Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
* * * “Tənqidin” birinci nəşrində rasional psixologiyanın təkzibi sonrakı nəşrlərdəkindən xeyli daha ətraflı və tamdır, ona görə mən burada yalnızca birincidən istifadə edəcəyəm. Bütövlükdə bu təkzib böyük bir xidmətdir və onda həqiqət çoxdur. Buna baxmayaraq mən onu düşünməyə meylliyəm ki, sadəcə simmetriyaya olan məhəbbətdən Kant şərtsizlik postulatının substansiya anlayışına – münasibətin birinci kateqoriyasına tətbiqi yolu ilə qəlb anlayışını xalis zəka paralogizmindən çıxarır və iddia edir ki, hər bir düşünən zəkada qəlb(ruh) anlayışı məhz belə yaranır. Amma əgər onun mənbəyi məlum şeyin bütün predikatlarının son subyekti barədə zənn, fərzetməsidirsə, onda elə bu cür zərurətlə də qəlbi təkcə insanda deyil, həm də hər cür cansız şeydə də qəbul etmək lazım gələrdi, çünki sonuncu da bütün predikatlarının son www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
599
subyektini tələb edir. Ümumiyyətləsə Kant, predikat kimi yox, yalnız subyekt kimi mövcud ola bilən nədənsə danışanda, yararsız ifadədən istifadə edir (məs. “Xal.zək.tənq”, 323; V, 412 “Proleqom”, §4 və 47); hərçənd ki, buna aid presedenti hələ Aristoteldə tapmaq olar (“Metaph.” IV, 8). Subyekt və ya predikat olaraq heç nə mövcud deyil: çünki bu ifadələr tək bircə məntiqə aiddir və yayınmış anlayışların bir-birinə münasibətini bildirir. Gözönü dünyada onların korrelyatları və ya əvəzediciləri substansiya və aksidensiyadır. Amma belə bir halda aksidensiya kimi deyil, yalnız substansiya kimi mövcud olan şeyi axtarmağımıza hacət yoxdur, çünki biz buna artıq materiyada malikik. O, şeylərin elə onun aksidensiyaları olan bütün xassələrinin substansiyasıdır. O, əslində (Kantın elə indicə rədd edilmiş ifadəsini saxlasaq) hər cür empirik verilmiş şeyin predikatlarının “son subyekti” – hər türlü keyfiyyətlər aradan qaldırıldıqdan sonra qalan şeydir: və bu insana olduğu qədər, heyvana, bitkiyə və daşa da tətbiq oluna biləndir və o qədər aşkardır ki, bunu görməmək üçün qəsdən görməməyi istəmək lazımdır. Onun, materiyanın substansiya anlayışının əsl prototipi olduğunu mən tezliklə aşağıda göstərəcəyəm. Subyekt və predikat aksidensiyaya məntiqdəki əsas qanunu –təbiətdəki nədənlik qanununa aid olduğu qədər aiddirlər və sonuncuların qarışıq salınması və eyniləşdirilməsi nə qədər əsassızdırsa, birincilərin də qarışdırılması və eyniləşdirilməsi o qədər əsassızdır. Halbuki “Proleqomenlərdə”,§46, Kant, qəlb(ruh) anlayışının mənbəyini bütün predikatların son subyekti anlayışından və ussonucunun kateqorik formasından çıxarmaq məqsədilə bu qarışdırma və eyniləşdirməni son həddə çatdırır. Bu paraqrafın səfsətəsini üzə çıxarmaq üçün onu yada salmaq yetər ki, subyekt və predikat- yeganə və müstəsna olaraq mücərrəd anlayışlara və özü də onların mühakimədəki əlaqəsinə aid sırf məntiqi təyinlər, təriflərdir: substansiya və aksidensiyasa gözönü dünyaya və onun dərrakədəki qavrayışına məxsusdurlar, amma onlar orada yalnız materiya və ya forma , və ya keyfiyyətlə eyni olan şeylər kimi mövcuddurlar ki, bu barədə də mən indi daha narınca danışacağam. İki kökündən fərqli substansiyanın- can və bədənin qəbul edilməsinə səbəb verən əkslik əslində subyektiv və obyektiv olanın əksliyidir. İnsan özünü obyektiv olaraq dərk edirsə, xarici gözönü təsəvvürdə o özündə məkanda yer tutan və ümumiyyətlə tam cismani bir varlığı görür; o, özünü özünüdərkdə, yəni sırf subyektiv olaraq dərk edirsə, özündə intuisiyanın bütün formalarından azad, deməli, cisimlərə xas bütün özünlüklərdən (xassələrdən) xali istəyən və təsəvvür edən bir varlığı görür; o, özünü özünüdərkdə, yəni sırf subyektiv olaraq dərk edirsə, özündə intuisiyanın bütün formalarından azad, deməli, cisimlərə xas bütün özünlüklərdən (xassələrdən) xali istəyən və təsəvvür edən bir varlığı görür. Və budur, o qəlb (ruh) anlayışını yaradır (bütün transsendent anlayışlar kimi Kant tərəfindən “ideya” adlandırılan), onunla yaradır ki, əsas qanununu, hər cür obyektin bu formasını obyekt olmayan şeyə, – verilmiş halda birbaşa idrak və iradənin subyektinə tətbiq edir. O, idraka, təfəkkür və iradəyə səbəblərini axtardığı hansısa xassələr kimi baxır və bu səbəbi bədəndə tapmayaraq, onlarçün başqa, cismdən tam fərqli bir səbəbi zənn edir. Birincidən sonuncuyadək bütün ehkamçılar – Platon (“Fedra”da) və Volf da qəlbin (ruhun) mövcudluğunu bu sayaq sübut edirlər: onlar onu bunlardan onların səbəbinə aid ussonucu edilən hərəkətlər olaraq təfəkkür və istəkdən çıxarırlar. Və yalnız bu səbəbin hipostazlaşdırılması (ayrıca, müstəqil bir mahiyyət olaraq qəbulu, tərc.) yolu ilə hansısa bir qeyri-maddi, bəsit və dağılmaz bir varlıq yarandıqdan sonra artıq sxolastiklər
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
600
onu substansiya anlayışından çıxarış etməyə və sərgiləməyə başladılar, amma bununçün substansiya anlayışının özü aşağıdakı, heç də maraqsız olmayan bir fokus yolu ilə müəyyən bir ilkin emala məruz qoyuldu. Təsəvvürlərin birinci sinfi, yəni gözönü, real dünya ilə materiya təsəvvürü də verilmişdir, çünki onda hökm sürən nədənlik qanunu, öz növbəsində, dəyişilmələri olduqları hansısa bir qaları şeyi nəzərdə tutan, şərt kimi qoyan halların əvəzlənməsini təyin edir. Yuxarıda substansiyanın daimiliyi qanununa dair göstərmişdim ki, materiyanın bu təsəvvürü ondan ortaya çıxır ki, elə məhz onunçün də mövcud olduğu dərrakədə nədənlik qanunu vasitəsilə ( onun yeganə idraki formasının) məkan və zaman birləşir və bu məhsulda məkanın payı materiyanın daimiliyində, zamanın payısa onun hallarının əvəzlənməsindədir. Özlüyündə materiya yalnız in abstracto düşünülə bilər, intuisiyanın predmeti ola bilməz, çünki sonuncuçün o həmişə artıq bəlli bir formada və bəlli keyfiyyətlərlə təzahür edir. Substansiya- materiya anlayışından daha sonrakı abstraksiyadır, demək- onun nisbətən ali türüdür (genus). Bu türsə materiya anlayışından yalnız daimilik predikatının saxlanması, onun sair bütün mühüm xassələrinin – yer tutma, keçilməzlik, bölünməzlik və s. kənara atılması ardımında alınır. Hər bir ali tür, növ kimi substansiya anlayışı, əlbəttə məzmununa görə materiya anlayışından daha dardır: amma bu üzdən o, həcminə görə daha geniş olmur (bu, hər ali növə xas olduğu kimi), çünki o materiya ilə yanaşı heç bir daha aşağı türü, növü içəriləmir, odur ki, materiya substansiya anlayışının yeganə, onun məzmununu reallaşdıran və bunu təsdiqləyən yeganə növüdür. Beləliklə, zəkamızın yayınma, təcrid olunma vasitəsilə xatirinə ali anlayış yaratdığı amac,- yəni məhz onda eyni zamanda növ əlamətlərilə fərqlənən bir neçə anlayış düşünmək ,– verilmiş halda yeri olmayan məqsəd olur; deməli, bütün bu abstraksiya tam məqsədsiz və mənasızdır, yaxud da özündə hansısa kənar məqsədi gizlədir. Onun əsl növü- materiya ilə yanaşı substansiya anlayışı altında başqa bir növ, yəni məhz qeyri-maddi, bəsit, parçalanmaz bir substansiya– qəlb(ruh) birgə tabe etdirilən kimi dərhal bu sonuncu üzə çıxır. Bu anlayış yalnız onun sayəsində sivişib gəlmişdir ki, artıq elə subtansiya anlayışı əmələ gələrkən məntiqin izn vermədiyi qanunsuz bir fənd işə salınmışdır. Qanuni hərəkət edərək, zəkamız ali tür, növ anlayışını onunla yaradır ki, diskursiv olaraq müqayisə vasitəsilə bir neçə növ anlayışını tutuşdurur, onların fərqlərini aradan qaldırmaq və aşkarlıqlarını saxlamaqla, əlbəttə, məzmunca daha dar olsa da, onların hamısını içəriləyən, qapsayan bir tür (cins) anlayışı olur, buradansa o çıxır ki, növ anlayışları həmişə tür,cins anlayışlarından daha öncə verilməlidir. Gətirilmiş haldasa məsələ məhz elə tərsinədir. Tür (cins) anlayış olan substansiyayadək materiya anlayışı var idi ki, ondan da sonra heç bir qanuni səbəb və hüquq olmadan birindən başqa bütün təyinləri dışarılamaq yolu ilə alınmış, boş yerə yalançı substansiya anlayışı uydurulmuşdur. Və yalnız sonra artıq materiya anlayışı ilə yanaşı ikinci, tam qanunsuz bir növ anlayışı soxuşdurulmuşdur. Sonuncunu almaq üçünsə substansiya anlayışı halında artıq əvvəllər dinməzcə inkar edilən şeyin, yəni məhz yertutmanın, keçilməzliyin, bölünənliyin bu dəfə yalnız uca səslə inkarı tələb olunurdu. Beləliklə, substansiya anlayışının rolu yalnız öz çiyinlərində qeyri-maddi substansiya anlayışını daşımaqdan ibarət olurdu. Deməli, o, heç də dərrakənin kateqoriyası və ya zəruri funksiyası deyil, tamamilə izafi bir anlayışdır, çünki onun əsl məzmunu materiya anlayışındadır və onunla bir sırada o tam bir boşluqdur: onusa elə əslində yalnız elə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
601
bununçün düzəldilmiş məkrli qeyri-maddi substansiya anlayışı ilə doldurmaq olar, odur ki, onu həqiqi mənada tam bayıra atmaq, hər yerdə onun yerinə materiya anlayışını qoymaq lazımdır. * * * Əgər kateqoriyalar dünyadakı hər cür şey üçün prokrust yatağı idisə, ussonucunun üç növü də zəka ideyaları üçün belə bir yataqdır. “Qəlb” anlayışı ussonucunun (əqli nəticənin) kateqorik formasında mənşəyə malik olmaya məcbur idi. İndi növbə, o, xalis olaraq, ən kiçik (atom) və ən böyük (dünyanın məkan və zamandakı sərhədləri) hədlərində düşünüldüyü üçün bir bütöv olaraq dünya haqqında təsəvvürə gəlib çatır. Bu təsəvvürlər ussonucunun hipotetik formasından irəli gəlməlidir. Bu zaman xüsusi zorluqlara əl atmaq lazım deyil. Zira hipotetik mühakimə öz formasını bu qanunun düşünülməmiş, şərtsiz tətbiqindən yox, əsas qanununun özündən alır, sonrasa ondan özistəkli (ixtiyari) üzdöndərmədən həqiqətən bütün ideyalar deyilən şeylər ortaya çıxır, özü də təkcə kosmolojiləri yox: doğrudan da, bu qanuna uyğun olaraq, nəhayət, əldən düşmüş təxəyyül məqsədə yalançı çatışı, yetməni yaradanadək aramsız olaraq bir obyektin başqasından asılılığını axtarırlar, – özü də tam nəzərdən qaçırılır ki, hər cür obyekt, eləcə də onların sırası və nəhayət, müəyyən, daha ümdə bir asılılıq, – məhz elə obyektləri, yəni təsəvvürlər üçün bu qanunun önəm kəsb etdiyi dərk edən subyektdən asılılıqla şərtlənmiş əsas qanunu artıq onların məkan və zamandakı varlığını təyin edir. Və əsas qanunu, Kantda yalnız kosmoloji ideyaların ondan çıxmış olduqları idrak forması, əslində bütün ümumiyyətlə ussonucu hipostazların mənbəyi olduğundan, ideyaların ayrılıb çıxarılması üçün bu dəfə sofizmlər tələb olunmur; amma əvəzində onlar bu ideyaların kateqoriyanın dörd rubrikası üzrə təsnifatı üçün daha çox lazımdırlar. 1)
Zaman və məkana, yəni kainatın onların hər ikisindəki sərhədlərinə münasibətdə kosmoloji ideyalar cəsarətlə kəmiyyət kateqoriyası ilə təyin edilənlər kimi nəzərdən keçirilir. Əslində bu kateqoriya ilə məntiqdə– mühakimədə mübtədanın həcminin kəmiyyət sözü, uğurla başqası ilə əvəz oluna bilən obrazlı bir ifadə ilə təsadüfi işarələnməsindən başqa onların ortaq heç nəyi yoxdur. Amma Kantın simmetriya sevgisi üçün bu bəs edir ki, terminologiyada bu uğurlu üst-üstə düşmədən yararlansın və dünyanın məkan və zaman davamiyyəti barədə transsendent ehkamları kəmiyyətlə bağlasın. 2)
forması ilə materiya barədə transsendent ideyaları bağlayır ki, bu da hətta terminologiyadakı təsadüfi üst-üstə düşmədə də əsasa malik deyil; çünki mexaniki (kimyəvi yox) bölünənliyi materiyanın keyfiyyətinə deyil, kəmiyyətinə aiddir. Daha önəmlisisə, bölünənlik ideyası, ussonucunun hipotetik formasının məzmunundan olduğu kimi, bütün kosmoloji ideyaların çıxmış olduğu əsas qanununun ardımlarına aid deyil. Zira Kantın bu zaman əsaslandığı iddia, –yəni hissələrin bütövə münasibəti şərtin şərtlənmişə, yəni əsas qanununa uyğun olan münasibət əslində çox incə, amma tam altıboş səfsətədir. Daha çox bu münasibət ziddiyyət qanununa əsaslanır. Çünki bütöv hissələrin və hissələr bütövün mövcudluğu ardımında, nəticəsində mövcud deyil, hər ikisi zəruri olaraq bir yerdə və bir anda mövcuddur, çünki onlar əslində nəsə vahid bir şeydir və onların bölünməsi yalnız ixtiyari aktdır. O şey buna əsaslanır ki, ziddiyyət qanununa görə hissələrin fikrən aradan qaldırılması bütövün aradan qaldırılmasına səbəb olur, əsla ona əsaslanmır ki, hissələr guya əsas – nəticə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
602
kimi bütövü şərtləndirir və buna görə əsas qanunu guya bizi, bir əsas olaraq onlardan bütövü anlamaq üçün son hissələri tapmağa vadar edir. Gör burada simmetriya şövqü hansı çətinliklərə dov gəlir! 3)
Münasibət rubrikası altında, görünür, dünyanın ilk səbəbi ideyası yer almalı idi. Ancaq Kant onu dördüncü modallıq rubrikası üçün ehtiyatda saxlayır ki, əks təqdirdə onu heç nə ilə doldurmaq olmazdı və buraya o ideyanı onunla zorla daxil edir ki, təsadüfi (yəni onun həqiqətə daban-dabana zidd izahına görə, öz əsasından olan hər cür nəticə) ilk səbəb sayəsində zəruriyə çevrilir. Ona görə simmetriyanın xilası üçün üçüncü ideya olaraq azadlıq ideyası çıxış edir ki, bunun da altında əslində, üçüncü ziddiyyət tezisinə aid qeyd aydın göstərdiyi kimi, məhz elə burada yerində olan dünyanın səbəbi ideyası başa düşülür. Beləliklə, üçüncü və dördüncü ziddiyyətlər özlüyücə eynidirlər. Bütün bunlar barədə mən qəti şəkildə bildirirəm ki, bütün antinomiya yel dəyirmanları ilə mübarizədən başqa bir şey deyil. Yalnız antitezislərin müddəaları doğrudan da idrakımızın formalarına, yəni obyektiv ifadə etsək, təbiətin zəruri, a priori doğru və ümumi qanunlarına əsaslanır. Ona görə yalnız onlar obyektiv əsaslarda sübut olunur. Əksinə, tezislərin iddia və sübutları subyektivdən başqa heç bir əsasa malik deyillər və təxəyyülü sonsuz reqresslə (enmə, düşmə) ilə yorulan və sonradan hər cür tərzdə bəraətləndirilən ixtiyari zənnlər yolu ilə ona son qoyan əllaməlik edən fərdin zəifliyinə köklənirlər, – fərdin mühakimə qabiliyyətisə, üstəlik, bu bənddə öncəki və dərin xurafatlarla iflic edilmişdir. Ona görə hər dörd təzadda tezislərin sübutları xalis səfsətədir; əksinə, antitezislərin sübutları – təsəvvür kimi dünyanın bizə a priori bəlli olan qanunlarından qaçılmaz çıxarışlardır. Ona görə Kant yalnız böyük səylər və hiylələrlə tezislərin gedişini tutub saxlaya və onları həqiqi qüvvə verilmiş rəqibə yalançı həmlələr etməyə vadar edə bilir. Bu zaman birinci və əsas hiylə ondan ibarətdir ki, nervus argumentationis; ən parlaq, səlis və kəskin ayrıcalaşmış formada çıxış etmək əvəzinə (insan öz iddiasının doğruluğuna əmin olduqda olduğu kimi) gərəksiz və gur car çəkən cümlələr yığınına girib gizlənir. Burada ziddiyyətdə çıxış edən tezis və antitezislər Aristofanın “Buludları” nda Sokratın öz aralarında mübahisə etməyə vadar etdiyi ςικαιον və αςικον λογον-u (haqlı və haqsız danışığı) xatırladır. Hərçənd ki, bu oxşarlıq nəzəri fəlsəfənin bu ən supekulyativ məsələlərindən birinə mənəviyyata təsir etməni aid edənlərin və buna görə tezisləri ςικαιον, antitezislərisə αςικον λογον saymağa ciddi hazır olanların, yəqin ki, ona şamil etmək istədikləri məzmuna yox, yalnız formaya aiddir. Hərgah ki, bu miskin və məhdud ağıl sahiblərinin fikrinin üzərində dayanmağı artıq sayıram və onlara yox, həqiqətə hörmət əlaməti olaraq göstərəcəyəm ki, Kantın gətirdiyi tezis sübutları əslində səfsətədir, hərçənd ki, antitezislərin isbatı tam dürüst, düzgün və obyektiv əsaslarda yerinə yetirilir. Güman edirəm ki, bu analiz zamanı hər kəsin qarşısında daim Kant antinomiyası olur. Hətta birinci tezisin isbatının düzgün olduğunu fərz etsək belə, o həddən artıq çox şeyi isbat edir, çünki eyni zamanda həm zamanın özünə, həm də ondakı əvəzlənməyə tətbiq oluna bilərdi və belə bir surətlə isbat edərdi ki, zamanın özü başlamalı idi, –bu isə mənasızlıqdır. Hərçənd ki, burada səfsətə ondadır ki, haqqında əvvəlcə bəhs edilən hallar sırasının başlanğıcsızlığı anlayışına qəflətən onun sonsuzluğu gizlicə daxil edilir və sonra isbat olunur ki, – buna heç kim şəkk etmir, –bitmişlik məntiqi surətdə sonsuzluğa ziddir və hər halda hər bir indiki
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
603
an bütün keçmiş zamanın sonudur. Amma sonsuzluğuna heç bir xələl gətirmədən sonsuz sıranın sonunu, eləcə də tərsinə – sonsuz sıranın başlanğıcını çox gözəl düşünmək olar. Dünyanın dəyişilmələrinin özündən arxada saysız dəyişikliklər sırasını zəruri olaraq nəzərdə tutması barədə antitezisin həqiqətən doğru arqumentinə qarşısa heç bir şey gətirilmir. Səbəb sırasının mütləq kəsilməsi və dayanması imkanını biz düşünə bilərik, –amma mütləq başlanğıcın mümkünlüyünüsə yox . Dünyanın məkandakı sərhədlərinə dair sübut olunur ki, dünya verilmiş bir bütövdürsə, onda o zəruri olaraq sərhədlərə malik olmalıdır: tam düzgün ussonucudur, bir şərtlə ki, onun yuxarı hökmü sübut edilmiş olsun, –bu isə əslində yoxdur. Bütövlük, şübhəsiz ki, sərhədləri və sərhədlər bütövlüyü nəzərdə tutur və hər ikisi burada tam ixtiyari olaraq götürülür. –Antitezisə gəldikdəsə, bu ikinci bənddə o, birincidəki qədər təminedici sübutu təqdim etmir, çünki nədənlik qanunu bizə zəruri təyinləri məkana yox, yalnız zamana münasibətdə verir və a
dəyişiklik birinci ola bilməz. Amma dünyanı məkanda məhdud kimi düşünməyin çətinliyi ondadır ki, məkan özü sonsuzdur və buna görə onda olan məkanca sonlu dünya nə qədər böyük olursa- olsun, sonsuz kiçik bir kəmiyyətə çevrilir, –bu cür tənasübsüzlükdəsə təxəyyülümüz özü üçün dəfolunmaz maneəyə rast gəlir, odur ki, onun bircə seçimi qalır: dünyanı ya sonsuz böyük, ya da sonsuz kiçik olaraq düşünmək. Bunu artıq qədim filosoflar görürdü: “Epikür məktəbinin başçısı Metrodorun sözlərinə görə, nəhəng bir tarlada bir sünbülün və ya sonsuzluqda tək bir dünyanın olması mənasız olardı” (Stob. Ecl. I. 23). Ona görə onlardan bir çoxu “sonsuzluqda sonsuz sayda dünyaların olmasını” qəbul edirdilər (ibid., daha sonra). Özlüyündə, Kantda antitezisin sübutu da buna gəlib çıxır, amma o onu şərhin sxolastik forması ilə eybəcərləşdirmişdir. Nədənlik qanununun bələdçi ipi bizə çox-çox daha yaxşısını verməsəydi; eyni sübutu dünyanın zamandakı məhdudluğuna qarşı da gətirmək olardı. Daha sonra, dünyanın məkanda məhdudlaşdığı fərz edilsə, çözülməz bir sual yaranır: məkanın dolu hissəsinin onun boş qalmış hissəsi qarşısındakı üstünlüyü nədədir? Dünyanın sonluluğuna aid pro və contra arqumentlərin ətraflı və ibrətamiz şərhini özünün “Del infinito, universo e mondi” kitabının beşinci dialoqunda Cordano Bruno verir. Hərçənd ki, Kantın özü ciddi surətdə və obyektiv sübutlara söykənərək, iddia edir ki, dünya məkanca sonsuzdur: bax, onun “Səmanın təbii tarixi və nəzəriyyəsi”nə. (11-ci h., fəs. 7). Eyni şeyi Aristotel də etiraf edir, bax, Phys. III, fəsil 4, – bu fəsil və ondan sonrakılar bu antinomiyaya münasibətdə xeyli ibrətamizdir. Ikinci ziddiyyətdə tezis “hər cür mürəkkəb substansiya hissələrdən ibarətdir” fikrini bildirirək, xeyli dərəcədə incə olmayan petitionem principii (özü sübut tələb edən müddəaya əsaslanan dəlil, tərc.) edir. İxtiyari olaraq fərz edilmiş mürəkkəblikdən, əlbəttə, sonra bəsit şeylərin mövcudluğunu isbat etmək ona çox asandır. Amma hədəf götürdüyü “hər cür materiya nəsə mürəkkəb bir şeydir” müddəası sübut olunmamış qalır, çünki bu cəfəngiyatdır. Sadəyə, bəsitə mürəkkəb yox, hissələri olan, hissələrə bölünən yer tutanlıq, uzanıqlıq qarşı durur. Əslində burada dinməzcə o şey qəbul olunur ki, hissələr (tərkiblər) bütövədək mövcud olmuş və sonra bir yerə toplanmışlar, bunun ardımında da “mürəkkəb” yaranmışdır. Amma bunu elə əksi qədər iddia etmək olmaz. Bölünənlik – yalnız bütövün hissələrə bölünmə imkanını bildirir, – onun hissələrdən oluşaraq yarandığını yox. Bölünənlik hissələrdən a parte post (özündən sonraya aid), mürəkkəblik – a parte ante- dən(özündən əvvələ aid, lat. tərc.) xəbər verir. Zira, |