hər şey zəruridir. Beləliklə, görürük ki, mümkünlük, həqiqilik və zərurilik anlayışları burada üst-üstə düşür və təkcə ikinci birincini şərt qoymur, həm də tərsinə. Onları ayıran bir şey varsa, o elə intellektemizin zaman forması ilə məhdudlaşdırılmasıdır: zira zaman mümkünlüklə həqiqilik arasında vasitəçilik edir. Məlum faktın zəruriliyi büsbütün onun səbəbləri toplusunu bilməkdən açıq görünür; amma bütün bu müxtəlif və bir-birindən asılı olmayan səbəblərin üst-üstə düşməsi bizə təsadüfi görünür, –elə əslində təsadüfilik anlayışı da onların bir-birindən asılı olmasından ibarətdir. Lakin hər bir səbəb öz səbəbinin zəruri ardımı, nəticəsi olduğundan və bu sonsuzluğadək getdiyindən, aşkardır ki, təsadüfilik dərrakəmizin üfüqlərinin darlığından irəli gələn sırf subyektiv hadisədir, –elə optik üfüqümüzdə yerlə göyün görünən bitişməsi kimi bir subyektiv hadisə. Zərurət verilmiş əsasdan olan ardım, nəticə ilə eyni şey olduğundan, əsas qanununun dörd növündən hər birində o xüsusi olan şey kimi çıxış etməli və mümkünlük və mümkünsüzlükdə yalnız predmetə zəkavi-yayınmış nəzər nöqtəsinin tətbiq edilməsinin təsirilə ortaya çıxan müvafiq əksliyə malik olmalıdır. Ona görə zərurətin adı çəkilən dörd növünə qeyri-mümkünlüyün elə o qədər növü, yəni fiziki, məntiqi, riyazi və praktiki növləri uyğundur. Bu zaman qeyd edim ki, yayınmış anlayışlar sahəsində qalsaq, onda mümkünlük həmişə daha ümumi olana, zərurətsə –daha dar anlayışa uyğun gələcək: məsələn, “heyvan–quş, balıq, amfibiya ola bilər” və s. yaxud: “bülbül quş olmalıdır”, “filan şey heyvan”, “filan şey –orqanizm”, “filan şeysə –cisim olmalıdır”. Çünki ifadəsi sillogizm olan məntiqi zərurət həmişə ümumidən xüsusiyə gəlir, heç vaxt əksinə yox. Əksinə, gözönü dünyada (yəni önəgəlmələrin, təsəvvürlərin birinci sinfində) hər şey əslində zəruridir –nədənlik qanununun təsirilə və yalnız kənardan girən refleksiya gözönü faktlara təsadüfi kimi (onları öz səbəbləri olmayan səbəblərlə müqayisə edərək) və ya təkcə elə həqiqi kimi (səbəb əlaqəsindən ümumiyyətlə yayındıraraq) qiymətləndirə bilər: “həqiqilik” sözünün mənşəyinin (kauzallıq anlayışından) özü göstərdiyi kimi, həqiqilik anlayışı təsəvvürlərin yalnız bu sinfinə tətbiq edilə biləndir. Təsəvvürlərin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
586
üçüncü sinfində, sırf riyazi intuisiyada (çünki biz yalnızca onun hədlərində qalacağıq) büsbütün zərurət çıxış edir; burada da mümkünlük yalnız refleksiya anlayışlarına münasibətdən ortaya çıxır: məsələn “üçbucaq –düzbucaqlı, korbucaqlı, bərabəryanlı ola bilər”, –“toplandıqda iki düz bucağa bərabər olan üç bucağı olmalıdır”. Beləliklə, burada biz mümkünlüyə yalnız gözönüdən yayınmışa keçmək yolu ilə nail oluruq. Ümidliyəm ki, yuxarıda deyilənlərdən sonra kafi əsas qanunu barədə traktatda, eləcə də bu əsərin I kitabında söylənənlərlə bağlı cədvəldə göstərilən mühakimə formalarının əsl və xeyli müxtəlif mənşələri, habelə Kantın onların izahı üçün dərrakənin on iki xüsusi funksiyasını qəbul etməsinin mümkünsüzlüyü və tam altıboşluğu barədə sonrakı şübhələr qalmayacaqdır. Bu əsassızlıq artıq elə-belə ayrıca və səthi müşahidələrdən də görünür. Məsələn, yalnız simmetriyaya olan sevgi və onun bələdçi ipinə etimad etiraf etməyə vadar edə bilər ki, guya iqrari (təsdiqləyici), kateqorik və assertorik mühakimələr –o qədər fərqli şeylərdir ki, onlardan hər biri üçün dərrakənin xüsusi bir funksiyasının qəbul edilməsi hüququnu verirlər. Kateqoriyalara dair təlimin altıboşluğu Kantın özündə də üzə çıxır, bu isə onun tərəfindən ikinci nəşrdə əsas müddəaların analizinin (phaenomena et noumena) bu təlimin zəifliyini çox parlaq işığa çıxaran üçüncü bölməsindən bir neçə uzun yerin; 241, 242, 244-246, 248-253-cü səh., buraxılmasından görünür. Beləki, səh. 241-də o deyir ki, ayrı-ayrı kateqoriyaları müəyyən etməmişdir, o onları heç təyin edə də bilməzdi, çünki onlar heç bir təyinə gəlmirlər; bu zaman o unudur ki, elə həmin I nəşrin 82-ci səh-də o bəyan etmişdir ki, “onu verə bilsə də, kateqoriyaların tərifini qəsdən buraxır”. Beləliklə, bu – sit venia verbo – yelə, havaya deyilmiş sözdür. Sonuncu yerisə o, 2-ci nəşrdə saxlamışdır. Belə olan surətdə sonradan tədbirli şəkildə buraxılmış bütün bu yerlər ona dəlalət edir ki, kateqoriyalar altında heç bir müəyyən şey düşünülmür və bütün bu təlim axsayır. Halbuki bu kateqoriyalar cədvəli hər cür metafizik və xüsusi elmi tədqiqat üçün bələdçi ip olmalıdır ( “Proleg.”, §39). Və doğrudan da, o, təkcə bütün Kant fəlsəfəsinin bazisi və artıq yuxarıda göstərdiyim kimi, onun simmetriyasının hər yerdə ona uyğun keçirildiyi şablon deyil, o birbaşa nəzərdən keçirdiyi hər şeyi üzərində indi bir qədər ətraflı dayanacağım zorakılıqla basıb saldığı prokrust yatağıdır. Və əgər Kant belə hərəkət edibsə, təqlidçilərin qul sürüsünün– imitatores, servum pecus-un nələrə qədər gəlib çıxdığını təsəvvür etmək olar! Biz gördük nələrə. Bu zorakılıq, deməli, bu cür icra olunur: mühakimə və kateqoriyaların rubrikaları, formaları olan ifadələrin mənasını bir kənara qoyur və unudurlar, və yalnızca elə ifadələrin özlərindən tutub dururlar. Sonuncuların mənbəyi qismən Aristotelin analitikasındadır, Analyt. Priori, I, 23 (περι ποιοτητοσ και ποςοτητος των του ςυλλογιςμου ορων – sillogizm terminlərinin keyfiyyəti və miqdarı barədə): amma onlar necə gəldi götürülüblər: axı anlayışların həcmini kəmiyyət, miqdardan başqa özgə bir sözlə də işarələmək olardı, hərçənd ki, sonuncu qalan kateqoriyaların adlarından daha çox öz anlayışına cavab verir. Artıq kəmiyyət, yəqin ki, keyfiyyəti kəmiyyətə qarşı qoymaq vərdişi ilə seçilmişdir, çünki iqrar və inkarın işarələnməsi üçün o xeyli dərəcədə ixtiyari olaraq götürülmüşdür. Halbuki Kant, söhbət onda nədən gedir getsin, məkan və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
587
zamandakı bütün kəmiyyətləri və şeylərin fiziki, mənəvi və s. keyfiyyətlərini, bu şeylər və bu rubrikalar arasında mühakimə və təfəkkür formalarından savayı ümumi heç nə olmasa da, kəmiyyət və keyfiyyət kateqoriyaları rubrikaları altına gətirir. Bu cür cımalara (priyomlara) qarşı etirazını kəskin ifadələrlə bildirməmək üçün Kantın başqa cəhətlərdən doğurduğu bütün ehtiramı köməyə çağırmaq lazım gəlir. Sonrakı nümunəni bizə təbiətibilmənin (təbiətşünaslığın) ümumi əsasqoymalarının sırf fizioloji cədvəli verir. Doğrudan da, mühakimələrin miqdarı ilə hər cür baxışın ekstensiv kəmiyyətə malik olması arasında nə ümumilik var? Yaxud da mühakimələrin keyfiyyəti ilə hər cür duyğunun dərəcəyə malik olması arasında? Birincisi məkanın bizim xarici intuisiyamızın forması olmasına əsaslanır, sonuncusa hiss üzvlərimizin xassələri üzərində müşahidədən götürülən empirik, bundan da artıq, sırf subyektiv qavrayışdır. Daha sonra, rasional psixologiya üçün əsas verən cədvəldə ( “Xal. zək. tənq.”, 344, V, 402), keyfiyyət kateqoriyası altında qəlbin sadəliyi(könlüsayalıq) yerləşdirilir, halbuki bu xassə sırf miqdaridir və mühakimədə onun iqrara və ya inkara heç bir aidiyyatı yoxdur. Keyfiyyət rubrikasısa qəlbin birliyilə doldurulur, bu isə artıq elə onun sadəliyindən ibarətdir. Sonra modallıq artıq birbaşa komik surətdə işə cəlb edilir, yəni məhz: qəlb(can, doğ, ruh) ki var, o mümkün predmetlərə münasibətdədir, – belə baxanda “münasibət” elə münasibət kateqoriyasına aid olmalı idi, amma sonuncu artıq substansionallıq tərəfindən tutulmuşdur. Daha sonra, antinomiyalara material verən dörd kosmoloji ideya da kateqoriyalar rubrikasına müncər edilir, bu barədə aşağıda, antinomiyaların tənqidində. Bir neçə başqa misalı (bu mümkünsə, daha da kəskin) “Praktiki zəkanın tənqidi”ndə azadlıq (!) kateqoriyaları cədvəli, daha sonra, “Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi”ndə – dörd kateqoriya üzrə zövq mühakiməsini aparan birinci kitab və nəhayət, birbaşa kateqoriyalar cədvəli üzrə biçilmiş “ Təbiətibilmənin metafizik əsas başlanğıcları” təqdim edirlər ki, elə bu da, yəqin ki, orada və burada bu mühüm əsərin əsl və aşırı gözəl məzmununa qatışan yanlışlığın əsas səbəbidir.
Yüklə 6,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|