Ə. A.ƏLBƏndov

Ə.A.ƏLBƏNDOV 

 

 

 

 

 

Azərbaycan Texnologiya Universitetinin  

30

 

illiyinə ithaf olunur 

                                                     

ÜMUMĐ 

KĐMYA 

 

 

D Ə R S L Đ K 

 

 

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi 

tərəfindən 30.03.2011-ci il tarixli 501 saylı 

əmrlə təsdiq edilmişdir 

 

 

            

 

Bakı - «Elm» - 2011 

 

2

R ə y ç i l ə r

 : 

 

E.Đ.Məmmədov 

Gəncə Dövlət Universitetinin rektoru, 

kimya elmləri doktoru, professor 

 

E.M.Mövsümov 

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin 

“Aqrotexnologiya” fakültəsinin dekanı, 

 kimya elmləri doktoru, professor 

 

Ə.N.Muradov, R.Đ.Hüseynov 

Azərbaycan Texnologiya Universitetinin dosentləri 

 

Əlbəndov Ə.A. 

Ümumi kimya:  Ali məktəblər üçün dərsliklər seriyasından.  

Bakı, «Elm», 2011;  616 səh. 

 

 ISBN 978-9952-453-35-5 

 

Dərslikdə atomun quruluşu və kimyəvi rabitə haqqında müasir nəzə-

riyyələr, molekullararası qüvvələr, kompleks birləşmələr, müxtəlif aqre-

qat  hallarında  maddə  hissəcikləri  arasında  qarşılıqlı  təsir,  kimyəvi  pro-

seslərin energetikası və kinetikası, bərk maddələrin və məhlulların kim-

yası,  oksidləşmə-reduksiya  və  elektrokimyəvi  proseslər,    korroziya  və 

metalların müdafiəsi məsələləri şərh edilmişdir. 

Dərsliyin  “Kimyanın  seçilmiş  məsələləri”  adlanan  sonuncu  bölmə-

sinə  bakalavr  hazırlığının  ixtisas  istiqamətlərindən  asılı  olaraq  seçilib 

tədrisə daxil edilən fəsillər (metalların və qeyri-metalların kimyası, üzvi 

kimyanın  elementləri,  üzvi  polimer  materiallar,  kimyəvi  analizin  ele-

mentləri,  kimya  və  ətraf  mühit,  nüvə  kimyası  və  radiokimyaya)  daxil 

edilmişdir. 

Dərslikdən nəinki mühəndis-texniki ixtisaslar üzrə təhsil alan baka-

lavrlar, eləcə də digər ixtisaslar üzrə təhsil alan ali məktəb tələbələri, ma-

gistrlər, aspirantlar və müəllimlər də istifadə edə bilər. 

                             

 

   

  1703000000 

 

655(07)   2011 

    







 «Elm» - 2011 

 

3

ÖN SÖZ 

  

Təqdim  olunan  dərslik  mühəndis-texniki  istiqamətlər  və 

ixtisasların  təhsil  standartlarına  müvafiq  hazırlanmış  və  baka-

lavrlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

Dərslik on yeddi fəsildən ibarət dörd bölməni özündə cəm-

ləşdirən iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə kursun məcburi təd-

risinə daxil olan bölmələri, dörüncü bölmədən ibarət ikinci hissə 

isə bakalavr hazırlığının ixtisas istiqamətlərinə uyğun olaraq ali 

məktəbin seçimi  ilə öyrənilən fəsilləri əhatə edir. 

Dərsliyin ümumnəzəri əsaslarını maddənin quruluş təlimi, 

kimyəvi  reaksiyaların  termodinamikası  və  kinetikası,  məhlullar 

və elektrokimyəvi proseslər də daxil olmaqla oksidləşmə-reduk-

siya  proseslərinin  müasir  nəzəriyyələri  təşkil  edir.  Bu  əsasda 

əsas kimyəvi sistemlərin və proseslərin şərhi verilmiş, kimyanın 

ən ümumi qanun və prinsiplərinə böyük diqqət yetirilmişdir. 

Maddənin quruluşu adlanan birinci bölmə atomun qurulu-

şunu və elementlərin dövri sistemini, kimyəvi rabitəni, molekul-

lararası  qarşılıqlı  təsiri  və  kompleks  birləşmələri,  maddələrin 

müxtəlif  aqreqat  hallarında  hissəciklər  arasında  qarşılıqlı  təsiri 

və maddənin xassələrini əhatə edən dörd fəsildən ibarətdir. Kim-

yəvi rabitənin şərhində valent rabitələr və molekulyar orbitallar 

metodu kimyəvi rabitənin başa düşülməsində bir-birini qarşılıqlı 

tamamlayan metodlar kimi verilmişdir ki, bu da qazlarda, maye-

lərdə, bərk maddələrdə hissəciklərarası qarşılıqlı təsiri və müxtə-

lif aqreqat hallarında maddələrin xassələrini ümumi yanaşmalar 

daxi-lində izah etməyə imkan yaradır. 

Dərsliyin  ikinci  bölməsi  kimyəvi  proseslərin  energetika-

sına, homogen və heterogen sistemlərdə kimyəvi tarazlığa, faza 

va  adsorbsiya  tarazlığına,  kimyəvi  kinetikaya  həsr  edilmişdir. 

Kimyəvi tarazlıq həm termodinamik və həm də kinetik baxım-

dan  şərh  edilmiş,  fazaların  ayırıcı  sərhəddində  və  fazalararası 

kimyəvi proseslərə böyük diqqət verilmişdir. 

 

4

Üçüncü bölməyə məhlullara və dispers sistemlərə, elektro-

kimyəvi  proseslər  daxil olmaqla  okidləşmə-reduksiya  reaksiya-

larına,  korroziya  və  metalların  korroziyadan  qorunmasına  dair 

lazımi biliklər daxil edilmişdir. Turşu və əsasların proton nəzə-

riyyəsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir ki, bu da bir sıra məsələlə-

rin, məsələn, hidrolizin, bufer məhlulların və s. protolitik nəzə-

riyyə baxımından şərhinə imkan yaradır. 

“Kimyanın  seçilmiş  məsələləri”  adlanan  dördüncü  bölmə 

metalların,  qeyri-metalların  və  polimerlərin  kimyasına,  üzvi 

kimyanın və kimyəvi analizin elementlərinə, nüvə-kimyəvi pro-

seslərə həsr olunmuşdur. Elementlər kimyasına elm və texnika-

da, xalq təsərrüfatında ən çox tətbiq olunan metalların və qeyri-

metalların kimyası daxil edilmişdir. “Qeyri-metalların kimyası” 

fəslində suyun kimyasına xüsusi diqqət ayrılmışdır. 

Ekoloji problemlərə, hava və su hövzəsinin qorunmasına, 

bərk  tullantılar  və  onların  işlənməsinə,  ətraf  mühitin  qorunma-

sında kimyanın roluna böyük diqqət verilmişdir. 

Müəllif  dərsliyin  əlyazmasına  rəy  verən  Gəncə  Dövlət 

Universitetinin rektoru prof. E.Đ.Məmmədova, Azərbaycan Döv-

lət Aqrar Universitetinin “Aqrotexnologiya” fakültəsinin dekanı 

prof.  E.M.Mövsümova,  Azərbaycan  Texnologiya  Universiteti-

nin  dosentləri  Ə.N.Muradova  və  R.Đ.Hüseynova  dərin  minnət-

darlığını bildirir. 

Dərsliyi  oxuyub  irad  və  təkliflərini  bildirən  hər  bir  oxu-

cuya qabaqcadan  öz təşəkkürümü bildirirəm. 

 

Müəllif 

 

 

 

 

 

 

 

5

                                                     

 

 

                                          

G Đ R Đ Ş 

 

 

       

1. KĐMYANIN PREDMETĐ

 

 

Materiya və onun hərəkəti.

 Bizi əhatə edən maddi aləmdə 

mövcud  olan  nə  varsa  materiya  adlanıb  özünü  maddə  və  sahə 

şəklində  büruzə  verir.  Maddə  məxsusi  kütləyə  malik  hissəcik-

lərdən,  məsələn,  atom,  molekul,  ionlardan  təşkildir.  Sahə  isə 

materiyanın  hər  şeydən  əvvəl  enerji  ilə  xarakterizə  olunan  for-

masıdır. Məhz sahə vasitəsi ilə maddələri təşkil edən hissəciklər 

arasında  qarşılıqlı  təsir  mövcud  olur.  Materiyanın  sahə  forma-

larına elektromaqnit, qravitasiya sahələrini misal göstərə bilərik. 

Materiyanın mövcudluq  formalarından biri materiyanın da-

imi  və  əbədi  hərəkətdə  olmasıdır.  Hərəkətsiz  materiya  və  ya 

materiyasız hərəkət mövcud deyildir. Materiyanın hərəkəti  bir-

birilə qarşılıqlı əlaqədə olan olduqca müxtəlif formalarda özünü 

biruzə verir. Bu formalara fiziki, kimyəvi, bioloji və s. formaları 

misal göstərə bilərik.    

Materiyanın ayrı-ayrı hərəkət növləri ilə bu və ya digər elm 

sahələri məşğul olur. Məsələn, materiyanın fiziki hərəkət növün-

dən fizika, kimyəvi hərəkət növündən kimya, bioloji hərəkət nö-

vündən biologiya və s. məşğul olur.  

Materiyanın  hərəkət  növləri  bir-birinə  çevrilmə  xassəsinə 

malikdir.  Məsələn,  mexaniki  enerji  elektrik  enerjisinə,  elektrik 

enerjisi kimyəvi enerjiyə, kimyəvi enerji istilik enerjisinə və s. 

çevrilə bilər. 

Materiyanın hərəkət ölçüsünü və onun miqdarı xarakteristi-

kasını  enerji  təşkil  etdiyi  halda,  inersiya  ölçüsüni  kütlə  təşkil 

edir. Odur ki, enerji və kütlə materiyanın qarşılıqlı əlaqədə olan  

 

6

xassələrini təşkil edir. Bu qarşılıqlı əlaqə  e n e r j i n i n  v ə      

k ü t l ə n i n  s a x l a n m a s ı  q a n u n u şəklində aşağıdakı 

kimi ifadə olunur: 

Đzoləedilmiş sistemdə kütlələrin və enerjilərin cəmi sabitdir.   

Kütlə m ilə enerjinin E qarşılıqlı əlaqəsi riyazi olaraq A.Eyn-

şteyn tənliyi

  (1905)  ilə ifadə olunur: 

 

                                E = mc

2

                                          1      

     

Burada c – işığın boşluqda sürətidir (3.10

8

 m/san.). 

Kimyəvi reaksiyalar enerji effektləri ilə xarakterizə olundu-

ğundan reaksiya zamanı (1) tənliyinə əsasən kütlə dəyişməsi baş 

verir.  Kimyəvi  reaksiyaların  maddənin  miqdar  vahidinə  düşən 

enerji  effektlərinin  10-1000  kC  (kilocoul)  olduğunu  nəzərə  al-

saq, Eynşteyn tənliyinə əsasən kütlə dəyişməsi 10

-8

-10

-10

 q təşkil 

edər. Odur ki,  kimyəvi reaksiyalar zamanı baş verən kütlə də-

yişməsi olduqca kiçik olduğundan onu nəzərə almamaq olar. 

Qeyd  edək  ki,  Eynşteyn  tənliyi  kütlə  və  enerjinin  ekviva-

lentliyini və onların bir-birinə çevrilməsini deyil, qarşılıqlı əla-

qəsini müəyyən edir. 

Kimyanın  predmeti

.  Kimya  təbiət  elmlərindən  biri  olub 

materiyanın  kimyəvi  hərəkət  formasından  bəhs  edir.  Kimyəvi 

hərəkət dedikdə maddələrin keyfiyyət dəyişmələri, yəni onların 

keyfiyyətcə bir formadan digər formaya çevrilməsi başa düşülür. 

Materiyanın kimyəvi hərəkəti kimyəvi reaksiya adlanır.

 Kimyəvi 

reaksiyalar zamanı müxtəlif maddələrin atomları arasında müba-

dilə prosesləri, elektronların atomlar arasında paylanması, müəy-

yən  birləşmələrin  parçalanması  və  digərlərinin  əmələ  gəlməsi 

prosesləri baş verir. Kimyəvi proseslər zamanı yeni kimyəvi və 

fiziki xassələrlə xarakterizə olunan maddələr əmələ gəlir.  

Beləliklə,  kimya  maddələr  və  onların  çevrilmə  qanunları 

haqqında elmdir. 

 

7

Müasir kimya ümumi, qeyri-üzvi, üzvi, fiziki, analitik kim-

ya, elektrokimya, geokimya, biokimya, kosmokimya və s. elm-

ləri özündə birləşdirən çox sahəli bir elmi sistemdir. 

Umumi  kimya 

atomun  quruluşu  və  kimyəvi  rabitə  nəzə-

riyyələri,  dövri  qanun,  kimyəvi  proseslərin  əsas  qanunauyğun-

luqları,  məhlullar,  oksidləşmə-reduksiya  reaksiyaları  haqqında 

təlim və s. daxil olmaqla kimyanın ən ümumi qanun və konsep-

siyalarını öyrənir. 

Kimyanın tədqiqat obyektini kimyəvi elementlər və onların 

birləşmələri təşkil edir. K i m y ə v i  e l e m e n t  nüvəsinin 

yükü  ilə  xarakterizə  olunan  atomlar  növüdür.  Öz  növbəsində      

a t o m  elementin kimyəvi xassələrini özündə daşıyan ən kiçik 

hissəcikdir. 

Maddənin əsas kimyəvi xassələrini özündə daşıyan, sərbəst 

yaşama qabilyyətinə malik ən kiçik hissəcik m o l e k u l adlanır. 

Molekullar bir, iki və çoxatomlu olurlar. Onlar bir çox maddələ-

rin tərkib hissələrini təşkil edir. Molekulları eyni növ atomlardan 

təşkil olunmuş maddələr bəsit (məsələn, He, Ar, Ne, O

2

, O

3

, S

4

, 

S

8

, P

4  

və s.), müxtəlif növ atomlardan təşkil olunmuş maddələr 

(məsələn, H

2

O,  CO

2

, NH

3

, HCl, CH

4, 

CH

2

O və.s)  isə mürəkkəb 

maddələr  adlanır.  Bəsit  maddələr  kimyəvi  elementlərin  sərbəst 

yaşayan formalarıdır.  

Đxtiyari  maddə  müəyyən  tərkiblə,  quruluşla,  fiziki  və  kim-

yəvi  xassələrlə  xarakterizə  olunur.  Maddənin  kimyəvi  xassəsi 

onun  kimyəvi  reaksiyalara  girmə  qabiliyyətini  xarakterizə  edir. 

Bu xassələri başa düşmək üçün maddənin tərkib və quruluşunu 

bilmək  lazımdır.  Odur  ki,  kimya  maddələrin  tərkibini,  qurulu-

şunu,  xassələrini  və  onların  çevrilmə  qanunauyğunluqlarını 

öyrənir.  

 

Kimya  təbiət  elmlərindən  biri  kimi  digər  elmlərlə  sıx  əla-

qədədir. Kimyəvi reaksiyalar fiziki, bioloji, geoloji və digər pro-

seslərdə olduqca böyük rol oynayır. 

Maddə miqdarı.

 Maddənin miqdar ölçüsü olaraq mol anla-

yışından istifadə olunur.  

 

8

Karbon-12-nin  0,012  kq-da  olan  atomların  sayına  bərabər 

quruluş  vahidlərinə  (atom,  molekul,  ion,  elektron,  proton,  ney-

tron və s.) malik maddə miqdarı mol adlanır.   

0,012  kq  karbon-12-də  6,02.10

23

  karbon  atomu  vardır.  Bu 

ədəd  Avaqadro  ədədi  və  ya  sabiti  adlanıb  N

A 

ilə  işarə  olunur. 

Göstərilən  baxımdan  bir  mol-atom  hidrogendə  6,02.10

23

  hidro-

gen atomu, bir mol-molekul hidrogendə 6,02.10

23 

hidrogen mo-

lekulu, bir mol SO

4

2-

-də 6,02.10

23

 SO

4

2-

-ionları, bir mol H

2

O-da 

6,02.10

23 

su  molekulları,  bir  mol  elektronda  6,02.10

23

  elektron 

vardır və s. 

Bir mol maddənin kütləsi  m o l y a r  və ya  m o l  k ü t l ə 

(M) adlanır, q/mol və ya kq/mol-la ifadə olunur. Maddənin mol-

yar kütləsi ədədi qiymətcə onun uyğun gəldiyi elementin və ya 

molekulun  nisbi  kütləsinə  bərabərdir.  Məsələn,  nisbi  atom  və 

molekul kütləsi uyğun olaraq A

r

(Na) = 23, M

r

 (NH

3

)

 

= 17 olan 

natrium  və  ammonyakın  molyar  kütləsı  M(Na)=23q/mol, 

M(NH

3

)=17q/mol-dur. 

 

N i s b i  a t o m kütləsi atomun molyar kütləsinin karbon-12 

izotopunun molyar kütləsinin 1/12-dən neçə dəfə cox olduğunu 

göstərən  ədəddir.  C-12-nin  molyar  kütləsinin  1/12  atom  kütlə  

vahidi 

(a.k.v) adlanıb 1,66057.10

-27

kq-a bərabərdir. 

                            

                      

2. KĐMYANIN ƏHƏMĐYYƏTĐ

 

 

 

Təbiətin ən mühüm fundamental elmlərindən biri kimi kim-

yanın  dərk  edilməsi  elmi  dünyagörüşün  formalaşmasında  mü-

hüm  rol  oynayır.  Kimyanın  öyrənilməsi  gələcək  mütəxəssisin 

yaradıcı  təfəkkürünün,  yaradıcılığının  inkişafında  mühüm  əhə-

miyyət kəsb edir.  

Kimya hər bir insanın həyatında, onun praktiki fəaliyyətində 

mühüm yer tutur. Kimya qanunlarının dərindən mənimsənilməsi 

yeni  proseslərin,  maşınların,  qurğuların  və  cihazların  yaradıl-

masına,  mövcud  olanların  isə  təkmilləşdirilməsinə  imkan  ya-

radır.  

 

9

Xalq təsərrüfatının kimyalaşdırılması onun inkişafının inten-

sivləşdirilməsinin ən başlıca yollarından birini təşkil edir.            

Bir çox istehsalat prosesləri kimyəvi reaksiyalara əsaslanır. 

Elektrik  enerjisinin,  yanacağın,  metalların,  müxtəlif  materialla-

rın,  qida  məhsullarının  alınması  birbaşa  kimyəvi  reaksiyalarla 

bağlıdır.  Hazırda  elektrik  və  mexaniki  enerjinin  alınmasında 

təbii yanacağın kimyəvi enerji çevrilmələri əsas rol oynayır. Bu 

çevrilmələr  zamanı  baş  verən  yanma,  suyun  qarışıqlara,  metal-

lara  və  s.  təsiri  kimi  mürəkkəb  proseslər  baş  verir.  Bu  proses-

lərin  mexanizmini  bilmədən  istilik  elektrik  stansiyalarının  və 

daxili  yanma  mühərriklərinin  effektiv  işləməsini  təmin  etmək 

mümkün deyildir.  

Bir sıra müəssisələrdə kimyəvi reaksiyalardan istifadə edil-

məsi əmək məhsuldarlığının kəskin artmasına, məhsulun keyfiy-

yətinin yüksəlməsinə, yeni materialların alınmasına səbəb olur.  

Kənd  təsərrüfatında  yüksək  məhsuldarlığın  əldə  edilməsin-

də, bitkilərin ziyanvericilərinə və xəstəliklərinə qarşı mübarizə-

də kimya xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.  

Kimya qanunlarının mənimsənilməsi və tətbiqi istehsalın ef-

fektliyinin,  məhsulun  keyfiyyətinin  yaxşılaşdırılmasında  olduq-

ca mühüm rol oynayır.  

Maşınqayırmanın,  elektrotexnikanın,  elektronikanın,  radio-

texnikanın,  mikroelektronikanın,  kosmik  texnikanın,  avtomati-

kanın,  hesablama  texnikasının  və  digər  sahələrin  inkişafında 

kimyanın rolu durmadan artır.  

 Yeni  texnikanın  inkişafı  üçün  yüksək  təmizliyə,  bərkliyə, 

keçiriciliyə, odadavamlılığa malik materialların yaradılması xü-

susı  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  materiallar  məhz  müasir  kimya 

sənayesi tərəfindən əldə edilir. Elektrotexnika sənayesində bura-

xılan sənaye məhsullarının 80%-dən çoxu polimer materialların 

tətbiqi ilə həyata keçirilir.  

 

 

 

 

10

3. KĐMYANIN ƏSAS  MĐQDARĐ  (STEXĐOMETRĐK) 

QANUNLARI 

 

Tərkibin  sabitlik  qanunu. 

Bu  qanun  müasir  şəkildə  aşa-

ğıdakı kimi ifadə olunur: 

Hər  bir  təmiz  molekulyar  birləşmənin  miqdari  tərkibi  alın-

ma üsullarından asılı olmayaraq sabitdir.

  

Bu  qanun  fransız  alimləri  J.Prust  və  K.Bertolle  arasında 

uzun sürən (1801-1808) mübahisə nəticəsində meydana çıxmış-

dır. Prust alınma üsullarından asılı olmayaraq maddələrin tərki-

binin sabitliyini irəli sürdüyü halda, Bertolle əksinə, maddələrin 

tərkibinin alınma üsullarından asılı olaraq qeyri-sabit olduğunu 

iddia edirdi. Tərkibin sabitliyi qanunu kimyanın inkişafında bö-

yük rol oynayaraq öz əhəmiyyətini hal-hazıra kimi saxlamışdır. 

Lakin  müəyyən  edilmişdir  ki,  heç  də  bütün  birləşmələr  bu 

qanuna tabe deyildir. 1912-1913-cü illərdə N.S.Kurnakov müəy-

yən  etmişdir  ki,  bir  sıra  birləşmələr  tərkibin  sabitlik  qanununa 

tabe olmayıb dəyişən tərkibə malik olurlar. Kurnakov belə bir-

ləşmələri  b e r t o l l i d l ə r  adlandırmışdır. Bertollidlərə bir 

çox kristallik maddələr: oksidlər, karbidlər, nitridlər, fosfidlər və 

s. daxildir. Məsələn, alınma üsulundan asılı olaraq titan oskidin 

tərkibi TiO

0,6

-dən TiO

1,25

-ə qədər dəyişə bilər. 

Tərkibin sabitlik qanununa tabe olan birləşmələri isə N.S.Kur-

nakov d a l t a n i d l ə r  adlandırmışdır. 

Ekvivalent. Ekvivalentlər qanunu. 

Tərkibin sabitlik qanu-

nundan  belə  nəticə  çıxır  ki,  elementlər  bir-birilə  olduqca  mü-

əyyən miqdari nisbətlərdə reaksiyaya daxil olurlar (paylar qay-

dası 

). Bununla əlaqədar kimyaya ekvivalent və ekvivalent kütlə 

anlayışları daxil edilmişdir. Müasir anlayışa  görə elementin bir 

mol hidrogen atomları ilə birləşən və ya həmin miqdar hidrogen 

atomlarını əvəz edən miqdarı onun ekvivalenti adlanır.

 Məsələn, 

HCl,  H

2

S,  NH

3

,  CH

4 

birləşmələrində  Cl,  S,  N  və  C-nun 

ekvivalenti uyğun olaraq 1mol Cl, 1/2 mol S, 1/3mol N və 1/4 

mol C təşkil edir.  

 

11

Elementin 1 mol-ekvivalentinin kütləsı onun ekvivalent  küt- 

ləsi

  (M

E

)  adlanır.  Bu  baxımdan  göstərilən  misallarda  xlorun, 

kükürdün,  azotun  və  karbonun  ekvivalent  kütləsi  uyğun  olaraq 

35,45  q/mol,  32/2  =  16  q/mol,  14/3  =  4,67  q/mol  və  12/4  =  3 

q/mol  olacaqdır.  Ekvivalent  və  ekvivalent  kütlə  adətən  mad-

dənin  tərkibinin  miqdari  analizi  və  ya  bir  elementin  digəri  ilə 

əvəz olunmasından alınan nəticələr əsasında müəyyən edilir. Ek-

vivalenti  təyin  etmək  üçün  elementlərin  hidrogenli  birləşmələ-

rindən istifadə olunması məcburi deyildir. Đxtiyari elementin ek-

vivalenti onun ekvivalenti məlum digər elementlə birləşməsinin 

miqdari tərkibı əsasında hesablana bilər. 

Bir çox elementlər bir-birilə bir neçə birləşmə əmələ gətirir. 

Buradan aydın olur ki, belə birləşmələrdə element bir neçə ek-

vivalentə və ya ekvivalent kütləyə malik olur. Belə hallarda hə-

mişə  elementin  ekvivalentlərinin  nisbəti  sadə  tam  ədələrin  nis-

bəti kimi olur. Məsələn, CO və CO

2

-də karbonun ekvivalenti uy-

ğun olaraq 1/2 mol C və 1/4 mol C və ya ekvivalent kütlələri 6 

q/mol və 3 q/mol təşkil edir. Bu ədədlərin nisbəti isə 2:1 kimidir. 

Ekvivalent və eləcə də ekvivalent kütlə anlayışları eyni mənada 

mürəkkəb maddələrə aid edilir. Mürəkkəb maddənin ekvivalenti 

qalıqsız  olaraq  bir  ekvivalent  hidrogenlə  və  ya  ixtiyari  digər 

maddənin bir ekvivalenti ilə təsirdə olan miqdarına deyilir.  

Ekvivalent anlayışının kimyaya daxil edilməsi Đ.Rixter tərə-

findən  ekvivalentlər  qanununun  kəşf  olunmasına  səbəb  olmuş-

dur.  

Đ.Rixter apardığı tədqiqatlar nəticəsində (1792-1800)  ekvi-

valentlər qanununu kəşf edilmişdir: 

Maddələr bir-birilə ekvivalentlərinə mütənasib miqdarlarda 

qarşılıqlı təsirdə olurlar.

  

Bir sıra məsələləri həll etdikdə ekvivalentlər qanununun aşa-

ğıdakı ifadəsindən istifadə etmək əlverişli hesab olunur:    

Reaksiyada  iştirak  edən  maddələrin  kütlələri  (həcmləri) 

nisbəti  onların  ekvivalentlərinin  molyar  kütlələrinin  (həcmlə-

rinin) nisbəti kimidir. 

 

12

Göstərilən qanunu riyazi şəkildə aşağıdakı kimi ifadə etmək 

olar: 

                      m

A

 : m

B

 : ... =  M

E(A)  

: M

E(B)

 : ... 

 

Maddələr qaz halında olduqda: 

  

           

                     V

A 

: V

B

: ... = V

E(A)

 : V

E(B) 

...

 

         

Burada m

A

 (V

A

)

 və m

B

 (V

B 

) – 

uyğun olaraq A və B maddə-

lərinin reaksiyada iştirak edən kütlələri (həcmləri), M

E(A)

,

 

(V

E(A)

 

) 

və M

E(B)

 (V

E(B)

) isə onların ekvivalent kütlələridir (həcmləridir).