E. F. Gadoyev O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
A. V. VAHOBOV, A. S. JO‘RAYEV
SOLIQLAR VA
SOLIQQA TORTISH
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA
AKSIYADORLIK KOMPANIYASI
BOSH TAHRIRIYATI
TOSHKENT—2009

---

T a q r i z c h i l a r:
E.F. Gadoyev — O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan iqtisodchi.
M.I. Almardonov — iqtisod fanlari doktori, professor.
Vahobov A.V.
Soliqlar va soliqqa tortish: Oliy o‘quv yurtlari talabalari
uchun darslik / A.V. Vahobov, A.S. Jo‘rayev; O‘zR oliy va
o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent Moliya in-ti, —
Toshkent: Sharq, 2009. — 448 b.
I. Jo‘rayev A.S.
Mazkur darslikda O‘zbekiston soliq tizimida amalda bo‘lgan yuridik
va jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlar va yig‘imlarning amaldagi
holati, budjetdan tashqari jamg‘armalarga majburiy ajratmalar, ularni
hisoblash tartibi va to‘lash muddatlari hamda davlat budjetining soliqsiz
daromadlari ko‘rib chiqilgan.
Darslik 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish» bakalavriat ta’lim
yo‘nalishida o‘qiyotgan oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun mo‘ljallangan.
BBK 65.261.4ya73
ISBN 978-9943-00-327-9
© «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi 
Bosh tahririyati, 2009.
V 32

---

KIRISH
Mamlakatda olib borilayotgan keng qamrovli iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirishda avvalambor soliq siyosatini
yanada takomillashtirish, soliqlarning turlari va ularning
amal qilish mexanizmini soddalashtirish muhim masalalar-
dan hisoblanadi.
2005-yilning 28-yanvarida mamlakatimiz Prezidenti
I.Karimov Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Sena-
tining qo‘shma majlisida mamlakatimizda olib borilayotgan
islohotlarga atroflicha to‘xtalib, 2005-yilda iqtisodiy islo-
hotlarni amalga oshirishning eng muhim ustuvor vazifala-
rini belgilab berdilar. Mamlakatimizda soliq siyosatini
yanada takomillashtirish zarurligi ham muhim ustuvor vazi-
falardan biri sifatida e’tirof etildi. Mamlakatimiz rahbari o‘z
ma’ruzalarida soliq to‘lovchilarga soliqqa tortish tizimida
qo‘shimcha imtiyozlar va preferensiyalar berish, soliqlarni
unifikatsiya qilish, soliq yukini yengillashtirish, soliq
qonunchiligining barqarorligini ta’minlash hamda ushbu
yo‘nalishda ilg‘or mamlakatlar ijobiy tajribalaridan foy-
dalanish lozimligini ta’kidlab o‘tdilar.
1
Bundan tashqari,
mamlakat Prezidenti «... islohotlarni chuqurlashtirish, iqti-
sodiyot, soliq budjet siyosatini yanada erkinlashtirish, bozor
infratuzilmasini jadal rivojlantirish» asosiy ustuvor yo‘na-
lishlardan biri ekanligini yana bir bor ta’kidlab o‘tdi.
2
Shu boisdan ham ta’lim tizimida soliq sohasidagi bilim-
larni o‘rgatishda respublikamizda amalga oshirilayotgan
soliq sohasidagi islohotlarni talaba-o‘quvchilarga to‘laroq
yetkazish, ushbu yo‘nalish bo‘yicha istiqbolli dasturlarni
ishlab chiqish, oliy o‘quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari uchun
3
1 
«Bizning bosh maqsadimiz — jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mam-
lakatni modernizatsiya va isloh etishdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi
ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2005-yil 29-yanvar.
2 
«Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash — barcha islohot va o‘zgarish-
larimizning bosh maqsadida». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov-
ning 2007-yilda mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ish-
langan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi. 2008-yil 9-fevral.

---

o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar tayyorlash, soliq sohasida
amaliy tadqiqotlar olib borish, ilg‘or pedagogik texnolo-
giyalarni ta’lim tizimida tatbiq etishni amalga oshirish
hukumatimiz diqqat-e’tiborida bo‘lgan asosiy vazifalardan
hisoblanadi.
Shuning uchun ham ushbu darslik soliqlar, yig‘imlar va
soliqqa tenglashtirilgan to‘lovlarni o‘rganishga bag‘ish-
langan bo‘lib, u 5340800 – «Soliqlar va soliqqa tortish»
ta’lim yo‘nalishida ta’lim olayotgan oliy o‘quv yurti tala-
balariga mo‘ljallangan. 
Darslik O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz-
mati to‘g‘risida»gi qonuni, «Soliq kodeksi», O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining tegish-
li qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligiga oid me’yoriy
hujjatlar asosida tayyorlandi.
Ushbu darslikda soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy
to‘lovlar, davlat budjetining soliqsiz daromadlari hamda
soliqqa oid qonunbuzilishlarga barham berish yettita guruh-
ga bo‘lib o‘rganilgan. 
Birinchi bobda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, obyektiv
zarurligi, funksiyalari, soliq elementlari hamda soliqqa tor-
tish tamoyillari berilgan.
Ikkinchi bobda soliqlar va soliqqa tenglashtirilgan to‘-
lovlarga umumiy tushunchalar berilgan. Shuningdek, ushbu
bobda soliqlarning guruhlanishi hamda soliq to‘lovchilar-
ning huquq va majburiyatlari ko‘rib chiqilgan va sharhlan-
gan.
Uchinchi bobda hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respub-
likasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida 80 foiz atrofida
soliq tushumlari bilan hissa qo‘shayotgan yuridik shaxslar
to‘laydigan soliqlar va yig‘imlar o‘rganilgan. Ushbu bobda,
asosan, soliqlarning to‘lovchilari, soliq obyekti, soliq baza-
si, soliq imtiyozlari, soliqlarni hisoblash va budjetga to‘lash
muddatlari qisqa va lo‘nda berilishiga harakat qilingan
hamda har bir soliq turlari bo‘yicha o‘quvchilarning fanni
o‘zlashtirishlariga yordam beruvchi shartli misollar keltiril-
gan.
To‘rtinchi bob – jismoniy shaxslarni soliqqa tortish
masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jismoniy shaxslar-
dan undiriladigan mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, daromaddan
olinadigan soliq, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
jismoniy shaxslarning qat’i belgilangan soliqlari, shu-
4

---

ningdek, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq-
larni ko‘rib chiqishga harakat qilingan. Ushbu bobning
mazmun-mohiyatini chuqurroq o‘rganish maqsadida ama-
liy misollar ham keltirilgan.
Beshinchi bobda davlat budjetining nobarqaror xarak-
terga ega bo‘lgan soliqsiz daromadlari berilib, unda soliqsiz
daromadlarning zarurligi, mohiyati, ularning tarkibi kelti-
rilgan. Ushbu bobda soliqsiz daromadlarning ayrim man-
balari bo‘yicha tahliliy ma’lumotlar berilib, ular izohlangan.
Undan tashqari, soliqsiz to‘lovlarning soliqli to‘lovlar bilan
o‘xshashlik va farqli tomonlari ham keltirilgan.
Oltinchi bobda budjetdan tashqari jamg‘armalar: yago-
na ijtimoiy to‘lov va Pensiya jamg‘armasiga sug‘urta badal-
lari, Pensiya jamg‘armasi, Respublika yo‘l jamg‘armasi va
Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armalari – ularning
to‘lovchilari, jamg‘armalarga majburiy ajratmalarning
obyekti, stavkalari va to‘lash muddatlari ko‘rsatilgan.
Yettinchi bobda soliqqa oid qonunbuzilishlarga soliq
tizimi orqali ta’sir etishning asosiy yo‘nalishlari, soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari, soliqqa oid
qonunbuzilishning oldini olish tadbirlarining samaradorli-
gini oshirish yo‘llari ko‘rsatib berilgan.
Darslik oxirida yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa
tortishga, soliqlarning huquqiy asoslarini qamrab olishga
harakat qilingan test savoli variantlari keltirilgan. Ushbu
test savoli variantlari talabalarni o‘zlarining ustida yanada
ko‘proq ishlashlariga, fanni chuqurroq o‘rganishga yordam
beradi, degan umiddamiz.
Ushbu darslik kamchiliklardan xoli emas. Ular keyingi
nashrlarda albatta e’tiborga olinadi.
5

---

I B O B. SOLIQQA TORTISH NAZARIYASI
1.1. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI 
VA OBYEKTIV ZARURLIGI
Soliq tushunchasi iqtisodiy kate-
goriya sifatida davlatning paydo
bo‘lishi va faoliyatining davo-
miyligi bilan bevosita bog‘liqdir.
Shu o‘rinda soliq kategoriyasi davlatni iqtisodiy siyosati
orqali iqtisodiy voqelik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash
lozim. Soliq tushunchasi tor ma’noda davlat ixtiyoriga soliq
to‘lovchilardan majburiy tartibda undiriladigan pul tushum-
larini ifodalaydi. 
Ma’lumki, soliqlar bevosita davlatning paydo bo‘lishi
bilan bog‘liqdir, ya’ni davlat o‘zining vakolatiga kiruvchi
vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida
soliqlardan foydalanadi. Soliqlarning amal qilishi bu obyek-
tivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi barcha subyekt-
lar ham real sektorda, ya’ni ishlab chiqarish sohasida
faoliyat ko‘rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad
etilgan yoki faoliyati iqtisodiy samarasiz bo‘lgan sohalar
ham mavjudki, bular soliqlarni obyektiv amal qilishini talab
etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudo-
faa, meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va
rentabel sohaga ajralishi hamda norentabel sohani moliya-
lashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni obyektiv amal qi-
lishini zarur qilib qo‘yadi, vaholanki, norentabel sohaning
ijtimoiy xizmatlari, asosan, davlat tomonidan amalga oshi-
riladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida yuzaga chiquv-
chi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli
bo‘ladi.
Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o‘tish
sharoitida ikki holat bilan ifodalash mumkin: birinchidan,
davlatning qator vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlash
zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funksiyalari va vazifalari ko‘p
bo‘lib, bozor iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijti-
moiy himoyalangan bozor munosabatlariga mos kelmaydi-
6
Soliqlarning iqtisodiy
mohiyati va obyektiv
zarurligi

---

gan vazifalar yo‘qola borsa, yangi vazifalar paydo bo‘la
boshlaydi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlan-
ganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish, bozor iqtisodiyoti
infratuzilmasini tashkil qilish kabilar kiradi. Davlat kuchli
ijtimoiy-siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensio-
nerlar, talabalar, ko‘p bolali onalar va boshqalarni mablag‘
bilan ta’minlash zarurligini anglab, ayrim cheklangan
tovarlar bahosidagi farqni budjet hisobidan qoplaydi va
undan tashqari mahallalarda ijtimoiy himoyaga muhtoj kam
ta’minlanganlarga moddiy yordamlar ko‘rsatadi. Shu bilan
birga, davlat jamiyat a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsa-
dida o‘zining mudofaa qobiliyatini saqlab va mustahkamlab
turishga ham mablag‘lar sarflaydi, qolaversa, davlat fuqaro-
lar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom o‘rna-
tish, uni boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham
ko‘plab mablag‘ yo‘naltirishga majburdir. Bunday xarajat-
larni amalga oshirishning majburiyligi ular uchun manba
bo‘lgan soliqlarni obyektiv zarur qilib qo‘yadi.
Qayd etish lozimki, hozirga qadar davlatning funksiya-
larini bajarish uchun lozim bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni
shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon amaliyoti-
da qo‘llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat
mavjud ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar amal
qiladi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy hayoti juda murakkab
iqtisodiy hodisalardan iborat bo‘lib, ana shu murakkablik
bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqti-
sodiy mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. 
Soliqlar majburiy to‘lovlarni ifoda etuvchi pullik muno-
sabatlarni bildiradi. Bu munosabatlar soliq to‘lovchilar
bilan ularni o‘z mulkiga aylantiruvchi davlat o‘rtasida
bo‘ladi. Davlat uchun budjet daromadlarining asosiy man-
bayi hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. 
Soliqlar to‘g‘risidagi qarashlar tarixan obyektiv va
subyektiv omillarning ta’sirida shakllangan. Soliqlarga doir
turli ta’riflarni tahlil qilish, ularning konkret iqtisodiy-ijti-
moiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash,
soliqlarning iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos
bo‘lgan soliq tamoyillarini belgilash hamda soliq tizimida,
jamiyat taraqqiyotida mavjud bo‘lgan soliqlarning tutgan
o‘rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo‘lishi
bilan soliqlar jamiyatdagi iqtisodiy munosabatlarning
zaruriy talablaridan biri hisoblanib kelingan. Davlat tuzilish
7

---

shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o‘zgar-
gan va takomillashtirilgan. Soliq tizimining o‘zgarishi va
takomillashtirilishi soliqlarning turlari, miqdorlari va yig‘ib
olish usullari xilma-xil bo‘lganligi bilan asoslanib kelingan.
Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar
aholidan shaxsiy mol-mulk, yerdan olingan hosil, uy
hayvonlari va boshqalar uchun «zakot» sifatida olingan.
Davlat faoliyatining barcha yo‘nalishlarini mablag‘ bilan
ta’minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustu-
vorligini amalga oshirishning iqtisodiy vositasi soliqlardir.
Soliq tizimini tartibga solish va mukammallashtirish
moliyaviy tizimni rivojlantirishga yordam beradi. Iqtiso-
diyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga solish,
davlat budjeti daromadlarini shakllantirish soliq solish vosi-
tasida jamiyatdagi u yoki bu jarayonlarning rivojlanishiga
ta’sir etuvchi usuli hisoblanadi. Davlatning mavjudligi
soliqlar bilan uzviy bog‘liq, chunki soliqdan tushadigan
tushumlar davlat iqtisodiy mustaqilligining asosiy manbayi
hisoblanadi. 
Insoniyat tarixida yirik davlat arboblaridan biri, o‘rta
asrlarda buyuk saltanat barpo qilgan Amir Temur soliqlarga
katta e’tibor qaratgan. U davlatni idora qilish tizimini yuza-
ga keltirishda asosan soliqlarga tayangan. O‘sha davrning
davlat moliyasi bu tizimning eng muhim unsurlaridan biri
ekanligi, u davlatni boshqarishdagi barcha jihatlariga uzviy
bog‘langanligi bilan tubdan farq qilib turgani va ayni shu
xususiyatga ko‘ra boshqaruvning barcha tarkibiy qismlari
orasida markaziy o‘rinni egallaganligi bugungi kunga kelib
hammaga ayon bo‘lmoqda. 
Soliqlar qadimgi davrlardan e’tiborga olingan, ammo u
vaqtlarda soliqlar ozod va erkin bo‘lmagan kishining belgisi
bo‘lib xizmat qilgan. Adam Smit (shotland faylasufi va iqti-
sodchisi, 1723—1790) o‘zining «Xalqlar boyligining sabab-
lari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamo-
yillarini ko‘rsatib berdi, soliqlarning ahamiyatini yoritib,
ularni davlatga to‘lash qullik emas, balki erkinlik alomati
ekanligini asoslab berdi.
N.I. Turgenev o‘zining «Soliq nazariyasi tajribasi» nomli
kitobida (1818-yil) shuni ta’kidlaydiki, «Bilimli bo‘lishning
muvaffaqiyatlari ularning xalqlar urf-odatlariga foydali
ta’siri darajasiga qarab soliqlar tizimining takomillashuviga
ham ta’sir etgan», «...soliqlar bilimga ega bo‘lish bilan birga
8

---

paydo bo‘lib, uning belgisi bo‘lib qoldi. ...Soliqlarning
tayinlanishi, taqsimlanishi va yig‘ilish usuliga qarab xalq
orasida tarqalgan ma’lumotlar to‘g‘risida; yig‘iladigan
soliqlar miqdoriga qarab uning boyligi haqida fikr yuritish
mumkin, bu bilimlilik va ma’rifatni anglatadigan ikkita eng
asosiy xususiyatdir». Bu so‘zlardan yana bir bor amin
bo‘lish mumkinki, soliqlar qadimiy moliyaviy institutlar
hisoblanib, davlatning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan.
Soliqlar davlat organlarini ta’minlash va ular oldida turgan
vazifalarni bajarilishini moddiy ta’minlashning manbasi
sifatida xizmat qilgan. Davlatning rivojlanishi bilan uning
vazifa va funksiyalari yangicha xususiyatlarga ega bo‘ldi.
Lekin soliqlarning davlatni va uning organlarini moliyalash-
tirishda manba sifatidagi roli o‘zgarmay qoldi. 
«Soliqlar, — deb yozadi D. Rikardo, — hokimiyat ixti-
yoriga kelib tushadigan yer mahsuloti va mamlakat mehna-
tining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital
hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi».
1
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D. Rikardo soliqlar
mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A. Smit tomonidan
yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada rivojlantir-
gan.
S.G. Pepelyayev «Soliq — ommaviy hokimiyat subyekt-
larining to‘lov qobiliyatini ta’minlash maqsadida jismoniy
va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majbu-
riylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning
majburlashi bilan ta’minlanganlik asoslarida va jazo yoki
kontributsiya xarakteriga ega bo‘lmagan qonunda belgilan-
gan yagona shaklidir»
2
— deb, ta’kidlagan.
D.G. Chernikning fikricha «Soliqlar — davlat tomonidan
xo‘jalik subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda
o‘rnatilgan stavkalarda undirib olinadigan majburiy yig‘im-
larni o‘zida aks ettiradi».
3
S.H. Gataulin «...soliqlar o‘zi nima va ular nimaga
kerak», degan savolga quyidagicha javob beradi: «Soliq-
lar — bu davlat sarf-xarajatlarining asosiy manbayi bo‘lib,
iqtisodiyotni tartibga soluvchi va daromadlarni barqaror-
9
1 
Ðèêàðäî Ä. Ñî÷èíåíèÿ ò. I. Íà÷àëî ïîëèòè÷åñêîé ýêîíîìèêè è íàëîãî-
âîãî îáëîæåíèÿ. Ïåð. ñ àíãë. — Ì.: «Ãîñïîëèòèçäàò», ñ. 360.
2 
Ïåïåëÿåâ Ñ. Ã. Îñíîâû íàëîãîâîãî ïðàâà. Ì.: 1995, 24 c.
3 
×åðíèê Ä. Ã. Íàëîãè â ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå. «Ôèíàíñû», 1992, ¹3,
ñ. 19.

---

lashtiruvchi vositadir.
1
Soliqlar davlat budjeti daromadlarini
tashkil etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi
muhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta’rif soliqlarning
mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda soliqlarning
tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi.
Bundan tashqari, iqtisodiy munosabat sifatida, bu muno-
sabatlar obyekti bo‘lib nima hisoblanadi, degan savollarga
javob bera olmaydi.
Ayrim iqtisodchilar soliqlarni milliy daromadni taqsim-
lash va qayta taqsimlash vositasi sifatida izohlashga harakat
qilganlar, — «Soliqlar – milliy daromadni taqsimlash va
qayta taqsimlash jarayonida uning bir qismini davlat ixti-
yoriga olish shaklidir».
2
O. Olimjonovning fikriga ko‘ra: «Soliqlar — davlat va
jamiyatning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish
maqsadida qonun tomonidan belgilab qo‘yilgan hajmda va
o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan
davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan
to‘lovlardir».
3
Soliqlarga berilgan mana shu ta’rif eng
maqbul ta’rif bo‘lib, soliqlarning mohiyati, ularning iqti-
sodiyotdagi o‘rni va rolini, soliqlarning harakat jarayonini
nazariy jihatdan chuqurroq yoritib, soliqlar haqida aniqroq
tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bugungi kunda soliq
kategoriyasini har tomonlama, kengroq va batafsilroq,
shuningdek, uning mohiyati va ahamiyatini, iqtisodiyotni
rivojlantirishdagi roli va o‘rnini, soliqlarning nazariy jihat-
larini aniqroq va to‘liqroq yorita oladigan ta’rifni keltirish
muammosi fanda mavjuddir.
Tarixan soliqlar, davlatni saqlab turish uchun zarur
bo‘lgan majburiy to‘lovlar sifatida, davlat paydo bo‘lishi
bilan vujudga kelgan. Soliqlar davlat faoliyat ko‘rsatishining
moddiy asosini tashkil etadi, ularning iqtisodiy tabiati xuddi
shu yerdan kelib chiqadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi davrida soliqlar
korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tartibga solishning ham
bilvosita quroli hisoblanadi.
10
1 
Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. Ò.: 1996. 18-bet.
2 
O‘lmasov À., Sharifxo‘jayev Ì. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò.: «Ìåhnàt», 1995-y.
377-bet.
3 
Olimjonov Î. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida soliq siyosati. «Hayot va iqti-
sod», 1992.

---

Soliqni to‘lash xo‘jalik yurituvchi subyektlar va fuqaro-
lar bilan davlat o‘rtasida yangidan yaratilgan qiymatni
taqsimlashning asosiy vositasi hisoblanadi. Biror bir jami-
yatni soliq tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki
soliqlar budjet daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning
asosiy vositasi bo‘libgina qolmay mahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirishga, ishlab chiqarishni rag‘batlantirishda
investitsiyalarni ko‘paytirishga, raqobatbardosh mahsulotni
ko‘paytirishga, kichik biznesni rivojlantirishga, xususiy
korxonalar ochish bilan bog‘liq bo‘lgan bozor infrastruk-
turasini barpo qilishga, umumdavlat ehtiyojlarini qondirish-
ga va shu kabilarga xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat o‘zining ichki va
tashqi vazifalarini, har xil ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘larning asosiy qismini soliqlar orqali to‘playdi.
Jumladan, soliqlar respublika va mahalliy budjetlar daro-
madlarini shakllantiradi, davlat ijtimoiy dasturlari uchun
moliyaviy negiz yaratadi, soliq to‘lovchi shaxslarning tad-
birkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan
unumli foydalanishga bo‘lgan intilishini rag‘batlantiradi,
narx belgilashga ta’sir ko‘rsatadi, aholining turmush dara-
jasini tartibga solib turadi, imtiyozlar yordamida esa aholi-
ning kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish-
ni tashkil etishga yordam beradi.
U yoki bu iqtisodiy kategoriya-
ning mohiyatini chuqurroq ang-
lash uchun unga xos umumiy
belgilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan, kredit iqtisodiy
kategoriya sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miq-
dorda ustama haq (foiz) to‘lash kabi umumiy belgilarga
egaki, ushbu belgilar kredit kategoriyasi mohiyatini kengroq
yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq kate-
goriyasi ham bir qator o‘ziga xos belgilarga egaki, ushbu
belgilar soliqlarning boshqa to‘lovlardan farqlash uchun
xizmat qiladi. 
Soliqlarning belgilari borasida iqtisodchi olimlar tomo-
nidan turli xil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q.Yahyoyev
soliqlarni umumiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatadi.
1. Soliqlar va yig‘imlar majburiy bo‘lib, bunda davlat
soliq to‘lovchining bir qism daromadlarini majburiy badal
sifatida budjetga olib qo‘yadi. Bu majburiylik Oliy Majlis
11
Soliqlarning o‘ziga xos
belgilari

---

tasdiqlab bergan Soliq kodeksining qoidalari asosida amal-
ga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan
davlat tomonidan kafolatlanadi.
2. Soliqlar xazinaga — davlat budjetiga tushadi. Ammo
boshqa turdagi to‘lovlar «Umid», «Ekosan» kabi jam-
g‘armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat’i belgilangan va doimiy harakatda
bo‘ladi. Tarixan asrlab o‘zgarmay harakatda bo‘lgan soliqlar
mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur bo‘lsa, shuncha
qat’i va uzoq yillar o‘zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to‘langan soliq summasi to‘lovchining o‘zi-
ga to‘liq qaytmaydi, ya’ni u ekvivalentsiz pul to‘lovidir.
1
Rus iqtisodchisi A. Medvedev o‘zining «Soliqlarni qan-
day rejalashtirmoq kerak?» nomli kitobida soliqlarga xos
bo‘lgan ikki belgini, ya’ni majburiylik va ekvivalentsizlik
kabi belgilarni qayd etadi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliqlarning umumiy bel-
gilarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Soliq to‘lovchi daromadining u yoki bu summasini
davlatga to‘lap ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar
yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi
tomonidan to‘langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladi-
gan ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik
mavjud bo‘lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatiga ko‘ra soliq
narxdan, ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘im-
laridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy
to‘lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt davlat tomonidan
ko‘rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan
bog‘liqdir.
Davlatga to‘lanadigan soliqlar bilan uning evaziga oli-
nadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida bevosita,
har bir kishining ko‘zi ilg‘aydigan bog‘liqlikning yo‘qligi
soliq to‘lovchilar uchun soliqqa tortishni yuk sifatida baho-
lashlariga sabab bo‘ladi, vaholanki, ular soliqlar hisobidan
qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qullashlari
ham mumkin.
Alohida olingan soliq to‘lovchi, odatda, jamiyat va
o‘zining ko‘rgan foydasi yoki manfaatini to‘lagan soliqlari
bilan solishtirib o‘tirmaydi. Bu shunga olib keladiki, oqi-
12
1 
Yahyoyev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. T.: «G‘afur G‘ulom»,
2000-y. 10-bet.

---

batda fuqarolarning bir qismi soliqlar to‘lashdan bo‘yin
tovlashga, o‘z daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o‘z
fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora
tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlat-
ning iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o‘z mab-
lag‘lari hisobidan pul bilan ta’minlashga rozi bo‘lgandagina
yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning
to‘liq miqdorda va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik
soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan bo‘lsada, ular ix-
tiyoriy emas, majburiy ravishda to‘laydilar, davlat soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qonunchilikda belgilangan
tartibda jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning
avvaldan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda
ko‘zda tutilgan qismi undirib olinadi. Ko‘pgina davlatlarda,
shu jumladan, O‘zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat qonun
chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat beril-
gan davlat organlari haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yil-
gan. O‘zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash
yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kim haqli emas.
To‘lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega
bo‘lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi.
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki
mahalliy budjetga kelib tushishidir, ya’ni soliqlar budjetdan
tashqari fondlar yoki turli xil boshqa fondlarga kelib tush-
maydi.
5. Soliqlarga xos bo‘lgan umumiy belgilardan biri sifatida
davlat hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida mulkchi-
likni qayta taqsimlash jarayonining yuzaga kelishidir.
Soddaroq qilib aytganda, korxonalar va aholidan olinadigan
soliqlar, aslida ular mulkining ma’lum bir qismini davlat
hisobiga o‘tkazilishini bildiradi. Bu bilan xo‘jalik yurituvchi
subyektlarga tegishli bo‘lgan mulk daromad shaklida
majburiy to‘lov bo‘lib, davlat mulkiga aylanadi.
Yuqorida qayd etilgan soliqlarga xos bo‘lgan umumiy
belgilar ularning iqtisodiy mohiyatini ochishga xizmat qila-
di. Shu o‘rinda soliqlarning umumiy belgilarini to‘liqroq va
aniqroq, batafsil yoritishi mumkin bo‘lgan, har qanday iqti-
sodiy vaziyatlarda o‘zgarmaydigan optimal umumiy belgi-
larini yaratish muammosi hal etilishi lozimdir.
13

---

Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy kategoriyalar:
moliya, kredit, sug‘urta, investitsiya kabilar bilan umumiy
o‘xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabat-
larni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o‘ziga xos yuqorida
qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni
boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun xizmat
qiladi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati deganda nimani tushunasiz?
2. Iqtisodchi olimlar tomonidan soliqlarga berilgan tariflarni
o‘ziga xos jihatlarini tushuntirib bering. 
3. Soliqlarning obyektiv zarurligi nimalarda ko‘rinadi?
4. Soliqlarning boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqi nimalar-
dan iborat?
5. Adam Smit o‘zining qaysi asarida ilk bor soliqlarning tamoyil-
larini asoslab bergan? 
6. O. Olimjonov soliqlarga qanday ta’rif bergan?
7. Soliqlarning xususiyatlarini tushuntirib bering.
8. Soliqlarga oid bilimlarni olimlar tomonidan turlicha talqin eti-
lishi sabablari nimada?
9. Soliqlar belgilarining mohiyatini tushuntirib bering.
10. Soliqning ekvivalentsizlik belgisining mohiyatini tushuntiring.
1.2. SOLIQLARNING FUNKSIYALARI 
Soliqlarning iqtisodiy mohiyati davlat bilan huquqiy va
jismoniy shaxslar o‘rtasida vujudga keluvchi obyektiv maj-
buriy to‘lovlarga asoslangan moliyaviy munosabatlar orqali
xarakterlanadi. Bu moliyaviy munosabatlar maxsus ijtimoiy
xarakterga ega bo‘lib, milliy daromadning bir qismi bo‘lgan
pul mablag‘larini davlat ixtiyoriga safarbar qilishga xizmat
qiladi.
Soliqlarning mohiyati ularning bajaradigan funksiyalari-
dan kelib chiqadi. Har bir iqtisodiy kategoriyaning o‘z
funksiyasi mavjud. Soliq mustaqil kategoriya sifatida o‘zi
bajaradigan funksiyalarga ega bo‘lib, bu funksiyalar soliq
kategoriyasining amaldagi harakatini ifodalaydi. Funksiya
deganda, odatda, kategoriyaning ko‘p qaytariladigan,
takrorlanadigan doimiy harakatlarini tushunish lozim. 
Soliqlarning funksiyalari to‘g‘risida fanda turli xil qa-
rashlar mavjud. Sobiq Ittifoq davrida soliqlar ikki xil
funksiyani bajaradi, degan qarash keng tarqalgan edi. Bu
14

---

ikki funksiya sifatida fiskal va nazorat funksiyalari tan oli-
nardi. Eng asosiy funksiya bu soliqlarning fiskal funksiya-
sidir, chunki bu funksiyasiz nazorat funksiyasining mavjud
bo‘lishi mumkin emas, deb qaralardi. 
G‘arb iqtisodchilari ko‘pchiligining nazariyalari angliya-
lik iqtisodchi J. M. Keynsning konsepsiyasiga asoslanadi.
By konsepsiyaga ko‘ra soliqlar fiskal funksiyasidan tashqari
iqtisodiyotni tartibga solish, rag‘batlantirish va daromad-
larni boshqarish vositasi funksiyalariga ega, soliqning bu
funksiyalari uni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiy bar-
qaror o‘sishni ta’minlash vositasi sifatida foydalanish
zarurligidan kelib chiqadi.
Neokeynschilik yo‘nalishi vakillari bo‘lgan L. Xarrot,
N. Kaldor, A. Xansen va P. Samuelsonlarning fikriga ko‘ra
soliqlar iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasiga ega. Ular
soliq stavkalarini o‘zgartirish va turli xil imtiyozlar berish
yo‘li bilan bu funksiyani bajarish mumkin, deb hisoblaydi-
lar.
Soliqlarning daromadlarni boshqarish funksiyasini yuza-
ga kelishiga fransuz iqtisodchisi E. De. Jirardenning naza-
riyasi asos bo‘lgan. Bu nazariyaga ko‘ra soliqlar yordamida
soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‘llash yo‘li bilan
jamiyat a’zolari o‘rtasidagi mulkiy tengsizlikka barham
berish mumkin. Hozirgi kunda bu nazariyaning davomchi-
lari bo‘lib amerikalik iqtisodchilar A. Ilersik, G. Koul, fran-
suz iqtisodchilari M. Klyudo, J. Furastye hisoblanishadi.
Ularning fikriga ko‘ra davlat soliqlardan va transfer
to‘lovlaridan foydalanish yo‘li bilan jamiyat milliy daroma-
dini kambag‘allar foydasiga qayta taqsimlaydi. Bu naza-
riyalar soliqlarning daromadlarni tartibga solish funksiyasi
mavjud, degan xulosa kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.
I. Malmiginning fikriga ko‘ra soliqlar uch funksiyani
bajaradi, ya’ni fiskal, taqsimlash va rag‘batlantirish funk-
siyalaridir. Uning fikriga ko‘ra birinchi funksiya davlat
daromadlari manbalarining tashkil topishi bilan bog‘liq,
ikkinchisi huquqiy va jismoniy shaxslarning daromadlarini
taqsimlashni nazarda tutadi. Rag‘batlantirish funksiyasi
turli imtiyozlar va yengilliklar berish yo‘li bilan amalga
oshiriladi.
1
O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, G‘arb iqtisodiy
1 
Ìàëüìèãèí È. Íàëîãè êàê ýëåìåíòû ôèíàíñà. Ì.: ïåðåâîä ñ àíãë.,
1997 ã., ñòð. 69.

---

adabiyotlaridagi daromadlarni boshqarish funksiyasi I. Mal-
miginda taqsimlash funksiyasi sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Soliqlarning funksiyalari ularning mohiyatini amaliyot-
da harakat qilayotganligini ko‘rsatadi. Shunday ekan,
funksiya doimo yashab, soliq mohiyatini ko‘rsatib turishi
zarur. Demak, funksiya kategoriyasi doimiy, qat’i tak-
rorlanib turadigan voqelikni ifodalaydi. Shunday uslubiy
yondashishdan kelib chiqib soliqlar funksiyasini aniqlash
kerak.
Soliqlarning funksiyalari masalasida hozirga qadar olim-
lar o‘rtasida katta bahslashuvlar mavjud, lekin yagona bir
fikrga kelingan emas. Ko‘pchilik iqtisodchilar soliqlarga
fiskal, boshqaruvchi, rag‘batlantiruvchi, nazorat funksiya-
lari xos deb ta’rif berishadi.
Soliqlarning quyidagi asosiy
funksiyalarini ajratib ko‘rsatish
maqsadga muvofiqdir: soliqning
fiskal funksiyasi, tartibga solish funksiyasi, rag‘batlantirish
funksiyasi, nazorat funksiyasi, soliqni hisoblash jarayonini
axborot bilan ta’minlash funksiyasi. 
Soliqlarning asosiy funksiyasi – fiskal funksiya hisobla-
nib (lotincha fiscus so‘zidan olingan bo‘lib, xazina degan
ma’noni anglatadi), bu funksiyaning mohiyati shundan ibo-
ratki, soliqlar yordamida davlatning moliya resurslari hosil
qilinadi hamda davlat faoliyat ko‘rsatishi uchun moddiy
sharoit yaratiladi. Soliqlar orqali korxonalar va fuqarolar
daromadining bir bo‘lagini davlat boshqaruvini, mamlakat
mudofaasini, umuman noishlab chiqarish sohasini saqlab
turish maqsadida undirib olish yo‘li bilan davlat budjetining
daromad qismini shakllantirish – soliqlar fiskal funksiyasi-
ning eng muhim elementi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan fiskal funksiya-
ning ahamiyati oshib boradi. Ishlab chiqarish ijtimoiy tus-
daligining chuqurlashishi fan-texnika taraqqiyotining ri-
vojlanish munosabati bilan asosan soliqlar hisobiga shakl-
lantiriladigan moliyaviy resurslar oqimini ko‘paytirishning
real zarurati yuzaga keladi. Davlat iqtisodiy va ijtimoiy tad-
birlarga ko‘proq e’tibor bergan sari moliyaviy resurslarni
ko‘proq sarflaydi, lekin soliq tizimi o‘zining fiskal
funksiyasi vazifalarini bajarishi jarayonida ishlab chiqarish-
ning o‘sishiga, jamg‘arish jarayoniga halal bermasligi, ijti-
moiy adolatni buzmasligi hamda iqtisodiyotning umumiy
16
Soliqlarning fiskal
funksiyasi

---

tuzilmasida buzilishlar sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi,
bozor jarayoniga putur yetkazmasligi kerak.
Soliqlarning ushbu funksiyasi orqali paydo bo‘ladigan
pul resurslari davlat budjeti orqali qayta taqsimlanadi, ular
ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga,
ustuvor tarmoqlarni investitsiyalashga yo‘naltiriladi.
Jahon amaliyotida ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan
shaxslar uchun soliq imtiyozlari va yuqori daromad oluvchi
shaxslar uchun progressiv stavkalar belgilash ham qo‘llana-
di, ya’ni aholining kam daromad oladigan qismini ijtimoiy
himoya qilish maqsadida daromadlarni bir qismi qayta
taqsimlanadi. 
Bozor munosabatlarining shakl-
lanishi va rivojlanishi sharoitida
soliqlarning ikkinchi muhim
funksiyasi ularning iqtisodiyotdagi tartibga soluvchilik roli
hisoblanadi, ya’ni davlat soliqlar orqali tovarlar, xizmatlarni
ishlab chiqarish va sotishning iqtisodiy shart-sharoitini tar-
tibga soladi va bu bilan iqtisodiyot tarmoqlarining iqtisodiy
faoliyatini amalga oshirish uchun muayyan «soliq muhiti»ni
yaratadi. Ushbu funksiya orqali davlat soliq tizimiga ta’sir
ko‘rsatadi, ya’ni muayyan tarmoqda ishlab chiqarish sur’at-
larini rag‘batlantiradi yoki jilovlab turadi, sarmoyaning bir
tarmoqdan soliq muhiti eng ma’qul bo‘lgan boshqa tar-
moqqa qo‘yilishini kuchaytiradi yoki pasaytiradi, shuning-
dek, aholining to‘lovga qobil talabini kengaytiradi yoki
kamaytiradi. 
Soliqlarning tartibga soluvchi sifatidagi funksiyasining
ahamiyati bozor munosabatlari sharoitida o‘sib boradi, bu
davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q
bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliya-
tini farmoyishlar, ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida
idora qilish huquqiga ega bo‘lgan «yuqori tashkilot»
tushunchasining o‘zi asta-sekin kuchsizlanib boradi. Biroq
iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini
jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish
zarurati saqlanib qoladi.
Rag‘batlantirish funksiyasi soliq
tizimining eng muhim funksiya-
laridan biri bo‘lib, ishlab chiqa-
rishni rivojlantirishga, moddiy xomashyo resurslari, shu-
ningdek, moliyaviy va mehnat resurslari, jamg‘arilgan mol-
17
Soliqlarning tartibga
soluvchilik funksiyasi
Soliqlarning rag‘batlan-
tirish funksiyasi

---

mulkdan samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sir
ko‘rsatadi, ya’ni soliq yukini kamaytirish orqali ishlab
chiqarishni rivojlantirishga, moliyaviy ahvolni mustahkam-
lashga va investitsiya faoliyatini jonlantirishga rag‘batlanti-
radi. Soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi orqali davlat
iqtisodiyot taraqqiyotini ta’minlaydi, bu bilan fiskal
funksiyani bajarish uchun bazani kengaytiradi va ishlab
chiqarishni qo‘llab-quvvatlab, davlat oqilona soliq siyosati-
ni olib borish yo‘li bilan soliq yukini oshirmasdan xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning erkin faoliyat ko‘rsatishi ta’min-
lanadi.
Soliqlarning nazorat funksiyasi
soliq to‘lovchi tomonidan taq-
dim etilgan, soliqqa tortish
obyekti, soliqqa tortiladigan baza, imtiyozlar singari va
hokazo tegishli soliq ko‘rsatkichlarining hisob-kitoblarini
tekshirishdek ancha murakkab jarayondan iborat. Soliq
hisobi soliq idoralariga belgilangan soliq hisobi shakllari
orqali soliq to‘lovchilar o‘zlarining soliq majburiyatlarini
qanday bajarayotganliklarini yanada samarali nazorat qilish
imkonini beradi.
Soliqlarni hisoblash jarayonini
axborot bilan ta’minlash funk-
siyasi ham muhim ahamiyat kasb
etib, bu funksiya orqali xarajatlar
hajmi va konkret soliqli tushumlar davlatning qanday ijti-
moiy-iqtisodiy funksiyalarini bajarishga sarflanganligi
to‘g‘risida axborot berib turilishi juda zarurdir. Shunday
qilinsa, soliqlarning budjetga tushishi to‘liq, o‘z vaqtida va
oson kechadi.
Soliq funksiyalarini qisqacha ko‘rib chiqilishi soliqlar
moliya resurslarini tiklash, xo‘jalik faoliyatini tartibga solish
va daromadlarni ijtimoiy jihatdan ahamiyatli maqsadlar
uchun qayta taqsimlash bo‘yicha muhim vazifalarni bajara-
di, deb xulosa chiqarishi uchun imkon beradi.
Soliqlarning iqtisodiyotdagi yuqorida ta’kidlangan
muhim o‘rnini belgilovchi bir qancha funksiyalari mavjud.
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining hozirgi rivojla-
nish bosqichida soliqlarning o‘rnini belgilovchi quyidagi
asosiy omillarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:
œ
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida aholini ijtimoiy
himoya qilishning zarurligi. Ma’lumki, respublikamizda
18
Soliqlarning nazorat
funksiyasi
Soliqlarni hisoblash
jarayonini axborot bilan
ta’minlash funksiyasi

---

iqtisodiyotni isloh qilish va davlat qurilishini amalga
oshirish mamlakat Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ilgari
surilgan besh asosiy tamoyilga asoslanadi. Bu qoidalardan
biri kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdir. Bozor
munosabatlariga o‘tish sharoitida aholi, ayniqsa, uning kam
ta’minlangan qatlamlari yetarli darajada ijtimoiy himoya-
langan bo‘lishi kerak.
œ
Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga
oshirish zarurligi omili. O‘zbekiston Respublikasi iqtiso-
diyotida eng asosiy tarmoq agrar sektor hisoblanadi. Masa-
lan, Ikkinchi jahon urushidan keyin tiklanayotgan Yapo-
niya iqtisodiyoti uchun mashinasozlik yetakchi tarmoq
sifatida rivojlantirilgan edi. Bu tarmoq Yaponiya iqtiso-
diyotini rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdi. Bu, eng avva-
lo, uning mamlakatga chet el valuta tushumlarini olib
kelishda namoyon bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasida qish-
loq xo‘jaligi ana shunday asosiy tarmoq vazifasini o‘ta-
moqda.
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligida soliq,
kredit vositalari yordamida iqtisodiy islohotlarni amalga
oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Shu
sababli, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil
10-oktabrdagi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 1998-yil 26-dekabrdagi 539-sonli qaroriga
muvofiq qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
umumiy belgilangan tartibdagi soliq va yig‘imlar o‘rniga
budjetga 1999-yilning 1-yanvaridan boshlab yagona yer
solig‘ini to‘lash tartibi joriy qilindi.
œ
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida soliqlarning
o‘rnini belgilovchi asosiy omillardan yana biri — hozirgi
kunda ko‘payib borayotgan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy va huquqiy shaxslarning daromad-
larini jalb qiluvchi mukammal soliq to‘lovini yuzaga
keltirish.
Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi xususiy tad-
birkorlik faoliyatini keng quloch yoyishi va xususiylashtirish
jarayonlarining chuqurlashuvi, tadbirkorlar daromadini
hisobga olishni qiyinlashtiradi. Xususiylashtirilgan bitta
korxona o‘rnida o‘nlab kichik, xususiy va jamoa mulkiga
asoslangan korxonalar paydo bo‘ladi. Mukammal soliq
mexanizmi yaratilmaganligi uchun daromadlar summasini
aniqlashda jiddiy xatoliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin.
19

---

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 15-apreldagi 159-sonli qaroriga muvofiq kichik
korxonalar uchun umumiy belgilangan tartibdagi soliqlar
o‘rniga budjetga ixchamlashtirilgan soliq to‘lash imkoniyati
vujudga keldi. O‘zbekistonda tadbirkorlikni rivojlantirishda
ixchamlashtirilgan soliq tizimining joriy qilinishi bu tad-
birkorlar uchun davlat tomonidan ko‘rsatilgan katta yordam
bo‘ldi.
Soliqlar iqtisodiyotning tarixiy rivojlanishi bosqichlarida
ushbu rivojlanish jarayonlarini ta’minlash maqsadiga
bo‘ysunuvchi vazifalarni bajaradi. Soliqlarning funksiyalari
esa ana shu vazifalarni bajarishga xizmat qiladi. Shunday
ekan, soliqlarning funksiyalari va vazifalari o‘rtasidagi aniq
farqli jihatlarni o‘rganish va soliq munosabatlarini tashkil
etish mobaynida bu chegaralarni asoslashni qayd etib o‘tish
lozim.
Soliqlar bajaradigan vazifalar ko‘pchilik mamlakatlar-
ning soliq qonunchiligida umumiy o‘xshashliklarga ega.
Ana shunday an’anaviy soliq vazifalariga quyidagilarni kiri-
tish mumkin:
œ
Umumdavlat vazifalarini hal qilish uchun davlatga
zaruriy moliyaviy resurslar ta’minlab berish. Soliqlarning
fiskal funksiyasi ushbu vazifani hal qilish maqsadlariga xiz-
mat qiladi. Bu vazifani hal qilish davlatning iqtisodiyotga
qay darajada aralashuviga ko‘p jihatdan bog‘liq. Bu ko‘rsat-
kich qanchalik yuqori bo‘lsa, soliqlarning fiskal funksiyasi
shunchalik faol bo‘ladi. Ammo soliqlarning ushbu vazifasi
faqat iqtisodiy jarayonlarni qamrab olmaydi, balki davlat-
ning noishlab chiqarish xarajatlarining ko‘payishi ham
davlatning ortiqcha moliyaviy resurslarga muhtojligini
keltirib chiqaradi.
œ
Mamlakat iqtisodiyotida qulay investitsiya muhitini
yaratishga ko‘maklashish. O‘zbekiston Respublikasida soliq-
larning ushbu vazifasini bajarishi o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, hozirgi kunda
sarmoyalarning asosiy qismi savdo va xizmatlar sohasiga
yo‘naltirilayotganligi tashvishli holdir. Buning asosiy sababi
foyda normasining bu sohalarda kattaligidir. Soliqlar sar-
moyalarni bevosita mahsulot ishlab chiqarish sohasiga
yo‘naltirishning qudratli vositasi bo‘lishi kerak.
œ
Aholining mehnat faolligini rag‘batlantirish. Soliqlar
deyarli barcha mamlakatlarda ushbu vazifani bajaradi.
20

---

Chunki ular aholi daromadlarini tartibga solishning muhim
vositasi hisoblanadi. Daromadlardan olinadigan soliq stav-
kalarining eng yuqori chegarasini sezilarli darajada pasay-
tirish ishchi kuchining taklifi bilan bog‘liq salbiy oqibatlar-
ning oldini olishi mumkin. 70—80-yillarda Shvetsiyada
soliq stavkalarining aholi daromadlariga progressiv ravishda
qo‘llash malakali ishchilarning boshqa mamlakatlar tomon
migratsiyasiga olib kelgan.
œ
Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadida daromad-
larni taqsimlashning samaradorlik va adolat prinsiplari
o‘rtasidagi muvofiqlikka erishish. Amaldagi soliqlarga bar-
qarorlik va moslanuvchan soliq stavkalarining xosligi
soliqlarning uzoq muddatli vazifalarini amalga oshirishga
zamin yaratadi. Milliy va xorijiy investorlar kapital qo‘yil-
malarini amalga oshirar ekan, ular o‘zlarining soliq
majburiyatlarini aniq bilishi kerak. Soliq turlari va stavkalari
barqaror va tez-tez o‘zgarmaydigan bo‘lishi kerak. Soliqqa
tortish tizimida mustahkam ishonch bo‘lmagan taqdirda
uzoq muddatli investitsiyalarning harakati susayadi.
Soliqlarning budjetga ijobiy ta’siridan tashqari, muhim
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish sohasida ham ulardan
faol foydalanish mumkin. Narx-navoning isloh qilinishi,
tashqi savdoning erkinlashtirilishi, mehnat bozorining isloh
qilinishi yangi paydo bo‘lgan tijorat strukturalarini
moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash zaruriyatini yuzaga
keltiradi. Bu vazifani soliq stavkalarini tabaqalashtirish yo‘li
orqali hal etish mumkin.
Shunday qilib, soliqlarning vazifalari ularni amalga
oshirish muddatiga qarab, qisqa muddatli, o‘rta va uzoq
muddatli vazifalarga bo‘linadi. Bu vazifalar mazmuniga
ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Soliqlar nafaqat davlat budje-
tining tushumlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga, balki
davlat daromadlarini budjetning o‘rta muddatli rejada
hayotiyligini yaxshilash maqsadida moslashuvchanligini
amalga oshirishga ham xizmat qilishi mumkin.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlarning qanday funksiyalari mavjud?
2. Soliqlarning funksiyalari va vazifalarini farqlab bering.
3. Soliqlarning fiskal funksiyasini tushuntirib bering.
4. Soliqlarning tartibga soluvchilik funksiyasini tushuntirib be-
ring.
5. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasini tushuntirib bering.
21

---

6. Soliqlarning nazorat funksiyasini tushuntirib bering.
7. Soliqlarning axborot bilan ta’minlash funksiyasini tushuntirib
bering.
8. Soliqlarning o‘rnini belgilovchi asosiy omillarni ko‘rsatib
o‘ting.
9. Agrar sektordagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda
soliqlarning o‘rni qanday?
10. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi kichik biznes
subyektlarini rivojlantirishda soliqlarning o‘rni qanday ahamiyatga
ega?
1.3. SOLIQ ELEMENTLARI
Soliq elementlari haqida gap
borganda ko‘pincha adabiyotlar-
da soliqqa tortish tizimi haqida
so‘z yuritiladi. Shu o‘rinda soliqqa tortish tizimi soliq ti-
zimiga nisbatan tor tushuncha bo‘lib, aslida soliq tizimi
tarkibini tashkil etadi. Soliq tizimi soliqqa oid barcha
munosabatlarni qamrab olsa, soliqqa tortish tizimi esa
soliqlarni undirish bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy munosabat-
larni o‘z ichiga oladi. Shu jihatdan soliqqa tortish tizimi
qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan qonun yo‘li bilan
belgilangan hamda ijro hokimiyati tomonidan soliqlarni
tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuasi-
dan iborat. Soliqqa tortish tizimining mohiyati garchand
o‘zgarmas bo‘lib ko‘rinsada, uning shakl-shamoyili va
yo‘nalishi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga, qolaver-
sa, soliq siyosatining mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Chunki,
soliqqa tortish tizimi o‘z ichiga tarkiban soliq elementlari,
soliqlarni tashkil etish tamoyillari va usullarini oladi, bu
elementlarning qay darajada talqin etilishi esa bevosita
davlat siyosati yo‘nalishiga bog‘liq. Masalan, soliq element-
lariga kiruvchi soliq stavkasining qaysi turlarini ko‘proq
amal qilishi, soliq imtiyozlarining belgilanishi, soliqlarni
undirishning qaysi usullaridan ustuvorlik bilan foydalanish
asosan ijro hokimiyati faoliyatining mazmuniga bog‘liq.
Binobarin, shu ma’noda xuddi soliqlarni vazifalari kabi
soliqqa tortish tizimi ham har bir davlatda o‘ziga xos tarz-
da amal qilishi va tashkil etilishi mumkin.
Demak, davlat qonunchiligi bilan belgilangan va uning
maxsus idoralari tomonidan undiriladigan soliqlarni tashkil
22
Soliqqa tortish tizimi va
uning elementlari

---

etish usullari, elementlari va tamoyillari majmuiga soliqqa
tortish tizimi deb ataladi.
Soliqqa tortish tizimining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan
soliq elementlari esa soliqqa tortishda ifodalanadigan
tushunchalar bo‘lib, ular soliq to‘lovchilar va davlat bud-
jeti o‘rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarda namoyon
bo‘ladi.
Soliq nazariyasida soliqqa oid munosabatlarni to‘liq va
teranroq ifoda etish uchun iqtisodiy voqeliklarni har bir
kichik guruhlari muayyan nomdagi iboralar bilan izohlana-
di. Soliq elementlari ham xuddi shunday soliqqa oid iqti-
sodiy hodisalarni izohlashga xizmat qiluvchi yaxlit tushun-
chadir. Soliq elementlari tushunchasi soliqqa tortish tizi-
mining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning o‘zi ham kichik
tizimni tashkil etadi, ya’ni soliq elementlari ham bir necha
iqtisodiy kategoriyalarni yaxlit holdagi harakatini bildiradi.
Soliq elementlari bir nechta tushunchalardan iborat
bo‘lib, ular tarkiban: soliq subyekti, soliq obyekti, soliq pred-
meti, soliq manbayi, soliqqa tortish birligi, soliq stavkasi, soliq
imtiyozlari, soliq normasi, soliqni to‘lash muddatlari, soliq
yuki, soliq bazasini hisoblash usullari, soliqqa tortish usullari
kabi tushunchalarni qamrab oladi. Quyida soliq elementla-
rining har biriga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Soliq subyekti — soliq to‘lash majburiyati yuklangan
yuridik va jismoniy shaxslar yoki boshqacha qilib aytganda
soliq subyekti — bu soliqqa oid munosabatlarni tashkil
etuvchi tomonlarning o‘zaro majmuasi bo‘lib, unda bir
tomondan soliq to‘lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar),
boshqa tomondan soliqni undirish vakolati yuklangan soliq
xizmati organlari — Davlat soliq qo‘mitasi, soliq boshqar-
malari, tuman va shahar davlat soliq inspeksiyalari qat-
nashadi. O‘z faoliyatida barcha yuridik va jismoniy shaxslar
soliq subyekti sifatida namoyon bo‘lmaydi. Chunki, bu
yerda soliqlardan batamom ozod etiluvchi yuridik va jis-
moniy shaxslar mavjudki, ular soliq subyekti sifatida soliq
munosabatlarida ishtirok etmaydilar. 
Soliq agenti — yuridik va jismoniy shaxslardan soliqni
ushlab qolish va davlat budjetiga o‘tkazib beruvchi yuridik
shaxslar. Bunday yuridik shaxslar o‘z faoliyatida bevosita
yoki bilvosita ishtirok etgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar,
ya’ni yuridik va jismoniy shaxslarning mazkur korxonada
o‘z mehnati, investitsiyasi bilan ishtirok etishi natijasida
23

---

olgan daromadi (foydasi)dan soliqlarni ushlab qoladi va
davlat budjetiga o‘tkazib beradi. Soliq agentlari davlat
budjetiga soliqlarni bevosita yoki bilvosita ishga yollangan-
ligi natijasida to‘lanadigan ish haqidan, dividendlardan,
doimiy muassasa orqali faoliyat ko‘rsatmaydigan norezident
yuridik va jismoniy shaxslardan ushlanishi lozim bo‘lgan
soliq summalarini ushlab qoladi va budjetga o‘tkazib bera-
di, ushlab qolinmagan, kam ushlab qolingan va o‘z vaqtida
o‘tkazib berilmagan soliq summasi uchun qonunchilikda
belgilangan moliyaviy, ma’muriy va jinoiy javobgarlikka
tortiladilar. Har bir yuridik shaxs soliq munosabatlarida
soliq subyekti bo‘lishi bilan birgalikda soliq agenti sifatida
ham ishtirok etadi. Soliq agenti iqtisodiy adabiyotlarda
asosan fiskal agent sifatida qayd etiladi. 
Soliq obyekti — soliq to‘lovchining soliq hisoblanadigan
va soliqqa tortish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan daro-
madi, oboroti va mol-mulki tushuniladi. Soliq obyekti
sifatida foyda yoki daromad, muayyan tovarlarning qiymati,
yer maydoni, jismoniy va yuridik shaxslarning mulklari,
tabiiy resurslardan foydalanish miqdori va boshqalar kiradi.
Soliq obyekti aslida jamiyatdagi mavjud moddiy va ma’-
naviy boyliklarning ayrimlariga qonun yo‘li bilan ulardan
foydalanuvchi, egalik qiluvchi va tasarruf qiluvchi soliq
subyektlarining huquqlarini soliqqa tortishni ifodalaydi.
Binobarin, moddiy yoki ma’naviy boyliklar soliq obyekti
qilib albatta unga mulkiy huquqqa ega bo‘lgandagina yuza-
ga chiqadi. Masalan, egasiz imoratga soliq solinmaydi,
chunki egasiz imoratga nisbatan soliq subyekti mavjud
emas, vaholanki, bo‘lgan taqdirda ham soliq obyekti sifati-
da imorat emas, balki ushbu imoratga bo‘lgan mulkiy
huquqqa soliq solinadi. Shu jihatdan aytish mumkinki,
soliq obyekti aslida yuridik va jismoniy shaxslarning mulkiy
huquqi va daromadiga qaratiladi.
Soliqqa tortish predmeti — soliq solinadigan daromad,
oborot, mol-mulk va boshqalarga bo‘lgan huquq emas,
balki ularning o‘zidir, ya’ni soliq solish obyekti bo‘lib
biror-bir soliq predmetiga bo‘lgan huquq tushunilsa, pred-
met bo‘lib ana shu egalik qilinadigan daromad, yer
uchastkasi, imorat va boshqalarning o‘zi tushuniladi. Soliq
obyekti yoki soliqqa tortish predmeti, unga kim egalik qi-
lish huquqiga ega bo‘lsa, unda soliqni to‘lash majburiyati,
ya’ni soliq subyektini namoyon qiladi. Demak, aytishimiz
24

---

mumkinki, soliqqa tortish predmetiga egalik qilish huquqi
soliq obyektini vujudga keltirsa, o‘z navbatida ushbu pred-
metga kimning egalik qilishi soliq subyektini yoki soliq
to‘lovchisini namoyon etadi.
Soliq manbayi — bu soliq to‘lovchining to‘laydigan
soliqlari manbayi, ya’ni daromadi. Soliq obyekti va soliq
manbayini bir-biridan farqlash lozim. Ayrim soliq turlari
bo‘yicha, masalan, foydaga, yalpi daromadga, jismoniy
shaxslarning daromadiga soliqlar bo‘yicha soliq obyekti
ham, soliq manbayi ham bir xil bo‘ladi, ya’ni nima obyekt
bo‘lsa, uning o‘zi manba hisoblanadi.
Shu o‘rinda soliqqa tortish predmeti, soliq obyekti va
soliq manbayini farqlash va ularning mohiyatini ochib be-
rish uchun aniq soliq turi bo‘yicha ko‘rib chiqishga harakat
qilamiz. Yer solig‘i bo‘yicha ko‘radigan bo‘lsak, uning soliq-
qa tortish predmeti bo‘lib, yer uchastkasi maydoni, unga
kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘lsa soliq obyekti
paydo bo‘ladi va ushbu yer solig‘i qaysi manba hisobidan
davlat budjetiga to‘lansa, masalan, yerdan turli xil ko‘ri-
nishda foydalanish natijasida olinadigan daromad uning
manbayi hisoblanadi. Demak, soliqqa tortish predmeti o‘z-
o‘zidan kimdadir soliq to‘lash majburiyatini vujudga keltir-
maydi. Misolimizga qaytadigan bo‘lsak, yerga bo‘lgan hu-
quqni joylardagi mahalliy hokimiyat organlari beradi va shu
bilan birgalikda yerdan foydalanuvchida soliq to‘lash maj-
buriyati vujudga keladi, chunki unda ushbu yer uchastkasi-
dan foydalanish huquqi mavjud. Demak, soliq predmetiga
kimning egalik qilish huquqi mavjud bo‘ladigan bo‘lsa, u
soliq munosabatlarida soliq subyekti sifatida ishtirok etadi.
Soliq bazasi — soliq obyektining soliq stavkasi qo‘llani-
ladigan miqdori. Hisoblanadigan soliq miqdori nafaqat
soliq stavkalarining miqdoriga, shu bilan birgalikda soliq
stavkasi qo‘llaniladigan obyektning miqdoriga ham bog‘liq.
Soliq bazasining miqdori qonunchilikda soliqqa tortilishi
lozim bo‘lgan soliq obyektidan ruxsat etiladigan chegir-
malarga bog‘liq ravishda o‘zgarib turishi mumkin. Soliq
bazasini soliq to‘lovchilarning mazkur toifasiga taqdim eti-
ladigan soliq imtiyozlariga muvofiq ravishda kamaytirishga
ruxsat etiladi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, soliq bazasi
soliq obyektidan katta yoki kichik bo‘lishi mumkin.
Masalan, soliq to‘lovchiga soliqdan imtiyozlar ko‘zda tutil-
gan bo‘lsa, bunday sharoitda soliq bazasi soliq obyektidan
25

---

kichik, soliq obyekti qonunchilik bilan kengaytiriladigan
bo‘lsa undan katta bo‘lishi mumkin.
Soliqqa tortish birligi — bu obyektning o‘lchov birligi.
Masalan, daromad yoki mol-mulk solig‘ida obyektning
o‘lchov birligi bo‘lib uning so‘mdagi bahosi ifodalansa, yer
solig‘ida o‘lchov birligi bo‘lib kv. m yoki gektar hisoblana-
di.
Soliq stavkasi — obyektning har bir birligi uchun davlat
tomonidan belgilab qo‘yilgan me’yordir. Soliq stavkasi soliq
elementlari ichida eng ko‘p amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan
unsurdir. Chunki, soliq stavkalarini o‘zgartirish orqali dav-
lat xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga sezilarli ta’sir
etadi, ayrim faoliyat, sohaga ustuvorlik berilishi, kapital
zarur sohalarga yo‘naltirilishi, rag‘batlantirilishi mumkin.
Soliq imtiyozlari — soliq to‘lovchilarga soliqlar bo‘yicha
turli xil yengilliklar bo‘lib, ular vaqtinchalik va doimiy,
to‘liq yoki qisman va boshqa ko‘rinishlarda berilishi
mumkin. Soliq imtiyozlarining turlari, amal qilish mexa-
nizmlari, belgilash mezonlari mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Soliq bazasini hisoblash usullari. Soliq bazasini hisob-
lashning ikki xil usuli mavjud bo‘lib, ular kassa usuli va
hisobga olish usullaridir. Kassa usulida soliq to‘lovchida
soliqlarni to‘lash majburiyatlari daromad olganidan keyin
vujudga kelsa, hisobga olish usulida esa daromad olingan
yoki sotishdan tushum qachon kelib tushishidan qat’i nazar
tovarlarni jo‘natilishi o‘z navbatida soliqlarni to‘lash
majburiyatlarini vujudga keltiradi.
Soliqqa tortish usullari uch xil ko‘rinishda amalga oshi-
riladi. Ular quyidagilarga: soliqqa tortishning kadastrli,
deklaratsiya va manba oldidan soliqqa tortish usullariga ajra-
tiladi. 
Soliqlarni to‘lash muddatlari va tartiblari. Soliq qonun-
chiligida har bir soliq turining budjetga to‘lash muddatlari
belgilangan. Soliqni to‘lash muddatlari deganda soliq
to‘lovchilarning davlat budjeti oldida soliq majburiyatlari-
ning bajarish muddati ifodalanadi. Soliqni to‘lash muddat-
lari o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki xil ko‘rinishga ega: avans
(bo‘nak) to‘lovlari va haqiqiy daromad olinganidan keyingi
to‘lovlar. 
Soliqni to‘lash tartibida esa: soliqni yo‘naltirilganligi
(budjetga yoki budjetdan tashqari fondlarga), soliqni to‘lash
26

---

vositasi (milliy valuta, so‘mda yoki boshqa mamlakatlar
milliy valutasida. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun-
chiligiga muvofiq soliqlar faqat milliy valuta — so‘mda
to‘lanishi mumkin) hamda soliqni to‘lash shakllari (naqd
pul yoki naqd pulsiz) ifodalanadi.
Soliq yuki — soliq to‘lovchining muayyan vaqt
oralig‘idagi faoliyati natijasida to‘lagan soliqlarining
yig‘indisini ifodalaydi. Bunda soliq to‘lovchilarning to‘lay-
digan barcha soliqlar va soliqsiz majburiy to‘lovlarining
yig‘indisi ifodalanadi. Soliq yukining aniq soliq to‘lovchilar
zimmasiga qancha to‘g‘ri kelganligini aniqlash ancha
murakkab jarayon hisoblanadi. Biroq to‘g‘ri soliqlarda soliq
og‘irligi aynan soliqni budjetga hisoblab o‘tkazuvchi soliq
to‘lovchilar zimmasiga tushsa, egri soliqlarda esa soliq yuki
soliqni to‘lovchilar emas, balki tovar (ish, xizmat)larni
iste’mol qiluvchilar zimmasiga tushadi. Muayyan turdagi
yuridik va jismoniy shaxslar bo‘yicha soliq yukining bir
yilda budjetga to‘langan barcha majburiy to‘lovlar yig‘indisi
bilan aniqlash mumkin. Soliq yukining darajasi o‘z nav-
batida mamlakatning iqtisodiy qudratiga, inflyatsiya dara-
jasiga, davlatning vakolatli funksiyalarni qo‘llashiga,
qolaversa, bozor munosabatlarining rivojlanishini va ijti-
moiy harakat doirasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. 
Soliqlarni yuridik va jismoniy shaxslardan undirish
jarayonida beriladigan imtiyozlar natijasida soliq yukini
soliq to‘lovchilarning biridan ikkinchisiga yuklash jarayoni
kuzatiladi. Shu o‘rinda soliq bo‘yicha soliq to‘lovchilarga
soliq yukini tartiblash yoki mantiqan aytganda me’yor-
lashtirish muammosi yuzaga keladi. 
Soliq yukini ifodalashning bir qancha ko‘rinishlari
mavjud: makrodarajadagi soliq yuki, mezodarajadagi soliq
yuki va mikrodarajadagi soliq yuki. Soliq yuki makrodara-
jada ifodalanganda butun mamlakat miqyosida ifodalanib,
asosiy ko‘rsatkich sifatida muayyan vaqt oralig‘ida davlat
budjetiga kelib tushgan soliqlar yig‘indisini ana shu vaqt
oralig‘ida yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) yoki mil-
liy daromad (MD)ga nisbati olinadi. Mezodarajada ifo-
dalanganda alohida olingan soha, tarmoq yoki sektorga
to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifodalansa, mikrodarajada esa
aniq bir olingan subyektga to‘g‘ri keladigan soliq yuki ifo-
dalanadi.
27

---

Soliqlarning mamlakat iqtisodi-
yotiga ta’siri, asosan, ularning
stavkalari darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respub-
lika soliq tizimining shakllanishini hozirgi bosqichida soliq
stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan
hisoblanadi. 
Soliq stavkalari respublika va mahalliy budjetlar xarajat-
larini mablag‘ bilan ta’minlashda muvozanat darajasini
hamda xo‘jalik subyektlarining moliyaviy imkoniyatlarini
belgilaydi. Demak, ular moliya-budjet munosabatlarini
sog‘lomlashtirish bilan chambarchas bog‘liqdir. Soliq stav-
kalari korxonalarning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlagan-
lari holda, moliya-budjet munosabatlarining pul muoma-
lasiga ko‘rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham
kerak. Bu esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq
islohotining muhim jihatini tashkil etadi.
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o‘rin
tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq
obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tomonidan
belgilab qo‘yilgan me’yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq obyektini qancha
qismi qanday miqdorda majburiy to‘lov sifatida budjetga
undirishini xarakterlaydigan masalaga javob beradi. 
Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq obyekti,
soliq birligi va soliq normalariga asoslangan holda soliq
mexanizmini samarali ishlashini ta’minlaydi. Soliq stavka-
laridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish vosi-
tasi sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyoz-
28
Soliq stavkalari
1.3.1-chizma. Soliq stavkasi turlari.
Soliq stavkasi turlari
Proporsional
Progressiv
Regressiv
Qat’iy
Tabaqalashti-
rilmaydigan
Ulushli
Tabaqalashti-
riladigan
O‘zgaruvchan
O‘zgarmas

---

larini bir turi sifatida ular orqali ishlab chiqarishni rivojlan-
tirishga rag‘batlantirish rolidan foydalaniladi.
Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qat’i stavkalarda va
nisbiy (foiz) stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’i
stavkada belgilangan holda soliq obyektiga nisbatan qat’i
so‘mda belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har bir gektari
uchun qat’i so‘mda soliq miqdori o‘rnatilgan. Yuridik va
jismoniy shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa
nisbiy stavkada yoki foizda soliq miqdori belgilangan.
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish obyekti o‘rtasidagi
bog‘liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proporsional,
progressiv va regressiv kabi turlarga ajratish mumkin.
Soliq stavkalari undirilishga, mohiyatiga va amal qilishi
nuqtayi nazaridan bir necha turlariga ajratiladi (1.3.1-chiz-
ma).
Soliq stavkalari turlaridan biri – bu proporsional soliq
stavkalari bo‘lib, bu soliq stavkalarining asosiy mohiyati
shundan iboratki, soliq to‘lovchi ega bo‘lgan foyda (daro-
mad), dividend, oborot yoki mol-mulk qiymatining hajmi
(summasi) qancha bo‘lishidan qat’i nazar bir xil tartibda,
ya’ni bir xil foizda soliq stavkasi qo‘llaniladi. Masalan, divi-
dend uchun barcha soliq to‘lovchilari soliq stavkasi 10 foiz
qilib belgilangan. Bundan tashqari, qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkasi ham bugungi kunda proporsional soliq stavkasi
hisoblanadi. Har qaysi soliq to‘lovchi qancha oborot (rea-
lizatsiya)ga ega bo‘lishidan qat’i nazar 20 foiz stavka
bo‘yicha soliq to‘laydi. Shuningdek, yuridik shaxslardan
olinadigan mol-mulk solig‘i bo‘yicha ham proporsional
soliq stavkasi qo‘llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida
amal qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki-
ga soliq uning obyekti 500 ming so‘m bo‘lganida ham 800
ming so‘m bo‘lganida ham soliq stavkasi o‘zgarmay qola-
veradi, ya’ni soliq obyektining o‘zgarishi soliq stavkasining
o‘zgarishiga ta’sir qilmaydi.
Proporsional soliq stavkasi o‘zgarmas soliq stavkasi
bo‘lib, uning miqdori (foizi) soliq obyektining hajmiga
bog‘liq bo‘lmaydi. Bu bir tomondan yuqori daromadga
(oborotga) ega bo‘lgan soliq to‘lovchilar uchun qulay soliq
stavkalari hisoblansada, ayrim soliq to‘lovchilar uchun
noqulaylik tug‘dirishi mumkin, ya’ni ushbu soliq stavkasi
soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
29

---

Soliq stavkalarining keyingi turi progressiv soliq stavkasi
hisoblanadi. Progressiv soliq stavkasi mohiyati jihatidan
proporsional soliq stavkasiga nisbatan teskari holatda amal
qilib, unga muvofiq soliq to‘lovchilarning daromadlari, foy-
dasi yoki oboroti ortib, o‘sib borishiga muvofiq tarzda soliq
stavkasining ham ortib borishi tushuniladi. O‘zbekiston
Respublikasi soliq tizimida buni jismoniy shaxslardan oli-
nadigan daromad solig‘i misolida ko‘rish mumkin. Bunga
muvofiq, jismoniy shaxslarning olgan daromadi oshib bo-
rishi bilan birga belgilangan shkala asosida soliq stavkasi
ham oshib boradi. Masalan, jismoniy shaxsning umumiy
olgan daromadi eng kam ish haqining olti baravarigacha
miqdoridan 13 foiz stavkada, eng kam ish haqining olti
baravaridan o‘n baravarigacha bo‘lgan qismidan 18 foiz
stavkada, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortgan qis-
midan esa 25 foiz stavkada soliq undirilishi belgilangan
(2008-yil uchun).
Demak, bundan ko‘rinadiki, progressiv soliq stavkasida
soliq obyektining oshib borishiga mutanosib ravishda soliq
stavkasi ham oshib boradi. Qayd etish lozimki, ko‘pgina
iqtisodiy adabiyotlarda progressiv soliq stavkasi deganda
faqat jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
bo‘yicha stavkalar keltiriladi. Bundan tashqari, progressiv
soliq stavkalaridan davlat tartibga soluvchi vosita sifatida
ham keng foydalanadi, masalan, respublika soliq qonun-
chiligiga muvofiq me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan
yuridik shaxslarning mol-mulkiga belgilangan stavkaning
ikki baravari miqdorida soliq undirish belgilangan bo‘lib,
2008-yildan yuridik shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 3,5
foiz bo‘lgani holda, ularning me’yoriy muddatlarda
o‘rnatilmagan mol-mulkidan 7 foiz miqdorida soliq undiri-
ladi.
Progressiv soliq stavkasining ikki turi mavjud: oddiy
progressiya va murakkab progressiya. Oddiy progressiyada
soliqning orttirilgan stavkasi soliqqa tortiladigan barcha
obyektga nisbatan qo‘llaniladi, murakkab progressiyada esa
soliqqa tortish obyekti qismlarga bo‘linadi, ularning har biri
o‘z stavkasi bo‘yicha soliqqa tortiladi, ya’ni orttirilgan
stavkalar butun obyektga nisbatan emas, balki bundan
oldingi bosqichdan ortgan qismiga nisbatan qo‘llaniladi.
Jismoniy shaxslarning daromadiga soliq stavkalari murak-
kab progressiya hisoblanadi. 
30

---

Progressiv soliq stavkasining kamchiligi shundaki, bu
soliq stavkalari soliq to‘lovchilarning daromad olish man-
faatdorligini rag‘batlantirmaydi, shuning uchun progressiv
soliq stavkalarini qo‘llaganda muayyan chegaraga qadar
soliq stavkasini oshib borishini ta’minlagan holda so‘ngra
regressiv soliq stavkalarini joriy etish soliq to‘lovchilar man-
faatlariga mos keladi. Shuning bilan birgalikda ta’kidlash
lozimki, progressiv soliq stavkalari davlat tomonidan iqti-
sodiyotni soliqlar vositasida tartibga solishda alohida aha-
miyatga ega. 
Soliq stavkalari haqida gapirganda, proporsional soliq
stavkasi uchun neytral holat xarakterli bo‘lsa, progressiv
soliq stavkasi soliqlarning fiskallik xususiyatini xarakterlay-
di, ya’ni progressiv soliq stavkalarida budjet manfaati
ko‘proq yuzaga chiqadi. Shu jihatdan soliqlardan adolatlilik
tamoyilining amal qilishini ta’minlash maqsadida regressiv
soliq stavkalaridan foydalaniladi.
Regressiv soliq stavkasida soliq to‘lovchining soliqqa
tortiladigan daromadi, oboroti, mol-mulk qiymati kabi
soliq obyektining ortib borishi bilan soliq stavkasining
kamayib borishi ifodalanadi. Bundan ko‘rinadiki, regressiv
soliq stavkasi progressiv soliq stavkasiga nisbatan teskari
hodisani ifodalaydi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida regressiv soliq
stavkasi, asosan, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini
oshirish maqsadida qo‘llanilib, bu asosan korxonalarning
mahsulot (xizmat, ish)ni chetga eksport qilishini rag‘bat-
lantirish maqsadida joriy etilgan. Jumladan:
Foyda solig‘i bo‘yicha:
Eksportchi korxonalar uchun realizatsiyaning umumiy
hajmida o‘zi ishlab chiqargan tovarlar eksportining erkin
konvertatsiyalanadigan valutaga eksport qilish ulushiga
bog‘liq holda daromadga soliq solishning regressiv shkalasi
amal qiladi. Eksport ulushi:
— realizatsiyaning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz-
ga qadar bo‘lganida belgilangan stavka 30 foizga kamayadi;
— realizatsiyaning umumiy hajmida 30 foiz va undan
ko‘p bo‘lganida belgilangan stavka 2 baravarga kamayadi.
Mol-mulk solig‘i bo‘yicha, ham shu tartib amal qiladi.
Respublikamiz soliq tizimida eksport faoliyatini rag‘bat-
lantirishga qaratilgan qator imtiyozlarning mavjudligi milliy
31

---

tovar ishlab chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini eksport qi-
lishga yo‘naltiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda uzoq yillardan buyon yagona
soliq stavkalarini joriy etish to‘g‘risida bahsli munozaralar
davom etib kelayapti.
Bu qarashlarni rus olimlari A. Abalkin, P. Bunich va
boshqalarning ilmiy ishlarida uchratish mumkin. Ularning
qayd etishlariga ko‘ra korxonalar foydasidan olinadigan
soliq uchun yagona stavka joriy qilish bozor munosabatla-
riga o‘tayotgan davlatlar uchun maqbul va yagona yo‘l
ekanligini ta’kidlaydi. Fikrining isboti tariqasida yagona
stavkani joriy qilishning to‘rt sababini ajratib ko‘rsatadi:
1. Xo‘jalik mexanizmining yagonaligi.
2. Kapitalni sarflash sohalarining soliq munosabatlariga
nisbatan tengligi, bu kapitalni erkin harakat qilishi uchun
asos yaratadi.
3. Barcha korxonalarning soliq to‘lovchilar sifatida dav-
lat oldida teng huquqliligi.
4. Bozordagi raqobat kurashida sharoitlarning tengligi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bunga qarama-qarshi fikr-
lar ham mavjud. Ana shunday fikrlarga ko‘ra, barcha kor-
xonalar uchun yagona stavkada foydadan soliq olish maq-
sadga muvofiq emasdir. Korxonalarning turlicha moliyaviy
sharoitda bo‘lgan hozirgi davr holatida yagona stavkani
qo‘llash korxonaning moliyaviy ehtiyojlari bilan davlat
manfaatlari yuzasidan keskin qarama-qarshiliklarni yuzaga
keltiradi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar soliq tizimiga
e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ular amaliyotida soliq stavkala-
rini tabaqalashtirilgan holda qo‘llanilishini guvohi bo‘lish
mumkin.
Chunki, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik rolini yuzaga
chiqishi, asosan, uch xil ko‘rinishda yuzaga chiqadi. Bular
soliq imtiyozlarini amalga oshirish (soliq obyektini kamay-
tirish), soliq to‘lovchilarni soliqdan ozod etish hamda soliq
stavkalarini tabaqalashtirish hisoblanadi.
Qayd etish joizki, soliq stavkalarini tabaqalashtirish soliq
tizimi hamda iqtisodiyotning real sektori uchun ham foy-
dali bo‘lsada, ammo bu jarayonda eng asosiy muammo
soliq stavkalarini tabaqalashtirish masalasi hisoblanadi.
Agar, soliq stavkalarini tabaqalashtirishda to‘g‘ri va egri
soliqlar holatiga e’tibor beradigan bo‘lsa, egri soliqlarga nis-
32

---

batan to‘g‘ri soliqlarda soliq stavkalari ko‘proq tabaqalash-
gan. Buning asosiy sababi, soliqlarning rag‘batlantiruvchilik
roli, asosan, to‘g‘ri va egri soliqlar orqali yuzaga chiqishi,
shunga asoslangan holda soliq stavkalarini tabaqalashtirish-
da to‘g‘ri va egri soliqlar orqali korxonalarni turli xil fao-
liyat bo‘yicha rag‘batlantirish hisoblanadi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq xo‘jalik
yurituvchi subyektlardan, asosan, suv manbalaridan tejab-
tergab foydalanish hamda davlat budjetini daromad bilan
ta’minlash sifatida kiritilgan bo‘lib, uni tabaqalashtirishda
ikki xil yondashuv amalga oshirilgan, ya’ni suv resurslari-
dan foydalanilganlik uchun soliq stavkalari sohalar va
suvlarni paydo bo‘lish manbalariga ko‘ra tabaqalashtiril-
gandir.
To‘g‘ri soliqlar jumlasiga kiruvchi mol-mulk solig‘i ham
korxonalarning o‘z tasarrufidagi va foydalaniladigan mol-
mulklarining samarali foydalanishga undash va budjet man-
faati nuqtayi nazaridan kiritilgan bo‘lib, mol-mulk solig‘i
bo‘yicha soliq, asosan, proporsional holda o‘rnatilgan
bo‘lib, u hozirgi kunda (2008-yilda) 3,5 foizlik stavkada
belgilangandir.
Shuningdek, to‘g‘ri soliqlardan biri hisoblangan yagona
soliq to‘lovi kichik biznes subyektlari uchun alohida soliq
turi bo‘lib, u bo‘yicha belgilangan soliq stavkalari ham
tabaqalashgan. Bunda soliq stavkasining tabaqalashtirish
mezoni asosan korxonalarning ishlab chiqarish faoliyati
sohalari bo‘yicha berilgan. Ya’ni, tayyorlov va ta’minot
korxonalari uchun yalpi daromadga nisbatan 33 foiz, sanoat
va boshqa sohalar uchun 10 foiz, qishloq xo‘jaligi korxo-
nalari uchun esa 6 foiz qilib belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida to‘g‘ri soliqlar-
dan tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llaniladi
(1.3.2-chizma).
Qo‘shilgan qiymat solig‘i eng asosiy soliq turlaridan biri
bo‘lib, bu asosan, oborotdan olinadigan va sotuvdan oli-
nadigan soliqlarning o‘rniga kiritilgan. Qo‘shilgan qiymat
solig‘i bo‘yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo‘llanilgan
bo‘lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik
stavka bo‘yicha soliq undirilmoqda. 
Egri soliqlarning yana bir turi bo‘lgan aksiz solig‘i
bo‘yicha ham tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo‘llanilgan
33
2—4777

---

bo‘lib, bu soliq turida soliq stavkalarini tabaqalashtirishda
boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari soliq
to‘lovchilarning ishlab chiqarish faoliyati sohalar yoki soliq
to‘lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki aksiz soli-
g‘iga tortiladigan tovarlar ro‘yxati bo‘yicha tabaqalashtiril-
gan.
34
1.3.2-chizma. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari.
O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliq stavkalarini
tabaqalashtirish mezonlari
Soliq to‘lov-
chilarning
joylashgan
joyi (shahar,
qishloq)ga
ko‘ra
Soliq to‘lov-
chilarning
paydo
bo‘lishiga
ko‘ra (suv
resurslaridan
foydalanganlik
uchun soliq)
Soliq obyek-
tining qayta
baholanishiga
ko‘ra
(jismoniy
shaxslar
mol-mulk
solig‘i)
Faoliyat
turiga ko‘ra
(yagona soliq
to‘lovi va
qat’iy soliq)
Yer uchastka-
larining
bonitetiga
ko‘ra (yer
solig‘i)
Soliq to‘lov-
chining
eksport salo-
hiyatiga ko‘ra
(foyda solig‘i
va mol-mulk
solig‘i)
Qazib olinadi-
gan foydali
qazilmalar
turlariga ko‘ra
(yerosti boy-
liklaridan foy-
dalanganlik
uchun soliq)
Daromad
olinish man-
bayiga ko‘ra
(jismoniy
shaxslar
daromadiga
soliq)
Umuman olganda, soliq stavkalarini tabaqalashtirish so-
liq tizimining eng muhim asosiy muammolaridan biri bo‘-
lib, o‘ta nozik va katta ahamiyatga ega bo‘lgan masala
hisoblanadi, chunki unda davlat budjeti va soliq to‘lovchi-
larning manfaatlari aks etgan hisoblanadi.
Jahon soliq tizimining asosiy va
ajralmas qismlaridan biri – bu
soliq imtiyozlaridir. Har qanday davlat uning xo‘jalik yuri-
tish tizimi qanday bo‘lishdan qat’i nazar davlat budjetini
daromadlar bilan ta’minlashda asosiy vositalardan biri – bu
soliqlar va soliqsiz to‘lovlardir. Ammo joriy etilgan soliqlar
Soliq imtiyozlari

---

sof fiskal shaklda o‘rnatilishi mumkin emas. Chunki faqat
budjet manfaati nuqtayi nazaridan o‘rnatilgan soliqlarni
amal qilishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olmaydi. Shuning uchun
muayyan darajada soliq imtiyozlaridan foydalanish taqozo
etiladi.
Soliq tizimida soliq imtiyozlaridan foydalanishning bir
qator obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy sabablari mavjud bo‘lib,
ular quyidagilardir:
— birinchidan, soliq imtiyozlarini mavjudligini asosiy
sabablaridan biri bu soliq to‘lovchi (yuridik va jismoniy
shaxs)larning jamiyatda tutgan mavqeyi, ijtimoiy holati
turlicha ekanligidan. Shu jihatdan barchaga bir xil tartibda
(miqdorda) soliq solish ma’noga ega bo‘lmaydi;
— ikkinchidan, davlat iqtisodiyotga ta’sir etib, uni tar-
tiblash vazifasini amalga oshiradiki, bunda turli xil dastak-
lardan foydalanadi. Bu dastaklarning asosiylaridan biri —
bu jamiyatdagi ba’zi muhim sohalarni yoki soliq to‘lovchi-
larning faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida soliq imtiyoz-
lari belgilanadi. Ya’ni, davlat soliq imtiyozlari orqali iqti-
sodiyotni samarali va qulay boshqarish yoki tartiblash
imkoniyatiga ega bo‘ladi, bundan ko‘rinadiki, soliq im-
tiyozlari davlatni o‘z funksiya va vazifalarini yuzaga chi-
qaruvchi muhim dastak sifatida yuzaga chiqadi;
— uchinchidan, soliq imtiyozlari qo‘llanilishining asosiy
sabablaridan yana biri bu milliy daromadni qulay, samarali
va oqilona taqsimlashga erishishdan iboratdir. Ya’ni, bun-
dan soliqlar sifatida budjetga jalb etilishi lozim bo‘lgan
moliyaviy resurslar imtiyoz berish tufayli budjetga jalb etil-
masdan soliq to‘lovchilarning o‘zlariga maqsadli ravishda
qoldiriladi. Buning afzallik tomoni shundaki, soliq to‘lov-
larini budjetga olish va uni yana qayta taqsimlash ishlarini
osonlashtiradi va ish faoliyat turlarini rag‘batlantirishga
erishiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq islohotlarini samarali
yuritish maqsadida soliqlar vositasida ta’sir etish, ular
bo‘yicha imtiyozlarni qo‘llash, iqtisodiyotning turli sohala-
rini bir tekis rivojlanishini ta’minlash bilan bog‘liq tadbirlar
amalga oshiriladi. Davlat soliq imtiyozlarini qo‘llash orqali
iqtisodiyotning turli sohalariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi,
ya’ni ayrim rentabelli va norentabelli sohalar o‘rtasidagi
muvozanatni ta’minlash muammosi yuzaga keladi. 
35

---

Qayd etish joizki, soliq imtiyozlari xususida turli xil fikr-
lar mavjud. Soliq imtiyozlarining mohiyatini to‘laroq
anglab yetish uchun, avvalo, ana shu turli xil fikrlarni
keltirish maqsadga muvofiq.
Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq to‘lovchilarni soliqdan
ozod etish, ular to‘laydigan soliq miqdorini (soliq bazasini)
kamaytirish yoki soliq to‘lash shartini yengillashtirish soliq
imtiyozidir».
1
Shuningdek, ushbu iqtisodchining ta’kid-
lashicha soliq imtiyozi degan termin o‘rniga soliq yengilligi
termini bu jarayonning mohiyatini ochib beradi.
2
Sh.
Gataulin soliq imtiyozlariga quyidagicha ta’rif beradi: «So-
liq imtiyozlari amaldagi qonunlarga muvofiq ravishda
soliqlardan to‘liq yoki qisman ozod qilishdir (skidkalar,
chegirib tashlashlar va hokazo)».
3
T. Malikovning ta’kidlashicha soliq imtiyozlari deganda
soliq to‘lovchining soliq majburiyatlari hajmining to‘liq
yoki qisman qisqarishi, to‘lov muddatining kechiktirilishi
yoki orqaga surilishi tushuniladi. 
Soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi soliq imtiyoz-
lari tizimi orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozi soliqqa
tortish obyektining o‘zgarishida, soliqqa tortish bazasining
kamayishida (qisqarishida), soliq stavkalarining pasaytiri-
lishida va boshqalarda o‘z ifodasini topadi. Soliqqa tortil-
maydigan obyekt minimumi, alohida shaxslar va soliq
to‘lovchilarning ayrim toifalarini soliq to‘lashdan ozod qi-
lish, soliqqa tortish obyektidan ayrim elementlarni chiqa-
rish, soliq stavkalarini pasaytirish, maqsadli soliq im-
tiyozlari, soliq kreditlari (soliqlarning undirilishini kechik-
tirish) va boshqalar soliq imtiyozlarining ko‘rinishlaridir
(turlaridir). Masalan, korxonalar foydasidan olinadigan
soliq bo‘yicha imtiyozlar ishlab chiqarishni kengaytirish va
uy-joy qurilishini rivojlantirish xarajatlarini moliyalash-
tirishni, tadbirkorlikning kichik shakllarini, nogironlar va
pensionerlarning bandligini ta’minlashni, ijtimoiy, madaniy
va tabiatni muhofaza qilish sohalarini rag‘batlantirishga
qaratilgandir. Individual xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlarni
berish, odatda, taqiqlanadi.
4 
36
1 
Yahyoyev Q. Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y. 20-bet.
2 
O‘sha joyda.
3 
Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996-y. 74-bet.
4 
Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: 2000-y. 76-bet.

---

Soliqlarning va ular bo‘yicha beriladigan imtiyozlarning
mavjudligi doimo davlat vujudga kelishi bilan bog‘lanib
kelingan. Buyuk Sohibqiron Amir Temur tuzuklarida
ta’kidlanishicha «Soliqlar davlatning iqtisodiy tayanchi va
namoyon bo‘lishidir».
1
Agar, Temur tuzuklarida berilgan soliqqa tortish tamo-
yillariga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning asosini ham
soliqqa tortishda beriladigan imtiyozlar egallaydi. Unga
muvofiq soliq to‘lovchilardan soliqlarni aralashli undirish
soliq siyosatining diqqat markazida turadi. «Temur tuzuk-
larida» keltirilishicha «Kimki biron sahroni obod qilsa yoki
poliz qilsa, yoki biron bog‘ ko‘kartirsa yoxud biron xarob
bo‘lib yotgan yerni obod qilsa, birinchi yili undan hech
narsa olmasinlar, ikkinchi yili raiyat o‘z roziligi bilan
berganini olsinlar, uchinchi yili (esa oliq-soliq) qonun-
qoidasiga muvofiq xiroj yig‘ilsin».
2
Bundan ko‘rinadiki,
soliqlardan beriladigan imtiyozlar bevosita davlatni (xazi-
nani) iqtisodiy qudratiga bog‘liq bo‘lib, unda soliq im-
tiyozlari bilan budjet (xazina) daromadlarini shakllantirish-
ning o‘zaro bog‘liqligi aks ettirilgan.
Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyotida soliq imtiyoz-
larining tutgan o‘rni ingliz iqtisodchisi J. Keyns nazariyasi-
da alohida o‘rinni egallaydi. Keynschilar tomonidan soliq
tizimi, aniqrog‘i soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot sharoiti-
da iqtisodiyotni tartibga solishning tarkibiy elementi sifati-
da hamda davlatning tadbirkorlar manfaatiga ta’sir etish va
budjetning daromad qismini to‘ldirish borasidagi muhim
iqtisodiy qurol sifatida qaraladi. Ikkinchi jahon urushidan
keyin g‘arb davlatlarida neoklassik yo‘nalish, institutsio-
nal — ijtimoiy yo‘nalish talablariga mos tarzda soliqqa tor-
tish tizimida imtiyozlar nazariyasiga ancha e’tibor berildi.
Mazkur iqtisodiy maktablar nazariy yondashuvlaridagi tub
farqlar bo‘lishiga qaramay ularning vakillari umumiy tarzda
soliq imtiyozlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirish va
uni tartibga solish vositasi sifatida qaraganlar. Iqtisodiyotni
boshqarishda soliq imtiyozlari rolini ular quyidagicha ifo-
dalar edi: agar u yoki bu davlatning iqtisodiyoti ortiqcha
ishlab chiqarish bilan xususiyatlanuvchi o‘sish davrini o‘ta-
yotgan bo‘lsa, u holda davlat soliq imtiyozlarini kamay-
37
1 
Temur tuzuklari. T.: «Cho‘lpon», 1991-y. 98-bet.
2 
O‘sha joyda.

---

tirish, ya’ni soliqlarni ko‘paytirish, soliqqa tortishni ku-
chaytirish orqali korporatsiyalar bo‘sh mablag‘larini ko‘p-
roq budjetga jalb qilish lozim, deb hisoblaganlar. Agar
mamlakat iqtisodiyoti turg‘unlik holatini kechirayotgan
bo‘lsa, iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo‘shimcha sarmoya
jalb qilish lozim. Bunda soliq imtiyozlaridan ham keng foy-
dalanish zarurati tug‘iladi, degan xulosaga kelishgan. Bu
holatda iqtisodchilar davlatga, soliq miqdorini kamaytirish,
soliq imtiyozlarini ko‘paytirishni maslahat beradilarki, bu
narsa budjetga qo‘shimcha mablag‘lar va kapital qo‘yil-
malar uchun mablag‘lar tug‘ilishiga imkoniyat tug‘diradi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning bosh-
qa dastaklari qatori soliq siyosati talab va taklif o‘rtasidagi
mutanosiblikka erishish orqali iqtisodiyotda barqaror
taraqqiyotni ta’minlashga qaratilgan. G‘arb iqtisodchilari
soliq tizimining ahamiyatini davlat faoliyatini amalga
oshirish uchun uni zarur moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min-
lash sifatida ifodalanuvchi sof fiskal vazifa bilan cheklab
qo‘ymaydilar. Ularning soliq imtiyozlari nazariyasida
soliqlarni tartibga solish vazifasiga katta e’tibor beradilar.
Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning
muhim quroli sifatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqti-
sodiy xulq-atvoriga davlat ta’sirini ifodalaydilar. Ammo
bunda soliq imtiyozlari asosiy vosita sifatida qaralishi keng
nazarda tutilgan.
Soliq imtiyozlarini belgilash asosida ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish, chet el investitsiyalari kirib kelishini
ta’minlash, ijtimoiy himoyalashni tashkil etish, turli
sohalarni rivojlanishiga aktiv ta’sir etish muammosi yotadi.
Shu o‘rinda soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari xalqaro
soliq munosabatlariga mos kelishi hamda xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda davlatning faol ishtirok etishida mosla-
shuvchan bo‘lishi lozim.
Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni tartiblash
va boshqarish jarayonida bir qator vositalardan foydalani-
ladiki, bunda soliq tizimining soliq stavkalari va imtiyozla-
ridan foydalanish eng samarali va oson usullardan biri
bo‘lib yuzaga chiqadi.
Soliq imtiyozlaridan ishlab chiqarish jarayonini bosh-
qarishda, investitsiyalarni rag‘batlantirishda va boshqalarda
keng foydalaniladi.
38

---

Soliq imtiyozlari rag‘batlantirish va samarali qo‘lla-
nilishiga qarab quyidagi ko‘rinishlarda ifodalanishi mum-
kin:
œ
soliqlardan butunlay ozod qilish;
œ
yangi tashkil etilgan korxonalarga imtiyozlar berish;
œ
soliq to‘lashdan vaqtincha ozod etish;
œ
soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish;
œ
soliqdan qisman ozod qilish;
œ
xorijiy investitsiyalarga imtiyozlar berish;
œ
eksportga imtiyozlar berish va boshqalar.
Soliq imtiyozlari vositasida iqtisodiyotni boshqarish,
davlatni shunday faoliyati bilan bog‘liqki, u takror ishlab
chiqarish jarayonida vujudga kelgan nomutanosiblikni
yo‘qotish uchun sharoit yaratadi. Boshqacha qilib aytgan-
da, agar soliqlarning ba’zi tizimi ishlab chiqarishni tartibga
solishning davlat strategiyasini aniqlasa, taktikasi soliq
imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Soliq imtiyozlarini
soliq subyekti, soliq obyekti, soliqlarni undirish vositalari,
muddatlari nuqtayi nazaridan bir necha guruhlarga
(turlarga) bo‘lish mumkin.
Soliq imtiyozlarini turli xil asoslar bo‘yicha guruhlash
mumkin. Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi-
ni huquqiy bazasi takomillashib bormoqda. Hozirga qadar
qabul qilingan barcha soliqqa oid qonun hujjatlariga e’tibor
beradigan bo‘lsak, ularning barchasiga soliq imtiyozlarini
belgilash bo‘yicha umumiy o‘xshashliklar mavjudligiga
guvoh bo‘lish mumkin. Ya’ni, barcha qonun hujjatlarida
soliq turlari bo‘yicha imtiyozlar asosan quyidagi shakllarda
namoyon bo‘ldi: 
œ 
soliqdan batamom ozod etish; 
œ 
soliqdan vaqtincha yoki qisman ozod etish;
œ 
soliq bazasini kamaytirish tarzida berilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida, boshqa
qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror-
larida belgilangan soliq imtiyozlarini quyidagicha guruhlash
mumkin (1.3.3-chizmaga qarang).
1.3.3-chizmadan ko‘rish mumkinki, O‘zbekiston Res-
publikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarining eng
so‘nggi turi bu soliq solish usulini tanlash huquqidir. Bu
imtiyoz faqat Soliq Kodeksiga muvofiq berilgan bo‘lib,
avvalgi soliq qonunchiligida bu imtiyoz ko‘zda tutilmagan
edi. Bu imtiyoz turining mohiyati, asosan, kichik biznes
39

---

subyektlariga soliq solishning u yoki bu turini tanlash
huquqi berilganligi bilan ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida soliq tizimini
takomillashtirib borishda, xorijiy mamlakatlarda soliq
stavkalarining qo‘llanish mexanizmidan foydalanish,
soliqlarni to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishini nazorat qi-
lish tajribalarini o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
40
1.3.3-chizma. Soliq imtiyozlarining turlari.
Soliq imtiyozlarining turlari
Soliq
to‘lashdan
batamom
ozod etish
Yuridik
shaxslarni
batamom
ozod etish
Dastlab
2 yil
muddatga
Dastlab
5 yil
muddatga
Jismoniy
shaxslarni
batamom
ozod etish
Dastlab
7 yil
muddatga
Norezidentlarni
batamom ozod
etish 
Ekologiyaga
qilingan
xarajatlar
doirasida
Soliqni yakka
tartibda yoki
markazlash-
tirilgan holda
to‘lash
Soliq obyekti
(daromad,
yer uchastkasi,
mol-mulk
qiymati)ni
batamom
ozod etish
Birinchi yil
foydasini
olguncha
Soliq solina-
gan bazani
kamaytirish
Mol-mulk
qiymati
doirasida
Yer
uchastkalari
hajmida
Xayriya
maqsadlaridagi
badallar
doirasida
Qishloq
xo‘jalik
korxonalari
uchun
yagona yer
solig‘i
Investitsiyaga
qilingan
xarajatlar
miqdorida
Mikrofirma
va kichik
korxonalar
uchun sod-
dalashtirilgan
soliq tizimi
Soliqdan
vaqtincha
ozod etish
Soliq
solingan
bazani
kamaytirish
Soliq solish
usulini
tanlash
huquqi

---

Ishlab chiqarish jarayonini boshqarishda, investitsiyalar,
ilmiy tekshiruv va tajriba konstruktorlik ishlarini rag‘bat-
lantirish va tartibga solishda davlat tomonidan soliq im-
tiyozlaridan keng foydalaniladi. Soliq imtiyozlari rag‘bat-
lantirish va maqsadga muvofiq yo‘llanilishiga qarab quyi-
dagilarga bo‘linadi. Bular ayrim korxona va tashkilotlarni
butunlay soliq to‘lashdan ozod etish hamda yangi tuzilgan
korxonalar uchun soliq to‘lash bo‘yicha imtiyozlar berish.
Bu imtiyozlar ishbilarmonlik va tadbirkorlik (agar mahsulot
ishlab chiqarishga asoslangan bo‘lsa) rivojlanishiga ijobiy
ta’sir etadi.
Soliq imtiyozlarini qo‘llash mexanizmidagi eng
murakkab jarayon bu soliq imtiyozlarini belgilash mezon-
larini adolatli tarzda belgilash hisoblanadi. Ammo qayd
etish joizki, soliq imtiyozlarini belgilash jahon amaliyotida
41
1.3.4-chizma. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari.
Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari
Soliq
to‘lovchilar-
ning ijtimoiy
holatiga
qarab
Korxonada
ishlovchilar
tarkibidagi
nogironlar,
urush va
mehnat
faxriylari,
ko‘pchilikni
(50%ni)
tashkil etsa
imtiyoz
shunchalik
ko‘proq
beriladi
Respublikada
kichik
biznesni
rivojlantirish
ustuvor
yo‘nalish
sifatida
belgilanganligi
uchun ularga
ixtiyoriy
shaklda soliq
tizimi
qo‘llaniladi
Agar
korxonalar
importning
o‘rnini
bosuvchi
mahsulotlar
ishlab
chiqarsa yoki
mahsulotni
eksport qilsa,
muayyan
darajada soliq
imtiyozlari
beriladi
Davlatlararo
bitimlarga
ko‘ra ikki
tomonlama
soliq
solinmaydi
Sohani
rivojlantirishni
ustuvorligiga
qarab
Mahsulotlari
eksporti
hamda
importbop
mahsulotlarni
ishlab
chiqarish
darajasiga
qarab
Xalqaro
iqtisodiy
aloqalar
darajasidan
kelib chiqib

---

har bir mamlakatning iqtisodiy siyosatining mazmun-mo-
hiyatidan kelib chiqib belgilanadi va shu jihatdan u turli
davlatlarda turlicha bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq
imtiyozlarini belgilash muayyan mezonlar asosida amalga
oshirilgan. Soliq imtiyozlarini soliq to‘lovchilarning ijtimoiy
holatiga, respublikada qaysi sohani rivojlantirish ustu-
vorligiga, soliq to‘lovchilarning importning o‘rnini bosadi-
gan mahsulotlarni ishlab chiqarish va mahsulotni eksport
qilish darajasiga hamda davlatlar o‘rtasidagi halqaro iqti-
sodiy munosabatlarga asoslanib belgilangandir. Soliq imti-
yozlarining mezonlarini to‘g‘ri, obyektiv aniqlash soliqlar-
ning adolatlilik tamoyilini ifodasi sifatida yuzaga chiqadi.
Soliq amaliyotida soliqlarni un-
dirishning uchta usuli mavjud: 
1. Kadastrli.
2. Daromad manbayidan.
3. Daromad egasi daromadni olganidan so‘ng (deklarat-
siya bo‘yicha).
Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun
foydalaniladigan obyektlar (yer, imoratlar va shu kabilar)-
ning bahosi va o‘rtacha daromadliligi to‘g‘risidagi ma’-
lumotlarga ega bo‘lgan kadastr yoki reyestrdan foydalani-
lishini taqozo etadi.
Yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xilda-
gi yer uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va
boshqa belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun
maydon birligining qator yillar uchun o‘rtacha daromadlili-
gi belgilanadi. Boshqa hamma yer uchastkalari maydon
birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga
tenglashtiriladi. 
Soliqni to‘lashning kadastrli usulining o‘ziga xos xusu-
siyati sifatida shuni ajratib ko‘rsatish kerakki, soliqning
to‘lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog‘liq
bo‘lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning taxmin
qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baho-
lanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarida
yer solig‘i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar
ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy
baholash qiymati bo‘yicha kompleks tarzda baholash asos
qilib olingan.
42
Soliqlarni undirish
usullari

---

Obyektning ana shunday belgilarga asoslanadigan
o‘rtacha daromadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jid-
diy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko‘p
jihatdan tarixiylik tusiga ega bo‘lishi mumkinki, undan soliq
tizimi uncha rivojlanmagan holatda qo‘llaniladi.
O‘zbekiston Respublikasida yer solig‘i kadastrli usulda
undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisob-
ga olingan holdagi yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarori asosida har yili yangidan tas-
diqlanadi.
Ikkinchi usulda soliqni soliq subyektiga daromadni
to‘laydigan yuridik shaxs hisoblaydi va ushlab qoladi.
Ishchining ish haqidan, xizmatchining maoshidan daromad
solig‘i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodimning
daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni
to‘lashdan bo‘yin tovlashni istisno qiladi, chunki buxgal-
teriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq
hisob-kitob qilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok
etuvchi yuridik shaxslar ko‘pincha fiskal agent yoki soliq
agenti sifatida qaraladi.
Soliqning daromad manbayida to‘lanishi shuni angla-
tadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo‘yicha to‘lashdagi singari
soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki
uni yuridik va jismoniy shaxs foydasiga to‘lovni amalga
oshiradigan fiskal agentlar to‘lov manbalari (korxonalar,
muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar)da
hisoblaydilar va ushlab qoladilar.
Uchinchi usul soliq to‘lovchilarning soliq idoralariga
deklaratsiyalarni, ya’ni ularning olgan daromadlari va o‘z-
lariga tegishli bo‘lgan soliq imtiyozlari haqidagi rasmiy ba-
yonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq dekla-
ratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida
to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar.
Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyati-
dan, dehqon (fermer) xo‘jaligini yuritishdan olinadigan
daromadlar, shuningdek, intellektual faoliyat bilan shu-
g‘ullanadigan shaxslar (fan, adabiyot, san’at asarlarining
mualliflari, kashfiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat namu-
nalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tor-
tiladi.
43

---

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliq elementlari tarkibiga nimalar kiradi?
2. Soliq obyekti nima?
3. Soliq agenti deganda kimlarni tushunasiz?
4. Soliq stavkalari nima va u qanday turlarga bo‘linadi?
5. Proporsional soliq stavkalariga misollar keltiring.
6. Progressiv soliq stavkalariga qaysi soliq turlarini kiritish mum-
kin?
7. Soliq imtiyozlari qanday turlarga bo‘linadi?
8. Soliq imtiyozlari qanday mezonlar asosida belgilanadi?
9. Soliq undirishning qanday usullari mavjud?
10. Soliqlarni kadastrli undirishning o‘ziga xos qanday xususiy-
atlari mavjud?
1.4. SOLIQQA TORTISH TAMOYILLARI
Soliqlarning funksiyasini o‘rganish ularning iqtisodiyot-
dagi rolini ko‘rsatib bersa, soliqqa tortish tamoyillari soliq
munosabatlarini amaliyotda tashkil etish, soliqqa tortish,
uni undirish amaliyotining mazmunini ochib beradi. Ko‘p-
lab iqtisodchilar soliqqa tortish iqtisodiyotning ravnaqiga
olib kelishi mumkin bo‘lgan tamoyillarni qayd etishgan.
Soliqqa tortish tamoyillarini A.Smit o‘zining «Xalqlar
boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk
bor asoslab bergan:
1. Davlat fuqarolari davlat xarajatlarini qoplashda
o‘zlari hukumat muhofazasida foydalanayotgan daromad-
lariga muvofiq tarzda qatnashishlari lozim.
2. Har bir odam to‘laydigan soliq aniq belgilab qo‘yil-
gan bo‘lishi kerak, bunda o‘zboshimchalik ketmaydi. Soliq
miqdori, to‘lanadigan vaqti va tartibi uni to‘lovchiga ham,
boshqa har qanday odamga ham birday aniq va ma’lum
bo‘lishi zarur.
3. Har bir soliq to‘lovchiga har jihatdan qulay bo‘lgan
vaqtda va tartibda undirilishi kerak.
4. Har bir soliq shunday tarzda o‘rnatilishi kerakki,
bunda soliq to‘lovchining hamyonidan ketadigan pul davlat
budjetiga kelib tushadigan mablag‘ga nisbatan ortiq
bo‘lishiga mumkin qadar yo‘l qo‘yilmasin.
Hozirgi sharoitga tatbiqan olganda, soliqqa tortish sa-
marali tizimining quyidagi tamoyillarini ta’riflab o‘tish
mumkin:
44

---

Soliqqa tortishning yetarlilik ta-
moyiliga muvofiq soliqqa tortish
darajasi shunday bo‘lishi lozimki, u davlat intilayotgan xalq
xo‘jaligi samaradorligiga erishishni kafolatlay olsin. Soliqqa
tortish tizimi iqtisodiyot, ijtimoiy himoya, mudofaa qobili-
yati va boshqa sohalardagi davlat siyosatini amalga oshirish
uchun zarur bo‘lgan moliya resurslari to‘planishini ta’min-
lashi lozim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, soliq
stavkalari soliq yuki ko‘rsatkichi hisoblanmaydi, chunki
soliq to‘lovchi soliq to‘lar ekan, davlat tomonidan bepul
xizmatlardan bahramand bo‘lgani holda ayni chog‘da o‘zi-
ning ba’zi xarajatlarini qisqartiradi. Masalan, davlat umu-
miy foydalanish yo‘llarining holati yaxshi saqlanishini
ta’minlash bilan soliq to‘lovchining transport xarajatlarini
kamaytiradi, bepul maorif, sog‘liqni saqlashni ta’minlash
bilan yollanma xodimlarning xarajatlarini qisqartiradi,
demak, ish haqi xarajatlarini ham kamaytirgan bo‘ladi.
Shunday qilib, to‘langan soliqlarning faqat xizmatlar ko‘ri-
nishidagi talab etilmagan bir qismigina soliq yuki ko‘rsat-
kichi hisoblanadi. Umuman olganda, yetarlilik tamoyili
soliq siyosatini belgilayotganda uni davlatning qabul qilin-
gan ijtimoiy-iqtisodiy siyosati bilan qat’i ravishda uyg‘un-
lashtirishni taqozo etadi.
Soliq tizimi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarni, jumladan, chet el
subyektlarini, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, uskunalar va za-
monaviy texnologiyalar sotib olish uchun mablag‘ yo‘nal-
tirishni, ya’ni kapital jamg‘arish va shu yo‘l bilan texno-
logiyalarni takomillashtirish, raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishni rag‘batlantirishi lozim.
Soliq tizimi resurslarning samarali taqsimlanishiga
to‘sqinlik qilmasligi hamda xo‘jalikni mustaqil yuritish
omillarini cheklab qo‘ymasligi lozim. Agar soliqlar katta
bo‘lgani uchun tadbirkorlarning ishlab chiqarishni ken-
gaytirishdan, boshqa turdagi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishdan
manfaatdorligiga putur yetkazsa, mamlakat iqtisodiyoti
pastga qarab ketishi xavfi tug‘iladi. Soliqlar miqdori haddan
tashqari katta qilib belgilansa, ishlab chiqarish hajmlari
kamayib ketadi, bu jarayon zaxiralar, banklardagi pul mab-
lag‘larining barakasi uchishiga, ilgari to‘plangan mablag‘-
larning yeyilib ketishiga olib keladi.
45
Soliqqa tortishning
yetarlilik tamoyili
Soliqqa tortishning tad-
birkorlik va investitsiya-
larni rag‘batlantirish
tamoyili

---

Soliqqa tortish, agar u, birinchidan, ishchi kuchini ish-
lab chiqarish uchun talab qilinadigan darajada saqlab tu-
rishga zarur bo‘lgan iste’molning minimal hajmlariga salbiy
ta’sir etsa, ikkinchidan, mehnatga nisbatan iqtisodiy va
moddiy rag‘batlarning harakat doirasini toraytirib qo‘ysa,
uchinchidan, jamg‘arma miqdorini kamaytirsa va mablag‘-
ning to‘planish jarayonini sekinlashtirsa ishlab chiqarish
imkoniyatlarini yomonlashtirib yuborishi mumkin.
Soliqqa tortish bazasi va uning hajmlarini noto‘g‘ri bel-
gilash xodimlarning malaka oshirishga, ratsionalizatorlik va
ixtirochilik faoliyati bilan shug‘ullanishga va boshqa soha-
larga bo‘lgan intilishiga salbiy ta’sir etadi.
Soliqqa tortishning iqtisodiy omillarga ta’siri ikki xil
ko‘rinishda bo‘ladi, ya’ni qiyosiy oqibat va daromad oqibati
shaklida ifodalanadi. Qiyosiy oqibat mehnat natijalari,
jamg‘arish, investitsiyalash, yangi g‘oyalarni joriy etish va
ishlab chiqarish faoliyatining boshqa xil ko‘rinishlari bilan
shug‘ullanish uchun nisbatan kamroq darajada rag‘bat-
lantirishda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, progressiv (oshib
boruvchi) soliqqa tortishda bunday oqibatning rag‘bat-
lantirishga zid ta’siri yaqqol ifodalanadi.
Dunyodagi bir qator mamlakatlarda kapitaldan kelgan
daromad va iste’molga qarab soliqqa tortishni ko‘zda tutgan
soliq islohoti o‘tkazilmoqda. Soliqqa tortishning salbiy
ta’sirini silliqlash maqsadida ishchi kuchini taklif etish
sohasida ish haqi ko‘rinishidagi daromadlardan olinadigan
soliqlarning eng yuqori qilib belgilangan stavkalari pasayti-
rilmoqda. Jamg‘arish va investitsiyalashga soliqlarning ta’sir
etishi borasida ham muayyan natijalarga erishilmoqda.
Soliqlarning ta’siri investitsiyalar tarkibida ham yaqqol
seziladi. Turli ko‘rinishdagi aktivlar uchun joriy etilgan har
xil soliq tartiblari investitsiya imkoniyatlari va sarmoyador-
larning portfeli tarkibida sezilib qoladi. Soliq tizimidagi
kamchilik va nuqsonlar iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasa-
yib ketishiga olib kelishi mumkin, bu hol pirovard natijada
davlat budjeti daromadlarining o‘zgarishiga ham ta’sir
etmay qolmaydi.
Soliqqa tortishning adolatlilik
tamoyiliga muvofiq, soliqlar ja-
miyat tomonidan oqilona va
adolatli deb tan olingan umumiy obyektiv qoidalarga
binoan belgilanishi lozim. Adolatlilik tamoyili bir qancha
46
Soliqqa tortishning 
adolatlilik tamoyili

---

asosiy guruhdagi soliqqa tortish tamoyillariga bo‘linadi.
Bularni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. Bunda gorizontal va vertikal adolatni bir-biri-
dan farqlash lozim. Gorizontal adolat tamoyili daromad
olishning turli sharoitlarida soliq to‘lovchilarga nisbatan
soliqqa tortishning taxminan teng shartlarini qo‘llashni
ko‘zda tutadi.
Vertikal adolat deganda, xo‘jalik yuritishning birmun-
cha og‘ir sharoitlarida ishlayotgan subyektlar uchun soliqqa
tortishning bir qadar yumshoqroq shartlarini, yengil daro-
mad olish imkoniyatiga ega bo‘lgan subyektlar uchun esa
og‘irroq shartlarni qo‘llash tushuniladi. Soliqlarning
rag‘batlantirish funksiyasini bajarish doirasida ikkinchi
tamoyil buzilishi mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari ish-
lab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida ularni ishlab
chiqarish bo‘yicha soliqqa tortishda bir qadar imtiyozli
shartlar yoki aksincha, vino-aroq va tamaki mahsulotlarini
iste’mol qilishni cheklash uchun ulardan olinadigan egri
soliqlarning yuqori stavkalari belgilangan hollar ham
bo‘ladi.
Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha
yondashuvlar bo‘lishi mumkin. Agar soliqlarni to‘plangan
soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturla-
ridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar to‘lasa, u
holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘l
jamg‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yo‘llarni
ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga
ajratmalarni to‘lovchilarning o‘zlari — avtomobil egalari
naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni keng miqyosda
amalga oshirishning iloji bo‘lmaydi. Huquq-tartibotni mus-
tahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riq-
lashdan aniq ravishda kim ko‘proq foyda ko‘rishini qanday
qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sog‘liqni
saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va
nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda
ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlarni aynan
ularning o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan bo‘lmay-
di, albatta.
Amaliyotda boshqacha yondashuv birmuncha kengroq
qo‘llaniladi, unga ko‘ra to‘lov qobiliyati tamoyili asos qilib
olinadi: soliq to‘lovchining daromadi qanchalik yuqori
bo‘lsa, undan shuncha ko‘p miqdorda soliq undiriladi. Bu
47

---

gapning ma’nosi shuki, badavlat odamlar bepul maktab
maorifi, milliy mudofaa, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalar
uchun bir qadar yuksak iqtisodiy mas’uliyatni his etishlari
lozim, chunki ular kam daromadlilarga nisbatan ko‘proq
to‘lashga qodirdirlar. Aslini olganda, o‘ziga to‘q kishilar
ta’lim berish va xizmat ko‘rsatish yaxshiroq yo‘lga qo‘yilgan
maktab va shifoxonalarni tanlaydilar. Bunday to‘lov
qobiliyati konsepsiyasi AQSH soliq siyosatida keng tarqal-
gan.
Biroq amaliyotda soliqqa tortishning mazkur konsep-
siyasi tez-tez jiddiy qiyinchiliklarga duch kelib turadi. Yiliga
100 ming dollar daromad oladigan kishi yiliga 10 ming dol-
lar daromad oladigan kishiga nisbatan ko‘proq soliq
to‘lashga qodir, degan fikrga qo‘shilish mumkin. Biroq
bunda birinchi kishi ikkinchisiga qaraganda aynan necha
baravar ko‘p soliq to‘lash imkoniyatiga ega, degan masala
noaniqdir. Badavlat odam o‘zining daromadidan o‘sha
hissani va mutlaq katta summani to‘laydimi yoki soliq
sifatida umuman ko‘proq hissani to‘laydimi? Afsuski, aniq
bir odamning soliq to‘lash imkoniyatlarini o‘lchash uchun
ilmiy asoslangan qandaydir usullar mavjud emas.
Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsi-
motdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon
bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu tamoyilni daro-
madlarni teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb
tushunmaslik kerak. Qonun oldida tenglikka rioya etilishi,
ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslan-
gan imtiyozlarning bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga
birday ega bo‘lishi kabi tenglik tamoyillari bo‘lib, ular
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab
qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlarning ijtimoiy tizimida
qat’i amal qilmog‘i lozim. Moddiy tenglik, ya’ni daromad-
lar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadi-
gan bo‘lsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib
bo‘lmaydi. Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi
hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berish-
lari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga
mo‘ljallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda
amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli
izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i za-
rur.
48

---

Bu tamoyil soliqqa tortish ba-
zasini aniqlashda, soliqlarni hi-
soblab chiqishda oddiylik bo‘li-
shini, taqdim etiladigan hisobotlarning mazmunini sod-
dalashtirishni, shuningdek, soliqlarning eng muhim turlari
bo‘yicha yagona stavkalar belgilashni, beriladigan im-
tiyozlarni iloji boricha kamaytirishni ko‘zda tutadi. Bu
o‘rinda nazarda tutilayotgan narsa shuki, soliqlarning
rag‘batlantirish funksiyasi doirasida beriladigan imtiyozlar
yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lmasligi, balki muayyan
faoliyat turlarini rag‘batlantirishga, soliq to‘lovchilarning
mulkchilik shakli va qaysi idoraga mansubligidan qat’i
nazar, ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni
ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Ba’zi sohalarda paydo
bo‘ladigan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga ehtiyojni
qondirishni budjet-kredit siyosati orqali amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir. Buning sababi shuki, soliq imtiyoz-
larining haddan tashqari ko‘pligi qonunlarni murakkab-
lashtirib yuboradi, tushunishni qiyinlashtiradi hamda
turlicha talqin qilinishiga olib keladi, bu hol pirovard nati-
jada soliq to‘lovchilarning soliqlarga nisbatan munosabat-
lariga salbiy ta’sir qiladi. Shu bilan birga aniq qilib belgi-
langan imtiyozlar soliq yukini boshqa soliq to‘lovchilar
zimmasiga o‘tkazib, ijtimoiy adolatsizlik ro‘y berishiga olib
keladi.
Samarali soliq tizimiga qo‘yiladi-
gan muhim talablardan biri
boshqaruvga qulay bo‘lishidir.
Soliqlarni undirib olishda sama-
radorlikka erishish ko‘p hollarda soliqlarning soliq to‘lov-
chilarga yaxshi tushunarli bo‘lishiga bog‘liq.
Ayrim mamlakatlarda soliqqa tortishning nihoyatda
murakkab tartibi amal qiladi, aytaylik, shkala va stavkalar
turi, soliqlar tarkibi, ularni to‘lash qoidalari va tartiblari
haddan tashqari ko‘p. Buning ustiga ular soliq tushumla-
rining ko‘payishiga hech qanday yordam bermaydi hamda
soliqlarning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bajarilishida rol
o‘ynamaydi.
Ma’muriy boshqaruvchilik bilan soliqqa tortish tamo-
yillarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan maqsadga erishish
o‘rtasida muvozanat saqlanib qolishi nihoyatda muhimdir.
Murakkab tuzilgan choralarning samarasi kam bo‘ladi,
49
Soliqqa tortishning od-
diylik va xolislik tamoyili
Soliqqa tortishning
boshqarishga qulaylik
tamoyili 

---

ularni amalga oshirishdagi muvaffaqiyat ko‘pdan ko‘p
axborot to‘plash va undan foydalanishga bog‘liq. Soliq xiz-
mati va soliq madaniyatining rivojlanganlik darajasini ham
hisobga olish kerak.
Mazkur tamoyil davlat va soliq
to‘lovchilar tomonidan soliqlarni
yig‘ish uchun ketadigan xarajat-
larni mumkin qadar kamaytirish-
ni ko‘zda tutadi. Buning uchun
respublikamizda soliqqa tortish tartibini takomillashtirish
bilan bir qatorda soliqlarni maqbullashtirish, kompyuter
texnologiyalari, soliq axborotlarining to‘g‘riligini bevosita
nazorat qilish usullarini qo‘llanish orqali soliq to‘lovchi-
larning xarajatlarini kamaytirish maqsadida davlat hiso-
bidan saqlanadigan servis-markazlar, soliqqa tortish
masalalari xususida soliq organlari tomonidan bepul masla-
hatxonalar tashkil etilgan.
Soliq stavkalari boshqa davlat-
lardagi xuddi shunday soliqlar-
ning stavkalari bilan qiyoslanishi,
ya’ni mintaqaning o‘ziga xos
xususiyatlari hisobga olingan holda boshqa mamlakatlar
bilan teng bo‘lgan xo‘jalik faoliyati shart-sharoitlari vujudga
keltirilishi lozim. Agar qattiq shartlar belgilab qo‘yilgudek
bo‘lsa, bu hol respublika iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb
qilishni mushkullashtirib yuboradi, aksincha, yengil sharoit
yaratilsa, mamlakat budjetiga salbiy ta’sir qiladi.
Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi tamo-
yillari muayyan o‘xshashlikka ega va ularni to‘liq hayotga
tatbiq etish iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim vazifala-
ridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida esa soliqqa
tortish tamoyillari o‘rniga soliq qonunchiligi prinsiplari
berilib, ular quyidagilardan iborat:
— har bir shaxs Kodeksda belgilangan soliq va boshqa
majburiy to‘lovlarni to‘lashga majburdir (6-modda), ya’ni
soliq to‘lash qonun bilan majbur qilib qo‘yiladi. Aslida
majburiylik soliqlarning iqtisodiy mohiyatidan kelib chiqa-
di;
— soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar aniq bo‘lishi
kerak. Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida har bir soliq
to‘lovchi qaysi soliqlar va majburiy to‘lovlarni qachon, qan-
50
Soliqqa tortishning
soliqlarni yig‘ish
jarayonini imkon qadar
arzonlashtirish tamoyili 
Soliqqa tortishning
soliq stavkalarini
qiyoslash tamoyili

---

cha miqdorda hamda qay tartibda to‘lashi kerakligini aniq
biladigan tarzda ifodalangan bo‘lishi kerak (7-modda);
— soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha im-
tiyozlarni belgilash ijtimoiy adolat prinsiplariga mos bo‘lishi
kerak (8-modda). Huquqiy shaxslarni soliqqa tortish
mulkchilik shaklidan qat’i nazar, jismoniy shaxslar esa jinsi,
irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi,
shaxsiy va ijtimoiy ahvolidan qat’i-nazar qonun oldida
tengdirlar;
— soliq tizimi O‘zbekiston Respublikasining butun
hududida barcha soliq to‘lovchilarga nisbatan yagonadir (9-
modda);
— soliq solish masalalarini tartibga soluvchi normativ-
huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart
(10-modda).
Soliqqa tortish tamoyillari va soliq qonunchiligi prin-
siplari ma’lum o‘xshashlikka ega bo‘lib, ularni amaliyotga
tatbiq etish iqtisodiyotni yanada rivojlantirishning muhim
vazifalaridan hisoblanadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqqa tortish tamoyillarini kim ilk bora asoslab bergan?
2. Soliqqa tortishning yetarlilik tamoyilining mohiyatini ochib
bering.
3. Soliqqa tortishning tadbirkorlik va investitsiyalarni rag‘bat-
lantirish tamoyilini tushuntiring.
4. Soliqqa tortishning adolatlilik tamoyili nima va siz uni qanday
tushunasiz?
5. Soliqqa tortishning oddiylik va xolislik tamoyili nima va unga
sizning munosabatingiz? 
6. Soliqqa tortishning boshqarishga qulaylik tamoyilining mohi-
yati nimada?
7. Soliqqa tortishning soliqlarni yig‘ish jarayonini imkon qadar
arzonlashtirish tamoyili deganda nimani tushunasiz?
8. Soliqqa tortishning soliq stavkalarini qiyoslash tamoyilini
tushuntiring.
9. Soliq kodeksining qaysi moddasida soliqqa tortish tamoyillari
keltirilgan?
10. Soliq kodeksida belgilab berilgan soliq tamoyillarining
mohiyatini tushuntiring.
I bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.1., 3.4., 3.8., 3.11., 3.12., 3.13., 3.19., 3.35., 3.36., 3.41.,
3.42., 3.47., 4.4., 4.34., 4.38., 4.42., 4.43., 6.9. 
51

---

II B O B. O‘ZBEKISTON SOLIQ TIZIMI ASOSLARI
2.1. SOLIQLAR VA SOLIQLARGA TENGLASHTIRILGAN 
TO‘LOVLARGA UMUMIY TAVSIFNOMA
Iqtisodiy adabiyotlarda yuridik
va jismoniy shaxslardan olinadi-
gan soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarning yig‘indisi soliqlar
tizimi deb tushuniladi. Soliq kodeksining 23-moddasiga
ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar amal qiladi hamda ular O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan joriy etiladi va bekor
qilinadi. 
O‘zbekiston Respublikasi hududida umumdavlat soliq-
lari va boshqa majburiy to‘lovlar hamda mahalliy soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar amal qiladi.
Umumdavlat soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlar tar-
kibiga quyidagilar kiradi: 
1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i; 
2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i; 
3) qo‘shilgan qiymat solig‘i; 
4) aksiz solig‘i; 
5) yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va max-
sus to‘lovlar; 
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. 
Umumdavlat soliqlari har yili O‘zbekiston Republikasi
Prezidentining keyingi moliya yili uchun makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar va davlat budjeti prognozi to‘g‘risidagi max-
sus qarori asosida belgilangan normativlar bo‘yicha tegishli
mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi. 
7) ijtimoiy jamg‘armalarga majburiy to‘lovlar:
œ 
yagona ijtimoiy to‘lov.
Bu to‘lov o‘z navbatida quyidagi jamg‘armalarga taq-
simlanadi: pensiya jamg‘armasiga, bandlik jamg‘armasiga
va kasaba uyushmasi jamg‘armasiga.
œ 
fuqarolarning budjetdan tashqari Pensiya jamg‘arma-
siga sug‘urta badallari;
52
Umumdavlat va mahalliy
soliqlar hamda boshqa
majburiy to‘lovlar

---

œ 
budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
to‘lovlar;
8) Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy to‘lovlar:
œ 
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalar;
œ 
Respublika yo‘l jamg‘armasiga yig‘imlar;
9) davlat boji;
10) bojxona to‘lovlari.
Soliq solishning soddalashtirilgan tartibida to‘lanadigan
umumdavlat soliqlari:
11) yagona soliq to‘lovi;
12) tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qat’i
belgilangan soliq.
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarga quyi-
dagilar kiradi:
1) mol-mulk solig‘i;
2) yer solig‘i;
3) obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i; 
4) jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
5) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va
ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im;
6) yagona yer solig‘i (soddalashtirilgan tartibdagi soliq).
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lov-
chisi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi
hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuri-
dik va jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Mol-mulk solig‘i va yer solig‘i O‘zbekiston Respublika-
sining qonun hujjatlariga binoan joriy etiladi va uning
butun hududida undiriladi.
Ushbu soliqlar stavkalarining miqdori O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari
uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli-
nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo
qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘imlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati
organlari, viloyatlar va Toshkent shahar xalq deputatlari
kengashlari tomonidan joriy etiladi. Ushbu soliqlar va
yig‘imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgilanadi.
53

---

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbe-
kiston Respublikasining butun hududida ayrim mahalliy
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni umumiy, qat’i
stavkalarda belgilashi mumkin.
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar stavkalari
soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi
va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda
yetkaziladi. 
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i, jismoniy shaxslardan transport vositalari
uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun oli-
nadigan soliq, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo
qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘imlarning miqdorlari, ularni undirish tartibi, ular bo‘yi-
cha qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etish Qoraqalpog‘iston
Respublikasi davlat hokimiyati organlari va viloyatlar
hamda Toshkent shahar xalq deputatlari kengashlari tomo-
nidan amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Yuridik shaxslar tomonidan budjet bilan hisob-kitoblar
hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar hisobi hisob-
varaqlarida mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
har bir turi bo‘yicha yuritiladi. 
Mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning o‘z
vaqtida to‘lanishi, mahalliy soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlar to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya qilinishi
uchun javobgarlik soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni
to‘lovchilar zimmasiga yuklanadi.
Mahalliy soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lani-
shining tasdig‘i bo‘lib amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq
bank muassasasi yoki vakolatli organ bergan hujjat hisob-
lanadi.
Soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy
soliqlarga bo‘linishi hukumat idoralarining respublika
hukumati va mahalliy hukumatlarga bo‘linishi asosida kelib
chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o‘zlarining bajaradigan
muhim vazifalaridan kelib chiqib, o‘z budjetiga va uni
ta’minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to‘lovlarga
ega bo‘lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat
miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog‘liqni saqlash,
maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy
himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator shu kabi strate-
gik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham,
54

---

soliqlari ham salmoqli bo‘lishni talab etadi. Qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i, aksiz solig‘i, yuridik shaxslarning foydasidan
olinadigan soliq, yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun
soliqlar va maxsus to‘lovlar, suv resurslaridan foydalangan-
lik uchun soliq, jismoniy shaxslar daromadidan olingan
soliqlar respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliq-
larining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga
tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib bo-
rish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Bordi-yu,
ajratma yetmasa subvensiya yoki subsidiya beriladi. Umum-
davlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo‘lib,
ular budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlar hisobla-
nadi.
Mahalliy soliqlar hukumatlar bajaradigan vazifalariga
qarab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib beriladi.
Mahalliy hokimiyat organlari, asosan, fuqarolarga yaqin
bo‘lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni, jumladan, mak-
tab, sog‘liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qish-
loqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu
soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar ularning budjet xara-
jatlarining 30—40 foizini qoplaydi, xolos. 
Shuning uchun ham mahalliy budjetlar daromadlarini
ko‘paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahal-
liy soliqlarning muhim xususiyati shundaki, ular faqat shu
hududning budjetiga tushadi va ulardan boshqa budjetlarga
ajratmalar berilmaydi.
Mahalliy budjetlarning soliq va boshqa majburiy
to‘lovlari kam bo‘lganligidan bu budjetlarning daromadlar
va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha
murakkabdir. Bu masalani yechishda umumdavlat soliqla-
ridan ajratmalar beriladi (masalan, qo‘shilgan qiymat soli-
g‘idan, aksiz solig‘idan va boshqalar).
O‘zbekiston soliq tizimida sod-
dalashtirilgan (ixchamlashtiril-
gan) soliq tizimiga o‘tgan yuridik
va jismoniy shaxslar ham mavjud
bo‘lib, ular quyidagi soliqlarni to‘laydilar:
1. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona
soliq to‘lovi to‘lanishini nazarda tutuvchi soliq solish tizimi
qo‘llanilishi mumkin. Aksiz solig‘i to‘lanadigan mahsulot
ishlab chiqarayotgan, shuningdek, foydali qazilmalarni qa-
zib olishni amalga oshirayotgan mikrofirmalar va kichik
55
Soddalashtirilgan soliq
tizimiga o‘tgan yuridik
va jismoniy shaxslar

---

korxonalar Soliq kodeksida (350-modda) belgilangan tar-
tibda aksiz solig‘i va yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun
soliqlar va maxsus to‘lovlar to‘laganlari taqdirda yagona
soliq to‘lovi ularga tatbiq etilmaydi. Yagona soliq to‘lovi
to‘lovchilarda import qilinadigan tovarlar bo‘yicha aksiz
solig‘ini va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash majburiyati
ham saqlanib qoladi. 
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari foyda
solig‘i, qo‘shilgan qiymat solig‘i (tovarlarni (ishlarni, xiz-
matlarni) import qilish bundan mustasno), suv resurslari-
dan foydalanganlik uchun soliq, yer qa’ridan foydalanuv-
chilar uchun soliqlar va maxsus to‘lovlar, yer solig‘i,
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig‘i, boshqa mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to‘lov-
lar (mol-mulk solig‘i, ayrim turdagi tovarlar bilan chakana
savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi
uchun yig‘im bundan mustasno) o‘rniga budjetga 2007-yil
1-yanvarga qadar yalpi daromad solig‘i to‘lar edilar. 2007-
yil 1-yanvardan boshlab esa savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalari yalpi daromad va mol-mulk soliqlarining o‘rni-
ga soliq solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz yago-
na soliq to‘lovini to‘lash rejimiga o‘tkazildi.
3. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari aksiz
solig‘ini va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilgan-
lik uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini istisno etganda,
amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda
yig‘imlar o‘rniga o‘zi yetishtiradigan qishloq xo‘jaligi mah-
sulotini ishlab chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha yagona
yer solig‘ini to‘laydilar. Yagona yer solig‘ini to‘lash tartibi
va stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
qarori asosida belgilanadi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tad-
birkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha soliq solish-
ning o‘zi belgilagan stavkalar bo‘yicha soliqning qat’i belgi-
langan summasini to‘lashni nazarda tutuvchi alohida tar-
tibini belgilashi mumkin.
5. Konchilik sanoati tarmoqlarining ayrim korxonalari
uchun qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lanishini nazarda tutadi-
gan foydaning bir qismiga soliq solishning alohida tartibi
joriy etilishi mumkin. Qo‘shimcha foyda solig‘i to‘lovchi-
lar, uni to‘lash tartibi va soliq stavkalari O‘zbekiston
56

---

Respublikasi Soliq kodeksi hamda Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
6. Lotereyalar, totalizatorlar va boshqa tavakkalchilikka
asoslangan o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyatni amal-
ga oshiruvchi yuridik shaxslar foyda solig‘i, mol-mulk
solig‘i, yer solig‘i, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil-
mani rivojlantirish solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq o‘rniga yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovini
to‘laydilar. Yalpi tushumdan yagona soliq to‘lovi stavkalari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori asosida belgi-
lanadi. 
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqlar tizimi deganda nimani tushunasiz?
2. Soliqlar qaysi davlat organi tomonidan joriy qilinadi?
3. Umumdavlat soliqlari tarkibiga qaysi soliqlar kiradi?
4. Mahalliy soliqlar tarkibiga qaysi soliqlar kiradi?
5. Qaysi soliqlar mahalliy budjetlar o‘rtasida taqsimlanadi va
qanday tartibda?
6. Qaysi mahalliy soliqlar O‘zbekiston Respublikasining butun
hududida undiriladi?
7. Qaysi mahalliy soliqlar Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat
hokimiyati organlari, viloyatlar va Toshkent shahri xalq deputatlari
kengashlari tomonidan joriy etiladi?
8. Soddalashtirilgan soliq tizimiga qanday yuridik va jismoniy
shaxslar o‘tgan?
9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari qachondan boshlab
yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari hisoblanishadi?
10. Budjetdan tashqari jamg‘armalarni sanab bering. 
11. Yagona ijtimoiy to‘lov qaysi jamg‘armalar o‘rtasida taqsim-
lanadi?
12. Soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga ajratishning
sababi nimada deb o‘ylaysiz?
2.2. SOLIQLARNING GURUHLANISHI
O‘zbekiston soliq tizimida amal-
da bo‘lgan soliqlarni obyekti va
iqtisodiy mohiyati bo‘yicha bir
necha guruhlarga ajratib o‘rganish mumkin.
Soliqlar soliqqa tortish obyektiga qarab to‘rt guruhga
bo‘linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar.
57
Soliqlarning guruhlarga
ajratilishi

---

2. Daromaddan olinadigan soliqlar.
3. Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar.
4. Yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i, aksiz solig‘i, bojxona boji va yer qa’ridan foydalangan-
lik uchun olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylan-
ma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilga-
rigidek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki mah-
sulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi
tushumdan olinadigan yagona soliq to‘lovi ham oborotdan
olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga yuridik shaxslarning
foydasiga solinadigan soliq, jismoniy shaxslarning daro-
madiga solinadigan soliq, ixtisoslashtirilgan ulgurji savdo
korxonalarining yalpi daromadidan olinadigan soliqlari
kiradi. Bu guruh soliqlarga obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk
solig‘i kiradi. 
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo‘ja-
lik tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona yer solig‘i, yuri-
dik (noqishloq xo‘jalik) va jismoniy shaxslarning yer soliq-
larini kiritish mumkin.
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliq-
lar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki
bevosita va bilvosita soliqlarga
bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni to‘g‘-
ridan to‘g‘ri soliq to‘lovchilar-
ning o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham,
haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘g‘ri, soliq
yukini boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo‘l-
maydi. Bu soliqlar tarkibiga barcha daromaddan to‘lanadi-
gan soliqlar va mol-mulk (resurs) soliqlari kiradi.
To‘g‘ri soliqlardan to‘g‘ridan to‘g‘ri daromaddan soliq
to‘langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi
korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga qoldirib,
investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor
iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari oshi-
rilsa, korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari kamaya bora-
di va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi
58
To‘g‘ri va egri soliqlar-
ning tarkibi va ularning
budjet daromadlaridagi
ahamiyati 

---

soliqlarning stavkalari to‘g‘ridan to‘g‘ri iqtisodiy rivojlanish
bilan bevosita bog‘liqdir.
Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xiz-
matni) yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin soliq
og‘irligini haqiqatan ham budjetga to‘lovchilari tovar (ish,
xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni egri soliqlarning
barchasi bevosita iste’molchilar zimmasiga tushadi. Bu
soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga qo‘shimcha ra-
vishda qo‘yiladi.
Egri soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respub-
likada ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqari-
ga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovar-
larning serob bo‘lishiga yordam beradi hamda inflyatsiya
darajasini (muomaladagi ortiqcha pul massasini) birmuncha
jilovlab turadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda
oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga
to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyati-
ni qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmas-
dan oshirib yuborilsa, bunday holatda korxonalar o‘z tovar-
larini sotish qiyinchiligiga duch kelishlari mumkin.
Jahon soliq amaliyotida Davlat budjeti daromadlari
tarkibida to‘g‘ri va egri soliqlarning nisbatiga qarab u yoki
bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho
berish mumkin. Masalan, AQSHda budjet daromadlari
tarkibida to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining 90 foizga yaqin bo‘li-
shi bu mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajada rivojlan-
ganligidan darak beradi.
59
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
X
40,6 37,8 37,7 34,6 35,8
42,4 -4,8
2.2.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari 
tarkibida to‘g‘ri soliqlarning o‘rni
1
¹ Ko‘rsatkichlar
Yillar
2006-yilda
2002-yilga
nisbatan o‘zga-
rishi, punktda
1.
2.
Davlat budje-
ti daromad-
lari — jami
Shu jumladan:
to‘g‘ri soliqlar
2002 2003 2004 2005 2006 2008
prog.
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari aso-
sida hisoblangan.

---

Quyidagi 2.2.1-jadvalda O‘zbekiston Respublikasi bud-
jet amaliyotida to‘g‘ri soliqlarning tarkibi va undagi o‘zga-
rishlar ko‘rib chiqilgan.
Keltirilgan ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki,
2002—2006-yillar mobaynida to‘g‘ri soliqlarning mamlakat
davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmo-
g‘i pasayish tendensiyasiga ega bo‘lgan. Bu esa, xalqaro
budjet amaliyotida shakllangan tendensiyalar nuqtayi naza-
ridan salbiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur tenden-
siyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘g‘ri
soliqlarning davlat budjeti daromadlarining umumiy hajmi-
dagi salmog‘i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lishi lozim. 2008-yilda 2006-yilga
nisbatan 6,6 punktga o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lganligi
xalqaro budjet amaliyotiga mos kelayotganligidan dalolat
beradi. 
Egri soliqlar tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz
solig‘i, bojxona boji, jismoniy shaxslarning transport vosita-
lari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun
soliqlari kiradi. 
2002—2008-yillar mobaynida egri soliqlarning O‘zbe-
kiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining umumiy
hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan (2.2.2-
jadval).
Mazkur tendensiyaning mavjudligi davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishning hozirgi holati nuqtayi nazari-
dan ijobiy hisoblanadi. Buning sababi shundaki, qo‘shilgan
60
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
X
46,1 45,6 51,9 54,6 57,8
50,2 +4,1
2.2.2-jadval
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlari
tarkibida egri soliqlarning o‘rni
1
(foizda)
¹ Ko‘rsatkichlar
Yillar
2006-yilda
2002-yilga
nisbatan o‘zga-
rishi, punktda
1.
2.
Davlat bud-
jeti daromad-
lari — jami
Shu jumla-
dan: — egri
soliqlar
2002 2003 2004 2005 2006 2008
prog.
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari aso-
sida hisoblangan.

---

qiymat solig‘i va aksiz solig‘i iqtisodiy konyunkturaning
o‘zgarishlariga bevosita bog‘liq bo‘lmagan barqaror daro-
mad manbalari hisoblanadi va egri soliqlar bo‘yicha
tushumlarning asosiy qismini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti ijtimoiy xarajat-
larini o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi davlat budjeti daro-
madlari hajmini uzluksiz oshirib borishni taqozo qiladi. Bu
esa, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i kabi barqaror
daromad manbalarini budjet daromadlarining tarkibidagi
yuqori salmog‘ini ta’minlashni taqozo qiladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, to‘g‘ri va egri soliqlar
yagona soliq tizimini tashkil etib, bir-biri bilan o‘zaro
bog‘langandir.
Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH,
Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir.
Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida
egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich
50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika,
Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va
Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil
qiladi.
1
O‘zbekiston Respublikasining
davlat budjetiga to‘lanadigan
soliqlar va yig‘imlarning hal
qiluvchi asosiy qismini yuridik
shaxslarning soliqlari va boshqa majburiy to‘lovlari tashkil
etadi. Yuridik shaxslar quyidagi umumdavlat hamda mahal-
liy soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydilar (2.2.1-
chizma).
Yuridik shaxslar soliq to‘lovchi bo‘lishi uchun yuridik
shaxs maqomini olganidan tashqari, albatta biror ruxsat
etilgan faoliyatdan daromad olgan bo‘lishlari zarur yoki
tovarlar (ish, xizmatlar) sotishdan oborotga ega bo‘lishlari
hamda statistika idoralarida, hokimiyatlardan ro‘yxatdan
o‘tgan (kodga ega) bo‘lishlari shart.
Jismoniy shaxslar yuridik shaxs maqomini olmagan
shaxslardir. Bunday shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi
fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmaganlar va chet el mamlakatlari
61
Yuridik va jismoniy
shaxslar to‘laydigan
soliqlar va yig‘imlar
1 
Ïàíñêîâ Â. Ï., Êíÿçåâ Â. Ã. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèÿ. — Ì.: ÌÖÔÝÐ,
2003. — ñ. 57—59.

---

62
1 
Soliq kodeksi asosida ishlab chiqildi.
YURIDIK SHAXSLAR TOMONIDAN TO‘LANADIGAN
SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY TO‘LOVLAR
Budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar
Mahalliy soliqlar
Umumdavlat soliqlari
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i 
(yagona soliq to‘lovi)
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
Aksiz solig‘i (aksiz osti tovarlar ishlab chiqarganda)
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i (hu-
quqiy to‘lovchi yuridik shaxs hisoblanganligi uchun)
Yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar
va maxsus to‘lovlar
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
Mol-mulk solig‘i
Yer solig‘i (yagona yer solig‘i)
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish solig‘i
Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, di-
zel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq
Yuridik shaxslarning
mehnatga haq
to‘lash fondidan
Ish haqi fondidan sug‘urta ajratmasi
Pensiya fondiga ajratmalar
Ish haqi fondidan bandlikka
ko‘maklashuvchi fondga ajratmalar
Ish haqi fondidan kasaba
uyushmalariga ajratmalar
Mahsulotlar sotish hajmidan pensiya
fondiga ajratmalar
Maktab ta’limini rivojlantirish fondiga ajratmalar
(Davlat umummilliy dasturi asosida)
Respublika yo‘l fondiga ajratmalar
2.2.1-chizma. Yuridik shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar.
1

---

fuqarolari kiradi. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonun-
chiligiga binoan soliqqa tortish maqsadida soliq to‘lovchilar
yuridik va jismoniy shaxslarga bo‘lingan. Jismoniy shaxslar
to‘laydigan soliqlar davlat budjeti daromadlarining 20—25
foizini tashkil etadi.
Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning xususiyati
shundan iboratki, soliq jismoniy shaxsning tog‘ridan to‘g‘ri
o‘z daromadidan olinadi. Ular to‘laydigan soliqlar va
yig‘imlar asosan budjetga naqd pul to‘lash yo‘li bilan o‘tka-
ziladi (2.2.2-chizma).
63
2.2.2-chizma. Jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlar.
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish
Ish haqi
ko‘rinishida 
hamda
mol-mulkni
ijaraga
berishdan
olingan
daromadlari
Foiz va
dividend
ko‘rinishidagi 
daromadlar
1-son (III q),
hamda 2-son (I q)
ro‘yxatlarda qayd
etilgan ishlar,
hunarlar va
lavozimlarda
band bo‘lgan
ayollarning
daromadi
(VMQ 12.05.1994-y. 
250-son)
Noqulay tabiiy-iqlim
sharoitlari bilan bog‘liq
bo‘lgan ish haqiga
qo‘shimcha to‘lovlar va
koeffitsientlar (tuman
to‘lovlari va h.k.)
Ishlab chiqarishlar,
muassasalar, ishlar, 
kasblar, lavozimlar
va ko‘rsatkichlarning
1-, 2- va 3-son ro‘yxatlariga
kiritilganlar (VMQ
12.05.1994-y. 250-son)
O‘ta zararli,
o‘ta og‘ir,
zararli va og‘ir
sharoitli
ishlarda
olingan
daromadlar
Tadbirkorlik
faoliyatidan
olingan 
daromadlar
12–22%
stavkada
10%
stavkada
13%
stavkada
Daromaddan 
soliq olish
darajasi
25%dan
ortmaydi
Daromaddan 
soliq olish
darajasi
20%dan
ortmaydi
Faoliyat
turiga
qarab qat’iy
belgilangan 
soliq stavkasi

---

Jismoniy shaxslar davlat budjetiga quyidagi soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlarni to‘laydi:
— jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq;
— mol-mulk solig‘i;
— yer solig‘i;
— jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganligi uchun soliq;
— jismoniy shaxslar tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanganda daromadiga o‘rnatilgan qat’i stavkadagi
soliq;
— qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa soliqlar va
majburiy to‘lovlar.
O‘zbekiston Respublikasida soliq
tizimining huquqiy asoslari, soliq
to‘lovchilarning huquqlari ham-
da majburiyatlari, soliq ishlarini
yuritish tartiboti va soliq haqida-
gi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik Soliq
Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xiz-
mati to‘g‘risida»gi qonuni va shu kabi bevosita soliqqa oid
qonun hujjatlari orqali tartibga solib turiladi. 
Soliq haqidagi qonun hujjatlarining boshqa qonunlar va
qonun hujjatlaridan o‘rin olgan normalari Soliq kodeksiga
muvofiq bo‘lishi lozim. Agar O‘zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomasida Soliq Kodeksidan boshqacha
qoidalar belgilangan yoki nazarda tutilgan bo‘lsa, unda
xalqaro shartnoma qoidalarida belgilangan shartlar amalda
qo‘llaniladi. 
Soliq solish – yuridik shaxslarga nisbatan mulkchilik
shaklidan qat’i nazar, qonun oldida tenglik, jismoniy shaxs-
larga nisbatan esa jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeyidan qat’i
nazar, qonun oldida tenglik asosida amalga oshiriladi. 
Belgilanayotgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar
tovarlarning (ishlar, xizmatlarning) yoki pul mablag‘lari-
ning O‘zbekiston Respublikasi hududi doirasida erkin muo-
malada bo‘lishini bevosita yoki bilvosita cheklab qo‘yishi
yoxud soliq to‘lovchining iqtisodiy faoliyatini boshqacha
tarzda cheklab qo‘yishi yoki unga g‘ov bo‘lishi mumkin
emas. Olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromad-
larga soliq solinishi lozim, soliq imtiyozlarini belgilashda
esa albatta ijtimoiy adolat prinsiplariga rioya etilishi kerak.
64
Soliq tizimining huquqiy
asoslari, soliq
to‘lovchilarning huquq
va majburiyatlari

---

O‘zbekiston Respublikasi hududida soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasining pul birli-
gi — so‘mda hisoblab chiqariladi.
Amaldagi Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyi-
dagi huquqlarga egadirlar:
œ 
Soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari
masalalari bo‘yicha axborot va maslahatlar olish.
Soliq to‘lovchi yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari ro‘y-
xatdan o‘tgan quyi davlat soliq xizmati organlariga borib,
budjet oldidagi o‘z majburiyatlarini xatolarsiz bajarish
maqsadida tegishli axborotlarni yoki maslahatlarni bepul
olish imkoniyatlariga ega.
œ 
Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab
qo‘yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foy-
dalanish.
Soliq to‘lovchilar nafaqat Soliq kodeksida balki, Vazir-
lar Mahkamasining yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining tegishli Qaror va Farmonlarida ko‘zda tutilgan
imtiyozlardan ham foydalanish huquqlariga egadirlar. Misol
uchun, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozorni iste’mol tovar-
lari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqa-
ruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga,
asosan, xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqaruvchi mulkchi-
lik shaklidan qat’i nazar barcha korxonalar belgilangan
foyda solig‘idan 20 foiz miqdorida imtiyozga egadirlar.
œ 
Budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar summasini qaytarish to‘g‘risida
yozma ariza bilan murojaat qilish.
Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, gohida soliq
to‘lovchilarning o‘zlari, gohida esa soliq idoralarining ongli
harakatlari tufayli soliqlar va yig‘imlardan ortiqcha to‘lov-
larni undirish amalga oshiriladi, ayniqsa, chorak yakuni
yoki moliyaviy yil yakunlanayotgan vaqtda ayrim soliq
turlaridan prognoz-rejalarni bajarish maqsadida korxona-
larning bankdagi hisob raqamlaridan inkassa topshiriqno-
masi orqali qonunchilikka zid ravishda majburiy undirish
holatlari ko‘p uchrashi mumkin. Budjetga ortiqcha undi-
rilgan soliqlar 30 kun muddat ichida soliq to‘lovchilarga
qaytarilishi yoki boshqa soliqlar va yig‘imlardan qarzi mav-
65
3—4777

---

jud bo‘lgan holda o‘sha qarzni qoplash imkoniyati paydo
bo‘ladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha budjet
oldidagi o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq
organlaridagi mavjud ma’lumotlar bilan tanishish.
Ushbu bandga muvofiq soliq to‘lovchilar quyi soliq ido-
ralariga berilgan soliq turlari bo‘yicha belgilangan prognoz-
reja va shu kabi xo‘jalik va moliyaviy faoliyatlariga tegishli
bo‘lgan soliqqa tortish masalalari bo‘yicha ma’lumotlar
bilan tanishish imkoniyatlariga egadirlar.
œ 
Soliq organlari o‘tkazgan tekshiruv materiallari bilan
tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruv-
larning natijalaridan norozi bo‘lgan taqdirda soliq organiga
o‘zining yozma e’tirozlarini o‘n kunlik muddat ichida taq-
dim etish.
Soliq to‘lovchilar faoliyati soliq organlari tomonidan
tekshirilganda aniqlangan xato va kamchiliklar, qo‘shimcha
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar, hisoblan-
gan moliyaviy jarimalar to‘g‘risida tuzilgan dalolatnoma
korxona mansabdor shaxslariga (bosh hisobchisiga) tanish-
tirilishi shart. Tekshirish natijalarini korxona rahbariyati
nohaq deb hisoblashi hamda e’tiroz bildirishi ham mumkin.
Bunday holatda, soliq to‘lovchi soliq idorasi rahbariyati
nomiga yoxud yuqori soliq idoralariga yozma murojaat qi-
lishlari mumkin. Soliq idoralarida ekspert komissiyasi tuzil-
gan bo‘lib, ushbu komissiya tomonidan soliq to‘lovchilar-
ning yozma e’tirozlari bir oy muddat ichida ko‘rib chiqila-
di va natijasi arizachiga bildiriladi. Bunday holatda tek-
shirish natijasida soliq to‘lovchiga nisbatan qo‘shimcha
hisoblangan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hamda
moliyaviy jarimalarni budjetga undirish to‘xtatilmaydi.
œ 
Soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxs-
larining xatti-harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga
yoki sudga shikoyat qilish. 
Soliq organlari o‘zlariga berilgan vakolat doiralarida qa-
bul qilgan qarorlari ayrim hollarda soliq to‘lovchilarning
e’tirozlarini keltirib chiqarishi mumkin yoki ular mansab-
dor shaxslarning xatti-harakatlarini soliq to‘lovchi qonunga
zid deb hisoblashlari va ularga barham berish maqsadida
yuqori soliq organlari (Davlat soliq boshqarmasi, Davlat so-
liq qo‘mitasi)ga yoxud sudga shikoyat bilan da’vo qilishlari
mumkin. Bunday holat amaliyotda ba’zida uchrab turadi.
66

---

œ 
Soliq solish obyektini hisobga olishda, soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish va to‘lashda
o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish. 
Soliq to‘lovchilar soliq hisob-kitobini quyi soliq ido-
ralariga qonunchilikda belgilangan muddatlarda topshirgan-
dan so‘ng, xato va kamchiliklarni aniqlashsa, uni qayta
tuzatib, darhol soliq idoralariga qayta soliq hisob-kitoblari-
ni topshirishlari lozim bo‘ladi. Aks holda, qonun oldida
javob berishga to‘g‘ri keladi. 
Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega
bo‘lishlari mumkin. 
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq to‘lovchilar quyidagi majbu-
riyatlarga egadirlar: 
œ 
Belgilangan tartibda va muddatlarda soliq organlarida
ro‘yxatdan o‘tish, pochta manzili o‘zgargan taqdirda esa
(notijorat tashkilotlar qayta ro‘yxatdan o‘tkazilgan taqdirda
ham), bu haqda soliq organlarini o‘n kunlik muddat ichida
yozma ravishda xabardor etish.
Soliq to‘lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq dav-
lat ro‘yxatidan o‘tgandan so‘ng, albatta quyi soliq idorala-
ridan ham ro‘yxatdan o‘tishi va tegishli ravishda soliq
to‘lovchining identifikatsion raqami (STIR)ni olishi shart.
STIR Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan markazlashgan
tartibda ro‘yxatga olinadi va soliq to‘lovchilarga quyi soliq
idoralari tomonidan yetkaziladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning tegishli
summasini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda to‘lash.
Soliq to‘lovchilar hisobot davrida hisoblangan soliqlar
va yig‘imlarni o‘z vaqtida, to‘liq miqdorda budjetga to‘lab
berishlari shart. Aksincha, soliq idoralari tomonidan o‘z
vaqtida budjetga o‘tkazilmagan soliqlar va yig‘imlar sum-
masiga nisbatan har bir kechiktirilgan kun uchun 0,05 foiz
miqdorida jarima (penya) hisoblanadi. Hisoblangan penya
miqdori korxonaning sof foydasi hisobidan qoplanadi.
œ 
Buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun huj-
jatlariga muvofiq yuritish.
Korxona o‘zining ishlab chiqarish va moliyaviy faoliya-
tini yuritishda qonunchilik bilan belgilab berilgan hisob va
buxgalteriya hisobi hujjatlarini yuritishga majburdir. Korxo-
nada buxgalteriya hisobini yuritish tegishli qonunchilik nor-
malari asosida amalga oshiriladi.
67

---

œ 
Moliyaviy hisobotni, soliqlar bo‘yicha hisob-kitoblarni
yoki daromadlar to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni qonun huj-
jatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish.
Soliq to‘lovchilar har bir soliq turi bo‘yicha hisob-kitob-
larini belgilangan muddatlardan kechiktirmasdan soliq ido-
ralariga taqdim etadi. Aks holda, korxonaga va korxona-
ning mansabdor shaxslariga nisbatan moliyaviy va ma’-
muriy jazo choralari qo‘llaniladi.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chi-
qarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar va ma’lumotlarni,
shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yuzasidan
imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlari-
ga taqdim etish.
Soliq to‘lovchilarga Soliq kodeksida, O‘zbekiston Res-
publikasi Prezidenti qarorlarida yoki boshqa qonun hujjat-
larida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlardan imtiyozlar
ko‘zda tutilgan holda, ular imtiyoz olish huquqini tas-
diqlovchi tegishli qonun hujjatlarini quyi soliq idoralariga
taqdim etishi shart. Imtiyoz huquqini tasdiqlovchi hujjat
mavjud bo‘lgandagina ular imtiyozlardan foydalanishlari
mumkin.
œ 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab
chiqarish, to‘lash masalalarini tekshirish uchun soliq organ-
larining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq
solish obyektlarining saqlanishi bilan bog‘liq binolar va joy-
larga kirishiga ruxsat berish. 
Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Res-
publika kengashining tekshiruv rejasiga asosan Davlat soliq
xizmati organlari tomonidan soliq to‘lovchilar faoliyati tek-
shirilganda korxonalar soliqqa tortish obyekti bilan bog‘liq
bo‘lgan barcha obyektlarini ko‘zdan kechirishga va bundan
tashqari tekshirishga sharoit yaratib berishlari lozim. Aks
holda, soliq idoralarining qonuniy talablari bajarilmagan
hisoblanadi va ularga nisbatan qonunchilikda ko‘zda tutil-
gan tegishli jazo choralari qo‘llaniladi.
œ 
Soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini
buzish hollarini bartaraf etish to‘g‘risidagi talablarini baja-
rish.
Soliq idoralari tomonidan o‘tkazilgan tekshirishlar nati-
jasida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish yoki
ularning boshqa vakolat doirasidagi qonuniy talablari soliq
to‘lovchilar tomonidan bajarilishi majburdir.
68

---

Soliq to‘lovchilar Soliq Kodeksida va boshqa qonun
hujjatlarida o‘z zimmalariga yuklatilgan boshqa huquq va
majburiyatlarga ham ega bo‘lishlari mumkin.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqqa tortish obyektiga qarab soliqlar qanday guruhlanadi?
2. Oborotdan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
3. Daromaddan olinadigan soliqlarga qaysi soliqlar kiradi?
4. Mol-mulk va yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qaysi
soliqlarni kiritish mumkin?
5. Soliqlar iqtisodiy mohiyatiga qarab qanday guruhlanadi?
6. To‘g‘ri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi va u nima
uchun to‘g‘ri soliq deb ataladi?
7. Egri soliqlar tarkibiga qanday soliqlar kiradi? 
8. Egri soliqlarning ijobiy va salbiy tomonlarini ko‘rsating.
9. Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarning farqi
nimadan iborat?
10. Jismoniy shaxslar to‘laydigan soliqlarning o‘ziga xos
xususiyatlari nima?
11. Soliq to‘lovchilar qanday huquqlarga ega?
12. Soliq to‘lovchilar qanday majburiyatlarga ega?
II bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.17., 2.1., 3.2., 3.11., 3.12., 3.15., 3.32.,
3.37., 3.42., 3.12., 4.12., 6.10., 6.14. 
69

---

III B O B. YURIDIK SHAXSLARNI
SOLIQQA TORTISH
3.1. YURIDIK SHAXSLARDAN
OLINADIGAN FOYDA SOLIG‘I
O‘zbekiston Respublikasi davlat
budjeti daromadlari 1991-yilga
qadar, asosan, davlat korxonalari
foydasidan ajratiladigan ajrat-
malar hisobidan shakllanar edi. Ushbu foydadan ajratma
davlat tomonidan belgilangan majburiy to‘lov bo‘lib, u
korxonalar balans foydasining 90 foizgacha bo‘lgan qismini
budjetga olib ketar edi. Qolgan mablag‘lar esa korxona
tomonidan emas, balki yuqori tashkilot topshirig‘iga ko‘ra
tegishli fondlarga taqsimlanar edi.
Respublikamiz ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor
munosabatlariga o‘tishi tufayli mamlakatimiz xo‘jalik tur-
mushida chuqur ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bera boshladi.
Natijada mulkchilikning turli shakllari rivojlanishi, korxo-
nalarning imkoniyatini oshishi, bozor infrastrukturasi rivoj-
lanishi bilan majburiy ajratmalarning avvalgi tizimi korxo-
nalarning xo‘jalik yuritish samaradorligini ta’minlay olmay
qoldi hamda ular bevosita va bilvosita investitsiya dasturla-
riga to‘sqinliq qila boshladi. Chunki, foydadan ajratma
o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra faqat davlat korxonalari
foydasidan ajratilishi lozim edi.
Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan iqtisodiyotni
soliqlar yordamida tartibga solish, xususan, foydadan ajrat-
malar o‘rniga daromad solig‘ini joriy etish zarurati paydo
bo‘ldi va 1992-yildan boshlab barcha turdagi xo‘jalik yuri-
tuvchi subyektlar «Daromad» solig‘ini to‘lashga o‘tdilar.
O‘zbekiston Respublikasi rubl mintaqasida qolib turgan
vaqtda daromad solig‘ini olishga o‘tish pul qadrsizlanishi
tufayli ish haqi o‘sishini cheklash uchun davlat tomonidan
majburiy chora bo‘ldi. Bunday sharoitda ishlab chiqaruv-
chilarning moliyaviy ahvoli yomonlasha boshladi. Natijada,
mahsulotga talab pasayib, sotishdan olingan tushum hajmi
kamaygani holda, ular o‘z ishlab chiqarishlari yo‘nalishini
70
Foyda solig‘ining joriy
qilinishi, iqtisodiy
mohiyati va ahamiyati

---

o‘zgartirishga, foyda olmasalar ham juda katta miqdorda
ishchilarga ish haqi to‘lashga majbur bo‘ldilar. Bunday
holatda amaliyotda korxonalar hisobot davrida foyda bilan
faoliyatlarini yakunlamasada daromad solig‘ini ish haqi
fondidan belgilangan stavkada to‘lashga majbur edilar.
1995-yil yanvar oyidan boshlab soliqlarning rag‘bat-
lantiruvchi rolini kuchaytirish maqsadida mamlakatimizda
korxonalarning foydasidan olinadigan soliq joriy etildi. Shu
bilan bir qatorda soliq to‘lovchilarning ayrim toifalari
uchun daromad solig‘i va yalpi daromad solig‘i tartibi
saqlab qolindi (tijorat banklari, sug‘urta tashkilotlari, kino-
konsert faoliyatini olib boruvchi muassasalar, ko‘ngil ochar
o‘yinlarni tashkil etuvchi korxonalar, birja va boshqa shu
kabi korxonalar). 
2008-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Soliq kodeksining
23-moddasiga ko‘ra yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, u davlat budjeti
daromadlarini shakllantirishda asosiy manbalardan biri
hisoblanadi.
Diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining ulushi 2000-yilda
12,8 foizni tashkil etgani holda, 2005-yilda 6,3 foizni,
71
3.1.1-diagramma. 2001—2009-yillarda yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘ining davlat budjeti daromadlaridagi salmog‘i.
1
1 
O‘zbekiston Respublikasining 2000—2009-yillardagi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida O‘zbekiston Res-
publikasi Vazirlar Mahkamasi va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari
asosida tayyorlangan.
2000-y.
2005-y.
2009-y. progr.
2003-y.
2002-y.
2001-y.
2004-y.
5,2

---

2009-yilda esa 5,2 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan,
ya’ni tahlil etilgan 7 yil davomida bu ko‘rsatkich 2,5 baro-
barga kamaygan. Bu holat yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i stavkalarini yildan yilga pasayib borayotganligi
bilan izohlanadi. Daromadning ko‘p qismi korxonalar ix-
tiyorida qolishi ularning investitsion faolligini oshiradi,
yangi ishchi o‘rinlar ochish, raqobatbardosh tovarlar ishlab
chiqarish hamda ish va xizmatlar ko‘rsatish uchun yanada
keng moliyaviy imkoniyat yaratadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra yuridik
shaxslardan olinadigan foyda so-
lig‘i to‘lovchilari bo‘lib, moliya
yilida soliqqa tortiladigan foyda-
ga ega bo‘lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Ammo soliqqa
tortishning alohida tartibiga o‘tgan korxonalar, jumladan,
yagona soliq to‘loviga o‘tgan mikrofirma va kichik korxo-
nalar, savdo va umumiy ovqatlanish tashkilotlari, yagona
yer solig‘i to‘lovchi qishloq xo‘jalik tovari ishlab chiqaruv-
chilar bu soliqni to‘lovchisi hisoblanishmaydi. Ular o‘zlari
uchun ixchamlashtirilgan soliqni to‘laydilar. Bulardan tash-
qari tadbirkorlik faoliyatining faqat alohida turlariga qat’i
stavkada soliq to‘lovchilar ham bu soliqni to‘lovchilari
hisoblanishmaydi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘i bo‘yicha budjet bilan
hisob-kitoblarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar.
Ayrim iqtisodiyot tarmoq korxonalari budjet bilan hisob-
kitoblarni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi-
ning qaroriga binoan markazlashtirilgan tartibda amalga
oshirishlari mumkin (misol uchun, energetika, neftgaz-
xolding kabi tarmoq korxonalarida).
Soliqqa tortish maqsadida foydaga soliq to‘lovchilarni
rezidentlar va norezidentlarga ajratiladi.
O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb, O‘zbekis-
tonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tgan hamda bosh
korxonasi O‘zbekistonda joylashib, O‘zbekiston Respub-
likasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxslar
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi rezidenti bo‘lgan
yuridik shaxslar O‘zbekistonda va undan tashqaridagi fao-
liyatdan olgan daromadlaridan foyda solig‘iga tortiladilar.
O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari esa, faqat
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatishdan olgan
daromadlari bo‘yicha soliqqa tortiladilar.
72
Soliq to‘lovchilar tarkibi,
soliq obyekti va soliq
bazasi 

---

Rezidentlar doimiy faoliyat ko‘rsatuvchilar bo‘lsa,
norezidentlar faoliyati respublikada vaqtinchalik xarakterga
ega bo‘ladi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘i to‘lovchilari bo‘lishi
uchun quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
œ 
ruxsat etilgan faoliyatdan foyda olishi (qonunchilik
bilan taqiqlangan faoliyatdan tashqari);
œ 
o‘zining mol-mulkiga ega bo‘lishi;
œ 
mustaqil tugallangan buxgalteriya balansiga ega
bo‘lishi;
œ 
bankda hisob raqamiga ega bo‘lishi;
œ 
identifikatsion raqamga ega bo‘lishi.
œ 
mahalliy hokimiyat organlaridan ro‘yxatdan o‘tgan
bo‘lishi.
Umumiy tartib bo‘yicha yuridik shaxslar qayd etilgan
shartlarga javob bersagina foyda solig‘i to‘lovchilar bo‘lib
hisoblanadilar.
Soliq kodeksining 127-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘ining obyekti bo‘lib, O‘zbe-
kiston Respublikasi rezidentlarining va norezidentlarining
foydasi hamda rezident va norezidentlarning chegirmalar
qilinmagan holda to‘lov manbayidan soliq solinadigan
daromadlar hisoblanadi.
Soliq solinadigan baza esa jami daromad bilan chegirib
tashlanadigan xarajatlar o‘rtasidagi farq sifatida soliq soli-
nadigan foydaning kamaytirilishi hisobga olingan holda
hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib
belgilanadi (Soliq kodeksining 128-moddasi).
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i
bo‘yicha soliqni to‘liq, to‘g‘ri
aniqlash (hisoblash) uchun ular-
ning jami daromadlari tarkibiga
nimalar kirishini mukammal o‘rganish zarur bo‘ladi.
Yuridik shaxslarning jami daromadi tarkibiga ular
tomonidan olinishi lozim bo‘lgan (olingan) ortilgan tovar,
bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat haqlari kabi pul va bepul
(pulsiz) qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag‘lar kiradi.
Demak, olingan kreditlar jami daromadga kirmaydi.
Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibiga quyida-
gilar kiradi:
œ 
tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan olinadigan daro-
madlar;
73
Jami daromadlar tarkibi,
jami daromaddan chegir-
malar

---

œ 
boshqa daromadlar.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan,
shu jumladan, yordamchi xizmatlar tomonidan realizatsiya
qilishdan qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib
tashlangan holda olingan tushum tovarlarni (ishlarni, xiz-
matlarni) realizatsiya qilishdan olinadigan daromaddir.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan
olinadigan tushum yuklab jo‘natilgan tovarlar (bajarilgan
ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar) qiymatidan kelib chiqqan
holda tovarlarni jo‘natish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish hollarini tasdiqlovchi hujjatlar asosida belgila-
nadi.
Vositachilik faoliyatidan daromadlar oladigan yuridik
shaxslar uchun tushum deyilganda ko‘rsatilgan xizmatlar
uchun olinishi lozim bo‘lgan haq summasi tushuniladi.
Qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga
tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy ishlar (xizmatlar)
bo‘yicha, shuningdek, obyektlarni foydalanishga tayyor
qilib qurish chog‘ida shartnomaviy baholardan kelib chiqib
haq to‘lash uchun hisob-kitob hujjatlari taqdim etilgan,
buyurtmachilar tomonidan bajarilgan (ko‘rsatilgan) va tas-
diqlangan ishlarning (xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat
solig‘i kiritilmagan qiymati daromadga qo‘shiladi.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) tannarxidan yoki tovarlar
olingan bahosidan past baholarda (tovarni olish bilan
bog‘liq xarajatlarni hisobga olgan holda) realizatsiya qilin-
ganda, shuningdek, tovarlar (ishlar, xizmatlar) bepul top-
shirilganda soliq solish maqsadlari uchun tovarlarni (ish-
larni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan tushum
tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) tannarxi yoki
tovarlar olingan baho asosida (tovarni olish bilan bog‘liq
xarajatlarni hisobga olgan holda) aniqlanadi.
Boshqa daromadlarga tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lma-
gan operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi.
Jumladan:
œ 
asosiy vositalari va boshqa mol-mulki chiqib ketishi-
dan olinadigan daromadlar;
œ 
mol-mulkni operativ ijaraga berishdan olinadigan
daromadlar;
œ 
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni moliyaviy
ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;
74

---

œ 
tekin olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar, shuning-
dek, ishlar va xizmatlar; 
œ 
inventarizatsiya natijasida aniqlangan ortiqcha tovar-
moddiy zaxiralar hamda boshqa mol-mulk qiymati tariqa-
sidagi daromadlar;
œ 
hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad-
lar;
œ 
majburiyatlarni hisobdan chiqarishdan olinadigan
daromadlar.
Bunga da’vo muddati o‘tgan hisobdan chiqarilgan maj-
buriyatlar hamda sudning yoki vakolatli davlat organining
qaroriga binoan hisobdan chiqarilgan majburiyatlar kiradi:
œ 
talablardan o‘zganing foydasiga voz kechish shartno-
masi bo‘yicha olingan daromadlar;
œ 
jami daromaddan ilgari chegirib tashlangan xarajatlar
yoki zararlarning o‘rnini qoplash tarzida olingan daromad-
lar;
œ 
xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklardan olinadigan daro-
madlar; 
œ 
undirib olingan yoki qarzdor tomonidan tan olingan
jarima va penyalar;
œ 
valuta hisobvaraqlari bo‘yicha kursdagi ijobiy farq;
œ 
dividendlar va foizlar;
œ 
royalti; 
œ 
tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olinadi-
gan boshqa daromadlar.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar yuridik shaxs daroma-
di sifatida qaralmaydi:
— ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar; 
— sotilayotgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun boshqa
shaxslardan dastlabki haq (bo‘nak) tarzida olingan mab-
lag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
— budjetdan berilgan subsidiyalar;
— agar mablag‘larni (mol-mulk yoki mulkiy huquq-
larni) boshqa shaxsga o‘tkazish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori
asosida yuz berayotgan bo‘lsa, tekin olingan mablag‘lar
(mol-mulk yoki mulkiy huquqlar), ishlar va xizmatlar;
— olingan grantlar;
75

---

— sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni (su-
g‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;
— investor va davlat mulkini boshqarish bo‘yicha vako-
latli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan
investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan mol-mulk;
— va boshqa qonunchilikda nazarda tutilgan daromad-
lar.
Yuridik shaxslarning jami daromadlari tarkibi O‘zbe-
kiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish-
lar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi
hamda moliyaviy natijalarini shakllantirish tartibi to‘g‘risi-
da»gi Nizom bilan aniqlanadi va quyidagi ketma-ketlikdagi
ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi:
1) mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda; 
YF=SST-IT, bu yerda:
YF — yalpi foyda, SST — sotishdan olingan sof tu-
shum, IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tan-
narxi;
2) asosiy faoliyatdan olingan foyda;
AFF=YF-DX+BD-BZ, bu yerda:
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda, DX — davr
xarajatlari, BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daro-
madlar, BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar.
3) umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar);
UF=AFF+MD-MX,
bunda: UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan daromadlar; MX — moliyaviy
faoliyat xarajatlari;
4) soliq to‘languncha olingan foyda;
STF=UF+FP-FZ,
bunda: STF — soliq to‘laguncha olingan foyda; FP —
favqulodda vaziyatdan olingan foyda; FZ — favqulodda
vaziyatdan ko‘rilgan zarar.
Yilning sof foydasi, korxona foyda solig‘ini va undan
keyin obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ini to‘lagandan so‘ng korxonanig o‘zida qoladi.
Jami daromaddan chegirmalar. Soliq to‘lovchining
xarajatlari soliq solinadigan foydani aniqlash paytida che-
girib tashlanadi. Xarajatlar haqiqatda qaysi soliq davrida
amalga oshirilgan bo‘lsa, o‘sha davrda chegiriladi. Soliq
kodeksiga ko‘ra (141-modda) xarajatlar chegiriladigan va
chegirib tashlanmaydigan xarajatlarga bo‘linadi.
76

---

Chegirib tashlanadigan xarajatlarga moddiy xarajatlar,
mehnatga haq to‘lash xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari
hamda Soliq kodeksining 145-moddasida nazarda tutilgan
boshqa xarajatlar kiradi. 
Soliq solinadigan bazaga kiritiladigan, ya’ni chegiril-
maydigan xarajatlarga quyidagilar kiradi: 
— moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normala-
ridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar;
— xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umu-
miy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi xo‘jaliklar
tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar);
— xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta
turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan normalar-
dan ortiqcha xarajatlar;
— nodavlat Pensiya jamg‘armalariga ajratmalar;
— xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun
ajratmalar;
— umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet
tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu kor-
xonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmatlar ko‘rsa-
tish qiymatini to‘lash;
— yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir
martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari;
— soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan
kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari;
— xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmat-
lar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar va
boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining xodimlari
uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish qiymati, ularga
bepul beriladigan uy-joy haqini to‘lash xarajatlari (yoki uy-
joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompen-
satsiyasi summalari);
— xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta’tillarga to‘langan
haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
normalardan ortiqcha kompensatsiyalar, bundan noqulay
va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida, shuningdek, og‘ir va
noqulay tabiiy iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ayrim
tarmoqlarning xodimlariga qonun hujjatlariga muvofiq
belgilangan qo‘shimcha ta’tillar uchun to‘langan haq mus-
tasno;
77

---

— xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi
uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar, eks-
kursiyalar va sayohatlar uchun, sport seksiyalari, to‘garak-
lari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy-tomosha, jis-
moniy tarbiya va sport tadbirlariga borishi uchun, obunaga
hamda xodimlarning shaxsiy foydalanishi uchun tovarlarga
qilingan xarajatlarning o‘rnini qoplash yoki to‘lash va bosh-
qa shunga o‘xshash to‘lovlar;
— pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan
mehnat faxriylariga bir yo‘la to‘lanadigan nafaqalar;
— xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning
mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga boshqacha
tarzda shikast yetkazilishi yoxud xodim oila a’zosining
vafoti munosabati bilan beriladigan yoki xodimning vafoti
munosabati bilan oila a’zolariga beriladigan moddiy yor-
dam bundan mustasno);
— ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat
layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli vakolatli
organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish haqigacha to‘la-
nadigan to‘lovlar;
— ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya
jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash,
ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari,
muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy davlat hokimiyati
organlariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari-
ga badallar kiritish;
— ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan
sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbirlariga
xarajatlar;
— mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni obodon-
lashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va
boshqa turdagi ishlar) bajarishga sarflangan xarajatlar;
— atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joy-
lashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan normalardan
ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya to‘lovlari;
— kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazar-
da tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati o‘tgan
hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar) bo‘yicha foizlar;
— loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchi-
liklarni, shuningdek, obyekt yonidagi omborga tashib
keltirilguniga qadar yuz bergan buzilishlar va deforma-
78

---

tsiyalarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar, korroziyaga
qarshi muhofazadagi nuqsonlar tufayli taftish o‘tkazish
(asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) xarajatlari, ushbu
xarajatlarni kamchiliklar, buzilishlar yoki zararlar uchun
javobgar bo‘lgan mahsulot yetkazib beruvchi yoki boshqa
xo‘jalik yurituvchi subyektlar hisobiga o‘rnini qoplash
mumkin bo‘lmagan miqdordagi boshqa shunga o‘xshash
xarajatlar;
— bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliya-
tidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘batlantirish
hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar;
— sud chiqimlari;
— aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan
yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning o‘rnini
qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan zararlar;
— soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol-
mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balansdan
chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi
qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanadigan) zararlar. Quyi-
dagi zararlar bundan mustasno:
a) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida mol-
mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan zararlar; 
b) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv
tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul topshirishdan
hamda ulardan bepul foydalanish va ularga xizmat ko‘rsa-
tishdan ko‘rilgan zararlar;
d) uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni rea-
lizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar;
— xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatla-
rini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jarimalar,
penya hamda boshqa turdagi sanksiyalar;
— davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruv-
chi kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va
ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini hamda
ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek, kompaniyalarning
boshqa professional boshqaruvchilariga mukofotlar to‘lash-
ga doir xarajatlar.
Yuridik shaxslarning foyda solig‘i
stavkalari har yili Vazirlar Mah-
kamasining yoki O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining keyingi yil uchun makroiqti-
79
Soliq stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

---

sodiy ko‘rsatkichlar prognozi va davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risidagi qarori bilan tasdiqlanadi. 
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi
1998-yilda 36-foizni tashkil etgani holda 2001-yilda 26-
foizga tushgan. 2002-yilga esa 24 foiz, 2003-yilda 20 foiz,
2004-yilda 18 foiz, 2005-yilda 15 foiz, 2006-yilda 12 foiz va
2007-yilda 10 foiz qilib belgilangan. 
Quyidagi jadval ma’lumotlarida 2009-yilda yuridik
shaxslarning foydasiga soliq stavkalari keltirilgan.
80
10
15
35
belgilangan
stavka 30% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 50% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 10% ga
pasaytiriladi
3.1.1-jadval
Yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq
STAVKALARI
1
1.
2.
3.
4.
5.
To‘lovchilar
Soliq solina-
digan bazaga
nisbatan %da
soliq stavkalari
¹
Yuridik shaxslar (2—3-bandlardagidan tashqari)
Tijorat banklari
Auksionlar o‘tkazishdan, gastrol-konsert faoliyati bi-
lan shug‘ullanishga litsenziyasi bo‘lgan yuridik va
jismoniy shaxslarni (shuningdek, norezidentlarni)
jalb etish yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini
tashkil etishdan daromad oluvchi yuridik shaxslar
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ish, xizmatlar) eks-
portining erkin almashtiriladigan valutadagi hissasi
quyidagi miqdorlarni tashkil etadigan eksport qi-
luvchi korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1997-yil 12-oktyabrdagi PF-1871
sonli farmoni bilan tasdiqlangan xomashyo tovarlari
ro‘yxatidagilar bundan istisno)
Sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foizgacha
Sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan yuqori
1-bandda ko‘rsatilgan xizmat ko‘rsatish sohasi kor-
xonalari uchun plastik kartalar qo‘llab haq to‘langan
xizmatlar hajmi bo‘yicha
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.

---

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini 2006-
yildagi 12 foizdan 2007-yilda 10 foizga tushirilishi korxo-
nalar ixtiyorida taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra qo‘shimcha
37 mlrd so‘mni tejash imkonini beradi va u korxonalar-
ning investitsion faolligini yanada aktivlashtirishga xizmat
qiladi.
Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra norezident soliq
to‘lovchining daromadini chet elga o‘tkazilayotganda 10
foiz miqdorida foydaga soliq undiriladi.
Doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lmagan O‘zbekiston
Respublikasida faoliyat olib borgan norezidentning daro-
madi hech qanday chegirmasiz daromad manbayida quyi-
dagi stavkalarda soliqqa tortiladi:
œ 
dividendlar va foizlardan – 10 foiz;
œ 
sug‘urta mukofotlari, sug‘urtalash va qayta sug‘urta-
lash – 10 foiz;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar bilan
xalqaro aloqa uchun telekommunikatsiya va transport xiz-
mati (fraxta daromadi) – 6 foiz;
œ 
royalti, ijara daromadlari, xizmat ko‘rsatish, shu jum-
ladan, boshqaruv xizmati, maslahatlar va boshqa daromad-
lar – 20 foiz.
Yuridik shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foizlar
to‘lov manbayida 10 foizli stavka bilan soliqqa tortiladi. 
Soliqqa tortish maqsadida dividend deb, aksiyalardan va
boshqa xo‘jaliklar subyektlarining ustav kapitalidagi qat-
nashish ulushidan olgan daromadlari tushuniladi.
Foizlarga esa depozit qo‘yilmalar, qarz majburiyatlari va
boshqa qimmatli qog‘ozlardan olgan daromadlar kiradi.
Manbayida soliqqa tortilgan va dividend, foiz olgan
norezident jami daromadidan tegishli tartibda belgilangan
hujjatlarni taqdim etgan taqdirda chegirma olish huquqiga
ega bo‘ladi.
Soliq kodeksining 158-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan quyidagi
yuridik shaxslar ozod etiladi:
1) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia-
tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining
kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi yilla-
ridagi urush va mehnat faxriylari tashkil etgan yuridik
81

---

shaxslar, bundan savdo, vositachilik, ta’minlash-sotish va
tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar
mustasno. Mazkur imtiyozni olish huquqini belgilayotgan-
da xodimlarning umumiy soniga shtatda turgan xodimlar
kiritiladi;
2) davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab
chiqarish ustaxonalari;
3) jazoni ijro etish muassasalari;
4) ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlash bo‘lin-
malari.
Yuridik shaxslarning quyidagi foydasi yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig‘ini to‘lashdan ozod qilinadi:
1) protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun
inventarlar ishlab chiqarishdan, shuningdek, nogironlarga
ortopedik protezlash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar
uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari va
inventarlarni ta’mirlash hamda ularga xizmat ko‘rsatishdan
olingan foydasi;
2) shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan, shu jum-
ladan, yo‘nalishli taksidan tashqari) yo‘lovchilarni tashish
bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatishdan olingan foydasi;
3) tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mirlash hamda
qayta tiklash ishlarini amalga oshirishdan olingan foydasi;
4) investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan korxo-
nalar aksiyalarini sotib olishga yo‘naltiriladigan foydasi;
5) Xalq banki tomonidan fuqarolarning shaxsiy
jamg‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlaridagi mablag‘-
lardan foydalanishdan olingan foydasi.
Soliq kodeksining 159-moddasiga ko‘ra yuridik shaxs-
larning soliq solinadigan foydasi quyidagi summaga kamayti-
riladi:
1) ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘armalari,
madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, mehnat va aholi-
ni ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sport muas-
sasalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga
beriladigan badallar summasiga, biroq soliq solinadigan
foydaning bir foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
2) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar va
maktabgacha tarbiya ta’lim muassasalari qurilishiga yo‘nal-
tirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq solinadigan foy-
daning 30 foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
82

---

3) asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida
kengaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladigan
binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga, shuningdek,
ushbu maqsadlar uchun olingan kreditlarni uzishga
yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, tegishli soliq davri-
da hisoblangan amortizatsiyani chegirib tashlagan holda,
biroq soliq solinadigan foydaning 30 foizidan ko‘p bo‘lma-
gan miqdorda;
4) ishlab chiqarishni modernizatsiyalashga, texnik va
texnologik jihatdan qayta jihozlashga, yangi texnologik
jihozlar xarid qilishga, ushbu maqsadlar uchun berilgan
kreditlarni uzishga, lizing obyekti qiymatining o‘rnini qop-
lashga, tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani
chegirgan holda yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga. 
Soliq solinadigan bazani kamaytirish yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan xarajatlar amalga oshirilgan soliq davridan e’tibo-
ran, texnologik jihozlar bo‘yicha esa u foydalanishga top-
shirilgan paytdan e’tiboran uch yil ichida amalga oshirila-
di. Yangi texnologiya jihozlari ular olingan (import qilin-
gan) paytdan e’tiboran uch yil ichida realizatsiya qilingan
yoki tekin berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qi-
lishi foydadan olinadigan soliqni to‘lash bo‘yicha majbu-
riyatlar tiklangan holda, imtiyoz qo‘llanilgan butun davr
uchun bekor qilinadi; 
5) yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka
kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida uy-joy
olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga, biroq
soliq solinadigan bazaning 10 foizidan oshmagan miqdor-
da;
6) diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyush-
malari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari), xayriya
jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxonalar foydasidan
shu birlashmalar va jamg‘armalarining ustavda belgilangan
faoliyatini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan ajrat-
malari summasiga.
Tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshiruvchi yuridik shaxslar ortib
boruvchi yakun bilan chiqaril-
gan foyda solig‘i bo‘yicha soliq
hisobini ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq idoralariga yilning
har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik
83
Soliq hisobotlarini taqdim
etish va soliqni budjetga
to‘lash muddatlari

---

moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim eti-
ladi.
Yuridik shaxs tugatilgan taqdirda soliq organi soliq
to‘lovchidan kamroq bo‘lgan davr uchun hisobotlar, soliq
hisobini taqdim etishni yozma xabarnoma topshirish yo‘li
bilan talab qilib olishi mumkin. Xabarnomada buning
sababi hamda hisobotlar, soliq hisobi qachon va qaysi davr
uchun taqdim etilishi lozimligi ko‘rsatiladi.
Yuridik shaxsni tugatish haqida belgilangan tartibda
qaror qabul qilingan taqdirda tugatish komissiyasi (tugatuv-
chi) 5 kunlik muddatda bu haqda soliq organini yozma ra-
vishda xabardor qiladi.
Yuridik shaxsni tugatish haqida qaror qabul qilingandan
so‘ng soliq to‘lovchi 15 kun ichida soliq organiga hisobot-
lar, soliq hisobini taqdim etishi shart.
Foyda solig‘i bo‘yicha hisobotlar, hisob-kitoblar qonun
hujjatlarida belgilangan shakl (1-ilova) va tartibda taqdim
etiladi.
Yuridik shaxslar foyda solig‘ini foyda solig‘i bo‘yicha
hisoblarni topshirish uchun belgilangan kundan boshlab 5
kun ichida to‘laydilar.
Yilning hisobot choragida tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni) sotishdan eng kam ish haqining 200 barobaridan
ko‘proq miqdorda foyda olgan yuridik shaxslar foyda solig‘i
bo‘yicha joriy to‘lovlarni har oyning 15-kunida yilning
choragi bo‘yicha foyda solig‘i summasining uchdan bir
qismi miqdorida to‘laydi. 
Yuridik shaxslar avans to‘lovlar summasini hisoblab
chiqarish uchun yilning joriy choragi birinchi oyining 5-
kunigacha soliq ro‘yxatdan o‘tgan joydagi soliq organiga
yilning tegishli choragida taxmin qilinayotgan foyda hamda
belgilangan foyda solig‘i stavkasi asosida ma’lumotnoma
(2-ilova) taqdim etadilar. 
Joriy to‘lovlar belgilangan muddatlargacha budjetga
to‘lanmasa ularga nisbatan soliq qonunchiligida ko‘zda
tutilgan har bir kechiktirilgan kun uchun hisoblangan soliq
summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida penya (moliyaviy
jarima) qo‘llaniladi.
Taxmin qilinayotgan soliq solinadigan foydadan kelib
chiqqan holda hisoblab chiqarilgan yuridik shaxslardan oli-
nadigan foyda solig‘i summasi hisobot davri uchun budjet-
ga to‘lanishi lozim bo‘lgan foyda solig‘i summasiga nisbatan
84

---

10 foizdan ko‘proq kamaytirilgan taqdirda, davlat soliq xiz-
mati organi joriy to‘lovlarni foyda solig‘ining haqiqiy sum-
masidan kelib chiqib penya (0,05 foiz) hisoblagan holda
qayta hisoblab chiqadi.
Hisobot davrida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotishdan
olgan foyda 200 karrali minimal ish haqidan kam bo‘lgan
korxonalar chorakda bir marta soliq to‘laydilar. Ular avans
(joriy) to‘lovlarni to‘lamaydilar. Avvalgi choraklarda
to‘lagan soliqlari esa hisobga olib boriladi.
Soliq to‘lovchilar birinchi chorak, yarim yil va yil o‘tishi
bilan yil boshidan hisoblangan yakun bilan soliqni haqiqiy
olingan foydadan kelib chiqib foydaga soliqni mustaqil o‘z-
lari hisoblab chiqadilar. Yil mobaynida to‘lagan soliqlari
hisobot yilida hisoblangan soliq summasidan hisobga oli-
nadi. 
Haqiqiy olingan foydaga qarab hisoblangan soliq sum-
masi (farqi) budjetga choraklik va yillik moliya hisoboti
topshirish mo‘ljallangan kungacha to‘lanadi.
Ortiqcha to‘langan soliq summasi kelgusi to‘lovlarga
o‘tkaziladi yoki soliq to‘lovchiga boshqa soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlardan qarzi bo‘lmasa undan yozma ariza
olgan kundan boshlab 30 kun ichida korxonaga qaytariladi.
Foydadan soliqni hisoblash va budjetga o‘tkazish javob-
garligi foydalaridan soliq to‘lashni amalga oshiruvchi yuri-
dik shaxslar zimmasiga tushadi.
Dividend va foizlar to‘lovchi yuridik shaxslar quyidagi
shaklda (3.1.2-jadval) soliq hisobini topshiradilar va to‘lov
85
2500
2500
10
10
250
250
3.1.2-jadval
Dividend va foizlarga soliq hisobi
1
(2008-yil yanvar oyi uchun, ming so‘m hisobida)
Ko‘rsatkichlar
To‘lovchi
ma’lumoti
bo‘yicha
Soliq inspeksiyasi
ma’lumoti
bo‘yicha
Hisoblangan dividendlar
va foizlar
Soliq stavkasi
Budjetga to‘lashi lozim bo‘lgan
soliq summasi — jami
1 
Soliq kodeksiga asosan ishlab chiqildi.

---

amalga oshirilgan oydan keyingi oyning 5 kuni ichida soliq
summasini budjetga o‘tkazadi.
Daromadlarni manbayida to‘lovchi yuridik shaxslar
moliya yili tugashi bilan 30 kun ichida davlat soliq xizmati
idoralariga hamda daromad olgan yuridik shaxslarga ular-
ning talablari bo‘yicha dalolatnoma topshiradilar. Unda shu
shaxslarning ro‘yxat raqamlari, nomlari, umumiy olingan
daromad va jami to‘langan soliq summasi hisobot yili
uchun ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan foyda solig‘i-
ni hisoblang (ma’lumotlar ming so‘m hisobida keltirilgan).
1. Mahsulot (ish, xizmatlar) sotishdan tushgan tu-
shum – 4380.
2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i – 688.
3. Aksiz solig‘i – 500.
4. Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi –
2695.
5. Sotish xarajatlari – 35.
6. Ma’muriy xarajatlar – 83.
7. Asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad –
35.
8. Olingan dividendlar – 75.
9. Valuta kursi bo‘yicha musbat farq — 29.
10. Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar – 15.
11. Favqulodda foyda – 5.
12. Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomning 1-ilova
xarajatlari — 312.
13. Soliq imtiyozi — 100.
Yechilishi:
1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining
obyekti «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq aniq-
lanib, unga muvofiq soliq obyektini aniqlash quyidagi tar-
tibda olib boriladi.
YF = SST — IT = 3192 — 2695 = 497
(bu yerda, YF — yalpi foyda; SST — sotishdan olingan
sof tushum; IT— sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxi).
86

---

AFF = YF – DX + BD – BZ = 497 – 118 + 35 = 414
(bu yerda, AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari; BD — asosiy faoliyatdan olingan
boshqa daromadlar; BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa zararlar).
UF = AFF + MD – MX = 414 + 104 – 15 = 503
(bu yerda, UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda; MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari).
STF = UF + FF – FZ = 503 + 5 = 508
(bu yerda, STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FF — favqulodda foyda; FZ — favqulodda zarar).
2. STFga yuqoridagi Nizomning 1-ilova xarajatlari va
2-ilova xarajatlarining farqi tiklanadi, ya’ni bizning misoli-
mizda:
508 + 312 = 820 ming so‘mni tashkil etadi.
Ushbu summadan aksiyalar va qimmatli qog‘ozlardan
dividendlar (foizlar) to‘lov manbayida soliqqa tortilganligi
bois chegiriladi, ya’ni:
820–75=745 ming so‘mni tashkil etadi.
Shundan soliq bo‘yicha imtiyozlar chegiriladi, ya’ni
745–100=645 ming so‘mni tashkil etadi.
3. 2007 yil uchun foyda solig‘i stavkasi 10 foizligini
hisobga olgan holda soliq summasi:
D(f)s = 645 x 10 / 100 = 64,5 ming so‘mni tashkil
etadi. 
2-masala. Ishlab chiqarish korxonasi ikkinchi yil faoli-
yat yuritmoqda, uning foyda solig‘i to‘lagungacha bo‘lgan
daromadi (2-son, 170-satr) 350 ming so‘m bo‘lgan.
Hisobot davri uchun qo‘shimcha ravishda quyidagi
ma’lumotlar mavjud:
— hokimiyatga homiylik yordami ko‘rsatilgan – 18
ming so‘m;
— qariyalar uyiga yordam ko‘rsatish uchun – 249 ming
so‘m.
Hisobot davri uchun korxona to‘lashi lozim bo‘lgan daro-
mad solig‘i necha so‘mga teng? (Soliq stavkasi – 10%.)
3-masala. Qo‘shilgan qiymat solig‘i va foyda soliqlar
to‘lovchisi hisoblangan ishlab chiqaruvchi korxona 2007-yil
hisobot davri uchun quyidagi ko‘rsatkichlarga ega:
87

---

— ichki bozorda mahsulotni sotishdan tushgan tu-
shum – 12800 ming so‘m;
— chet el valutasiga sotilgan mahsulot 14 ming AQSH
dollari miqdorida (yuk ortilgan vaqtda 1 AQSH dollari –
1240 so‘m);
— omborxonalarni ijaraga berishdan olingan sof daro-
mad – 2700 ming so‘m;
— uskunalarni o‘z vaqtida olib kelib o‘rnatilmagani
uchun sotuvchi korxonadan tushgan jarima va shartnoma-
da ko‘rsatilgan qo‘shimcha to‘lov – 998 ming so‘m;
— yordamchi korxonadan olingan dividendlar (divi-
denddan undirilgan soliq haqidagi ma’lumot mavjud) –
1339 ming so‘m;
— «Ishonch» firmasi tomonidan xodimlar bo‘limiga te-
gishli 1751 ming so‘mlik kompyuter dasturi yaratilgan va
tekinga o‘rnatib berilgan.
2006-yilda qonunchilikka asosan chegirmaga olib boril-
gan 3010 ming so‘mlik sotilgan mahsulotning puli kelib
tushgan.
Sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi –
11375 ming so‘m, shu jumladan, ishlab chiqarishda ishlati-
ladigan asosiy vositalarning eskirishi belgilangan me’yorga
nisbatan 2 koeffitsient qo‘llanilgan bo‘lib, 2100 ming
so‘mni tashkil etgan.
O‘tgan davr uchun quyidagi xarajatlar amalga oshirilgan:
— me’yor chegarasida o‘zining mahsulotini reklama qi-
lish uchun – 125 ming so‘m sarflangan;
— boshqaruvda ishlovchilar uchun ish haqi bo‘yicha xa-
rajat – 4495 ming so‘m;
— xizmat safari xarajatlari, me’yordagisi – 392 ming
so‘m, me’yordan yuqori – 85 ming so‘m;
— xizmat avtomobili saqlash uchun xarajatlar – 145
ming so‘m;
— uyali telefon – 1200 ming so‘m;
— ishlab chiqarishda qatnashmaydigan asosiy vosita-
larning eskirishi – 895 ming so‘m;
— hisobot davrida hisobvaraqlar bo‘yicha olingan qo‘-
shilgan qiymat solig‘i – 925 ming so‘m.
Aniqlang:
1. Hisobot davrida davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘l-
gan foyda solig‘i summasini (Soliq stavkasi 10% — 2007-yil
uchun).
88

---

2. Davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini.
3. Korxonaning moliyaviy natijalari bo‘yicha hisobotni
tuzing.
4. Hisobot davri uchun foyda solig‘ining shaklini
to‘ldiring.
Masalani yechish davrida mol-mulk solig‘i, yer solig‘i
hamda boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlarga ahamiyat
bermaslikka ruxsat etiladi.
4-masala.
Quyidagi ma’lumotlar asosida foyda solig‘ini
hisoblang (ming so‘m):
1. Sotishdan olingan sof tushum – 3192, shundan
eksport faoliyatidan – 670.
2. Soliq to‘langunga qadar olingan foyda – 508.
3. Olingan dividendlar – 75.
4. Soliq bo‘yicha imtiyozlar – 100.
Yechilishi:
1. Respublikamiz soliq qonunchiligiga muvofiq yuridik
shaxslarning erkin almashtiriladigan valutadagi eksportiga
imtiyozli stavkalar belgilangan. Demak, imtiyozli stavkalar-
ning qaysi birini qo‘llashni aniqlash uchun eksport mahsu-
lotining umumiy sotish hajmidagi salmog‘i aniqlanadi, ya’ni:
(670 / 3192) x 100 = 20,9.
Ushbu misolda eksport mahsulotining umumiy sotish
hajmidagi salmog‘i 20,9 foizni tashkil etadi. Bunday holda
belgilangan foyda solig‘i stavkasi 30 foizga kamayadi, ya’ni:
12 x 30 / 100 = 3,6 ga, demak, korxona foyda solig‘ini
8,4 foizda (12 – 3,6) to‘laydi.
2. 508 + 312 – 75 – 100 = 645 ming so‘m.
645 x 8,4 / 100 = 54,18 ming so‘m.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Foyda solig‘i O‘zbekistonda qachon joriy qilingan?
2. Yuridik shaxslar foyda solig‘ini to‘lovchilari kimlar?
3. Rezident va norezident kimlar va ular qandan tartibda soliqqa
tortiladi?
4. Soliq obyekti va soliqqa tortish bazasi qanday aniqlanadi?
5. Korxonaning moliyaviy faoliyat natijalari qanday aniqlanadi?
6. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalari qaysi
mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 
7. Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalar uchun qanday
stavkalar belgilangan?
8. Qanday yuridik shaxslar foyda solig‘idan to‘liq ozod etiladi? 
89

---

9. Yuridik shaxslarning qanday foydasi yuridik shaxslar foyda
solig‘ini to‘lashdan ozod etiladi?
10. Yuridik shaxslarning qanday xarajatlari soliqqa tortiladigan
daromaddan kamaytiriladi?
11. Soliq hisobotlarini topshirish va soliqni to‘lash tartibi qanday
belgilangan?
12. Yuridik shaxslar qanday tartibda va shaklda taxmin qilinayot-
gan foydasi haqida ma’lumotnoma taqdim etadilar?
3.2. SOLIQ SOLISHNING
SODDALASHTIRILGAN TARTIBI
3.2.1. Yagona soliq to‘lovi
Iqtisodiy islohotlarni yanada
erkinlashtirish va chuqurlash-
tirish jarayonida kichik biznesni
rivojlantirish muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki, bozor iqti-
sodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy tadbirkorlik, kichik biz-
nesni rivojlantirish, mulkdorlar sinfini shakllantirish, bozor-
larni tovarlar bilan to‘ldirish, raqobat muhitini yaratish,
ishsizlikka barham berish mamlakat oldida turgan asosiy
vazifalardan hisoblanadi. 
Soliqqa tortish tizimida olib borilayotgan islohotlarning
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, kichik biznes subyekt-
larini soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish hisob-
lanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1998-yil 15-apreldagi 159-son «Kichik korxonalar uchun
ixchamlashgan soliqqa tortish tizimiga o‘tishni qo‘llash
to‘g‘risida»gi qaroriga asosan mikrofirma va kichik korxo-
nalar soliqqa tortishning umumbelgilangan tartibidan sod-
dalashtirilgan, ya’ni ixchamlashtirilgan soliq rejimiga
o‘tkazildi. Bunda kichik korxonalar uchun yagona soliq
to‘lash yoki umumbelgilangan tartibda soliq majburiyatla-
rini bajarish ixtiyoriy ekanligi qat’i belgilandi. Kichik kor-
xonalar uchun yagona soliqning o‘rnatilishi soliq hisob-
kitobini tuzishni osonlashtiradi hamda ular bir nechta soliq
turi o‘rniga faqatgina bitta yagona soliq bo‘yicha soliq ido-
ralariga soliq hisob-kitobini topshirish imkoniyatiga ega
bo‘ldilar. Natijada, korxona hisobchilarining ishi birmun-
cha osonlashdi.
90
Soliq solishning sodda-
lashtirilgan tartibini soliq
amaliyotiga tatbiq
etilishi, uning iqtisodiy
mohiyati

---

Mikrofirmalar va kichik korxo-
nalarni jadal rivojlantirishni
yanada rag‘batlantirish hamda
uning mamlakat iqtisodiyotida
ahamiyati va ulushini tubdan oshirish maqsadida O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 20-iyundagi
PF-3620-sonli «Mikrofirmalar va kichik korxonalarni rivoj-
lantirishni rag‘batlantirish borasidagi qo‘shimcha chora-
tadbirlar to‘g‘risida»gi farmoniga muvofiq 2005-yilning
1-iyuldan boshlab O‘zbekiston soliq tizimida kichik biznes
subyektlarining ba’zi toifalari uchun yagona soliq to‘lovi
joriy qilindi.
U bir xillashtirilgan bo‘lib, quyidagi majburiy to‘lovlarni
to‘lash o‘rniga joriy qilingan:
— yagona soliq;
— budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi;
— Respublika yo‘l jamg‘armasi; 
— Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majbu-
riy ajratmalar.
Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar uning summasini
soliq solinadigan baza va tasdiqlangan stavkalardan kelib
chiqqan holda hisob-kitob qiladilar. Bunda soliq organlari-
ga davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalar
bo‘yicha hisob-kitoblar alohida taqdim etilmaydi, shu-
ningdek, pensiya, yo‘l va maktab ta’limini rivojlantirish
jamg‘armalariga majburiy ajratmalar summalari alohida
to‘lanmaydi.
Yagona soliq to‘lovi faqat kichik biznes subyektlari —
mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi. 
Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar ro‘yxati 2007-yil 1-
yanvardan boshlab kengaydi. Jumladan, ular tarkibiga soliq
solishning boshqa tizimini tanlash huquqisiz savdo va umu-
miy ovqatlanish korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari
uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari
bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil-
lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda
tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi); mikrofirmalar
va kichik korxonalar toifasiga tegishli bo‘lgan tayyorlov va
ta’minot – sotish tashkilotlari, brokerlik firmalari, komis-
91
Yagona soliq to‘lovi,
uning to‘lovchilari va
to‘lovchilar tarkibiga
kiritish mezoni

---

siya shartnomasi (topshirig‘i) bo‘yicha xizmatlar ko‘rsa-
tuvchi korxonalar va tashkilotlar; soliq solishning boshqa
tizimini tanlash huquqisiz lotereyalar va tavakkalchilikka
asoslangan boshqa o‘yinlarni tashkil etish bo‘yicha faoliyat-
ni amalga oshirish uchun yuridik shaxslar kiritildi.
2007-yil 1-yanvardan yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari
hisoblangan alkogolli mahsulot ishlab chiqaruvchi mikrofir-
malar va kichik korxonalar yagona soliq to‘lovini to‘lash
huquqisiz, soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilan-
gan tartibda to‘lashga o‘tkazildi. Yer qa’ridan foydalangan-
lik uchun soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olish-
ni amalga oshiruvchi mikrofirma va kichik korxonalarga
yagona soliq to‘lovi tatbiq etilmaydi. Bundan tashqari,
Soliq kodeksining 350-moddasiga ko‘ra yagona yer solig‘ini
to‘lovchilarga, qat’i belgilangan soliqni to‘lash nazarda
tutilgan mikrofirma va kichik korxonalarga hamda mahsu-
lot taqsimotiga oid bitimlar ishtirokchisi bo‘lgan mikrofir-
ma va kichik korxonalarga ham yagona soliq to‘lovi tatbiq
etilmaydi.
Soliqlar va majburiy to‘lovlarni umumbelgilangan tar-
tibda to‘lovchilar hisoblangan xususiy amaliyot bilan
shug‘ullanadigan notariuslar esa soliq solishning boshqa
tartibini tanlash huquqisiz yagona soliq to‘lovini to‘lashga
o‘tkazildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003-yil 30-
avgustdagi «1998-yil 9-apreldagi «Xususiy tadbirkorlik,
kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘bat-
lantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoniga o‘zgar-
tirish va qo‘shimchalar to‘g‘risida»gi PF-3305 sonli far-
moniga ko‘ra 2004-yilning 1-yanvaridan boshlab kichik
biznes subyektlari tarkibiga quyidagilar kiritilgan:
œ 
yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ulla-
nuvchilar;
œ 
xodimlarining o‘rtacha yillik soni: 
— ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishidan;
— xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa ishlab chiqarishga
bevosita aloqasi bo‘lmagan tarmoqlarda 10 kishidan;
— ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish
sohasida 5 kishidan oshmagan mikrofirmalar;
œ 
quyidagi tarmoqlarning o‘rtacha yillik xodimlari
soni:
92

---

— yengil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish
va asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va
qurilish materiallari sanoati 100 kishidan;
— mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va
kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirish va
qayta ishlash, qurilish hamda boshqa sanoat-ishlab chiqa-
rish sohalari 50 kishidan;
— fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat
ko‘rsatish sohasi (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari),
savdo va umumiy ovqatlanish hamda boshqa ishlab chiqa-
rishga aloqador bo‘lmagan sohalar 25 kishidan oshmagan
kichik korxonalar.
Kichik biznes subyektlariga amaldagi soliq qonunchi-
ligiga ko‘ra tatbiq etiladigan soliq imtiyozlari va preferen-
siyalar faqat yuqoridagi sanab o‘tilgan subyektlarga taalluqli
bo‘ladi.
U yoki bu korxonaning yuqorida aytilgan subyektlar
toifalarining birortasiga kiritilish mezoni bo‘lib xodimlar-
ning yillik o‘rtacha soni, shu jumladan, unitar (sho‘ba)
korxonalarda, filiallarda va vakolatxonalarda ishlaydiganlar
soni hisoblanadi.
Yagona soliq to‘lovi obyekti (so-
liq solinadigan aylanma) bo‘lib,
yalpi tushum hisoblanadi.
Quyidagilar yalpi tushum tarki-
biga kiritiladi:
1) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qo‘shilgan qiymat
solig‘ini chegirgan holda (qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash-
ga o‘tgan mikrofirma va kichik korxonalar uchun) sotilishi-
dan tushgan tushum summasi.
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) sotilishidan tushgan
tushum deganda quyidagilar tushiniladi: 
— qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga
tushirish-sozlash, loyihalash-qidiruv va ilmiy-tadqiqot kor-
xonalari uchun mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishidan
tushum summasi deganda o‘z kuchlari bilan bajarilgan ish-
lar hajmidan kelib chiqib hisoblangan yalpi tushum tushu-
niladi;
— lizing kompaniyalari uchun mahsulot (ishlar, xizmat-
lar) sotilishidan tushum summasi deganda lizing bo‘yicha
foizli daromadlar tushuniladi;
93
Soliq obyekti, yalpi
tushum tarkibi va soliq
bazasi

---

— vositachilik va topshiriq shartnomalari hamda vosi-
tachilik xizmatlari ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar
bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik shaxs-
lar uchun – ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul mukofoti
summasi;
— tayyorlov, ta’minot-sotish tashkilotlari uchun — rea-
lizatsiya qilingan tovarlarning xarid qiymati bilan sotish
qiymati o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab chiqarilgan yalpi
daromad;
— lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni
amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – o‘yin
chiptalarini ularda ko‘rsatilgan narx bo‘yicha tarqatishdan
tushgan tushum.
2) asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar.
Quyidagilar asosiy faoliyatdan boshqa daromadlarga ki-
ritiladi:
a) undirilgan yoki qarzdor e’tirof etgan jarimalar,
penyalar hamda xo‘jalik shartnomalarining shartlarini buz-
ganlik uchun boshqa jazo turlari, shuningdek, yetkazilgan
zararlarni qoplash bo‘yicha daromadlar;
b) hisobot yilida aniqlangan, o‘tgan yillardagi daromad-
lari;
d) mikrofirma va kichik korxonalar huzuridagi oshxo-
nalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar
singari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqa-
rish va sotish bilan bog‘lanmagan operatsiyalardan boshqa
daromadlar;
e) mikrofirma va kichik korxonaning asosiy fondlari va
boshqa mol-mulkini sotishdan daromadlar;
f) kreditorlik va debitorlik qarzini qonun bilan belgilan-
gan tartibda hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar;
g) tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash. 
Tovar-moddiy boyliklarni qo‘shimcha baholash sum-
masi mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishiga qarab soliq
solinadigan yalpi tushumga kiritiladi;
h) tekin moliyaviy yordam, shu jumladan, tekinga olin-
gan mol-mulk;
i) boshqa operatsion daromadlar.
3) moliyaviy faoliyatdan daromadlar.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar tarkibiga
quyidagi daromadlar kiritiladi:
a) olingan royalti;
94

---

b) O‘zbekiston Respublikasi hududi va undan tashqari-
da boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ulushli
ishtirok etishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo‘yicha
dividendlar hamda mikrofirma va kichik korxonaga tegish-
li bo‘lgan obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar
bo‘yicha daromadlar;
d) mol-mulkni uzoq muddatli ijara (lizing)ga berishdan
daromad (marja);
e) chet el valutasidagi operatsiyalar bo‘yicha kursdagi
farqdan daromadlar;
f) qimmatli qog‘ozlar, shu’ba korxonalar va hokazolarga
qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholashlarni o‘tkazishdan
daromadlar;
g) moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar.
4) favqulodda daromadlar.
Tovarlar (xizmatlar ko‘rsatish, ishlar bajarish) bepul
berilganda soliq solish obyektiga ularning qiymati ham ki-
ritiladi, bu qiymat ularni ishlab chiqarishga ketgan amalda-
gi xarajatlardan, mol-mulk bepul berilganda esa balansda
qayd etilgan qoldiq qiymatdan kelib chiqib belgilanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq solinadigan yalpi tushum
hisoblab chiqilayotganda quyidagilar yalpi tushum sifatida
qaralmaydi:
1) ustav fondiga (ustav kapitaliga) olingan hissalar, shu
jumladan, aksiyalarni (ulushlarni) joylashtirish bahosining
ularning nominal qiymatidan (dastlabki miqdoridan) ortiq
summasi, oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha birgalikdagi
faoliyatni amalga oshirish uchun birlashtiriladigan mablag‘-
lar;
2) muassislar (ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda
(chiqarilayotganda), shuningdek, tugatilayotgan yuridik
shaxsning mol-mulki uning muassislari (ishtirokchilari)
o‘rtasida taqsimlanayotganda ustav fondiga (ustav kapitali-
ga) hissalar doirasida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki
mulkiy huquqlar);
3) shartnoma muassislari (ishtirokchilari) umumiy mul-
kidagi hissasi qaytarib berilgan yoki bunday mol-mulk bo‘-
lingan taqdirda, oddiy shirkat shartnomasi sherigi (ishti-
rokchisi) tomonidan hissasi miqdorida olingan mablag‘lar
(mol-mulk yoki mulkiy huquqlar);
4) realizatsiya qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
uchun oldindan haq to‘lash (bo‘nak) tariqasida boshqa
95

---

shaxslardan olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy
huquqlar);
5) mulk huquqi ularga o‘tgan paytga qadar majburiyat-
larni qonun hujjatlariga muvofiq ta’minlash sifatida garov
yoki zakalat tarzida olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki
mulkiy huquqlar);
6) budjetdan berilgan subsidiyalar;
7) agar mablag‘larni (mol-mulkni yoki mulkiy huquq-
larni) o‘tkazish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekiston Respub-
likasi Vazirlar Mahkamasining qarori asosida amalga oshi-
rilsa, tekin olingan mablag‘lar (mol-mulk yoki mulkiy
huqlar), ishlar va xizmatlar;
8) olingan grantlar;
9) aksiyador – yuridik shaxsning o‘tgan yillarning taq-
simlanmagan foydasi ustav fondini (ustav kapitalini)
ko‘paytirishga yo‘naltirilganda qo‘shimcha aksiyalarning
qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymatini ko‘paytirish
tariqasida olingan daromadlari;
10) sug‘urta shartnomalari bo‘yicha sug‘urta tovoni
(sug‘urta summasi) tariqasida olingan mablag‘lar;
11) vositachiga yoki boshqa ishonchli vakilga vositachi-
lik va topshiriq shartnomalari yoki vositachilik xizmatlari
ko‘rsatishga oid boshqa shartnomalar bo‘yicha majburiyat-
larni bajarish munosabati bilan, shuningdek, vositachi yoki
boshqa ishonchli vakil tomonidan komitent yoxud o‘zga
ishonchli shaxs uchun amalga oshirilgan xarajatlarni
qoplash hisobiga tushgan mol-mulk (pul mukofoti bundan
mustasno);
12) obyekt qiymatining ijaraga beruvchi (lizing beruv-
chi) tomonidan olingan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi
tarzida qoplanishi;
13) telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-qidiruv
tadbirlari tizimining tekin olingan texnik vositalari, shu-
ningdek, mazkur vositalardan foydalanishga va ularga xiz-
mat ko‘rsatishga doir xizmatlar;
14) ixtiyoriy tugatilayotgan tadbirkorlik subyektining
muassislaridan (ishtirokchilaridan) ularning majburiyatlari-
ni bajarish uchun olingan mablag‘lar. Ixtiyoriy tugatish
qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda tugallanmagan
yoki tugatish tartib-taomili tugatilgan va faoliyat qayta tik-
96

---

langan taqdirda ushbu mablag‘lar soliq solish obyektiga ki-
ritiladi va ularga soliq solinishi lozim;
15) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha
vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga
muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida kiritilayotgan
mol-mulk.
Balansning valuta moddalarini qayta baholash chog‘ida
kursdagi ijobiy va salbiy farqlar o‘rtasidagi saldo soliq solish
obyekti hisoblanadi. Salbiy kurs farqi summasi ijobiy kurs
farqi summasidan ortiq bo‘lgan taqdirda oshib ketgan
summa yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarishda soliq
solinadigan bazani kamaytirmaydi.
Soliq kodeksining 356-moddasiga ko‘ra soliq solinadi-
gan bazani aniqlash uchun yalpi tushum summasidan
quyidagilar chegirib tashlanadi:
1) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;
2) to‘lov manbayida soliq solinadigan dividendlar va
foizlar tariqasida olingan daromadlar;
3) dividendlar tariqasida olingan va qaysi yuridik shaxs-
dan olingan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxsning ustav fondiga
(ustav kapitaliga) yo‘naltirilgan daromadlar. Muassislar
(ishtirokchilar) tarkibidan chiqilayotganda (chiqib ketgan-
da) yoxud tugatilayotgan yuridik shaxsning mol-mulki
imtiyoz qo‘llanilganidan so‘ng bir yil ichida uning ishtirok-
chilari o‘rtasida taqsimlanganda ilgari soliq solinadigan
bazadan chegirilgan daromadlarga to‘lov manbayida umu-
miy asoslarda soliq solinadi;
4) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi daromad-
lar. Mazkur daromadlarga ular qaysi davrda paydo bo‘lgan
bo‘lsa, o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘tkazilgan hisob-
kitoblar inobatga olingan holda soliq solinishi kerak;
5) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar
uning qiymati tovarlarni (ishlar va xizmatlarni) realizatsiya
qilishdan olingan tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan
bo‘lsa;
6) mahsulot yetkazib beruvchilarning siylovi (skidka)
tariqasida va asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish)
natijasida olingan boshqa daromadlar.
Chegirmalardan tashqari soliq solinadigan baza quyi-
dagilar uchun kamaytiriladi:
97
4—4777

---

1) avtomobillarga yoqilg‘i quyish shoxobchalari uchun:
— jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin,
dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq
summasiga;
— benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning avtomobillarga
yoqilg‘i quyish shoxobchalarining belgilangan eng yuqori
ustamadan oshadigan chakana narxi bilan olish narxi
o‘rtasidagi mahalliy budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan farq
summasiga;
2) lotereya o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha faoliyatni
amalga oshirish doirasida yuridik shaxslar uchun – yutuq
(mukofot) fondining summasiga, biroq tarqatilgan chipta-
larga chiqqan yutuqlarning (mukofotlarning) umumiy sum-
masidan ortiq bo‘lmagan miqdoriga;
3) brokerlik tashkilotlari uchun – bitim summasidan
birjaga o‘tkaziladigan vositachilik yig‘imi summasiga;
4) vositachilik, topshiriq shartnomasi bo‘yicha vosi-
tachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun –
realizatsiya qilingan tovar ulushida tovarlarni import qilish-
da to‘langan bojxona to‘lovlari summasiga;
5) yangi texnologik asbob-uskunalar olishga, lekin soliq
solinadigan bazaning ko‘pi bilan 25 foiziga. Soliq solinadi-
gan bazani kamaytirish texnologik asbob-uskunalarni foy-
dalanishga joriy etilgan soliq davridan boshlab besh yil
mobaynida amalga oshiriladi;
6) yosh oilalar jumlasidan bo‘lgan xodimlarga ipoteka
kreditlari bo‘yicha badallar to‘lashga va (yoki) mulk qilib
uy-joy olishga tekin yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga,
lekin soliq solinadigan bazaning ko‘pi bilan 10 foiziga.
Yagona soliq to‘lovini yuridik
shaxslar mustaqil ravishda belgi-
langan soliq stavkalaridan kelib
chiqib hisoblaydilar. Yagona soliq to‘lovi stavkalari 2009-yil
uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil
29-dekabrdagi PQ-1024-sonli qarori bilan tasdiqlangan
bo‘lib, u quyidagi 3.2.1.1-jadvalda tabaqalashtirilgan.
Bundan tashqari, alohida toifadagi korxonalar jumlasi-
ga kiruvchi lotereyalar o‘yinlarini tashkil etish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshiruvchi korxonalar soliq solinadigan
bazaga nisbatan 33 foiz, xususiy amaliyot bilan shug‘ullana-
digan notariuslar 50 foiz stavka miqdorida soliqqa tortiladi-
lar.
98
Soliq stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

---

99
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son-
li qarori.
3.2.1.1-jadval
Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovi 
STAVKALARI
1
¹
1
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Soliq to‘lovchilar
2
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlari korxonalari, 2—
7-bandlarda ko‘rsatib o‘tilganlari bundan mustasno
Sanoat ishlab chiqarishi bilan shug‘ullanuvchi kor-
xonalar
Kompyuter dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqish
va joriy etish tovarlar (ish, xizmatlar) realizatsiyasi
umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadi-
gan korxonalar
Qishloq xo‘jaligi korxonalari asosiy faoliyati bo‘yi-
cha, yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblanadigan
qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bun-
dan mustasno
Gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanish uchun
litsenziyaga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxs-
larni (shu jumladan, norezidentlarni) jalb etish
yo‘li bilan ommaviy tomosha tadbirlarini tashkil
etishdan daromad oladigan korxonalar
Tayyorlov va ta’minot-sotish tashkilotlari, broker-
lik idoralari (6-bandda ko‘rsatilganlaridan tash-
qari), shuningdek, vositachilik (topshiriq) shartno-
malari bo‘yicha vositachilik xizmatlari ko‘rsatilgan
korxonalar
Qimmatli qog‘ozlar bozorida brokerlik faoliyatini
amalga oshiradigan korxonalar
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmatlar)
eksportining ulushi (ishlar bajarilgan va xizmatlar
ko‘rsatilgan joydan qat’i nazar) erkin almashtiri-
ladigan valutada quyidagilarni tashkil etadigan
korxonalar uchun (O‘zbekiston Respublikasi Pre-
zidentining 1997-yil 10-oktabrdagi PF-1871-sonli
farmonida ro‘yxati keltirilganlar bundan mustasno):
— sotishning umumiy hajmidan 15 foizdan 30
foizgacha
Soliq stavkasi
yalpi tushumga
nisbatan
% larda
3
8*
7
5
6
30
33**
13**
belgilangan
stavka 30% ga
pasaytiriladi

---

Quyidagi mikrofirma va kichik korxonalar yagona soliq
to‘lovini to‘lashdan to‘liq ozod etiladi: 
— nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi-
ning mulki bo‘lgan, ishlovchilar umumiy sonining kamida
ellik foizini nogironlar, ikkinchi jahon urushi va mehnat
fronti faxriylari tashkil etgan korxonalar (savdo, vositachi-
lik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ulla-
nuvchi korxonalardan tashqari);
2005-yil 1-iyuldan boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lov-
chilar hisoblangan mikrofirmalar va kichik korxonalarga
quyidagi preferensiyalar nazarda tutiladi:
1) ilgari kichik biznes subyektlariga yagona soliq
bo‘yicha berilgan imtiyozlardan foydalanish huquqi. Bu uni
to‘lashdan to‘liq ozod qilishga nisbatan ham, soliq stavkasi-
ni pasaytirishga nisbatan ham belgilanadi; 
2) yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini bir yilga
kechiktirish, kechiktirilgan summani imtiyozli davr tuga-
gandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to‘lash
huquqi. Ushbu qoida faqat yangi tashkil etilayotgan (2005-
yilning 1-iyulida va undan keyin ro‘yxatdan o‘tkazilgan)
mikrofirmalar va kichik korxonalarga tatbiq etiladi; 
3) qonun hujjatlariga muvofiq ijaraga olingan yer may-
donlari uchun budjetga ijara haqini to‘lamaslik huquqi.
Soliq amaliyotiga yagona soliq to‘lovining kiritilishi
kichik biznes subyektlarini va mikrofirmalarni soliqqa tor-
tish uslubiyatini yanada soddalashtirdi.
Mikrofirma va kichik korxona-
lar, asosiy faoliyati bilan bir
qatorda, boshqa faoliyat turlari
bilan shug‘ullansalar, ushbu fao-
100
— sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan
ortiq foizni
Maishiy xizmatlar sohasi korxonalari uchun plastik
kartalarni qo‘llagan holda to‘langan ko‘rsatilgan
xizmatlar hajmi bo‘yicha
9.
belgilangan
stavka 50% ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 10% ga
pasaytiriladi
*) lizing kompaniyalari uchun lizing beruvchining daromadiga nisbatan
foizlarda (marja).
**) haq (yalpi daromad) summasiga nisbatan foizlarda.
Soliq hisobini taqdim
etish va soliqni budjetga
to‘lash muddatlari

---

liyat turlari bo‘yicha ular alohida hisob yuritishlari hamda
soliq to‘lovchilarning mazkur toifasi uchun qonunda nazar-
da tutilgan soliqlar, yig‘imlar va davlat maqsadli jamg‘ar-
malari hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga
majburiy ajratmalarni to‘lashlari shart.
Birinchi chorak, yarim yil va 9 oy yakunlari bo‘yicha
soliq to‘lovchilar ro‘yxatdan o‘tish joyidagi tuman (shahar)
davlat soliq inspeksiyasiga hisobot choragidan keyingi oy-
ning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa
yillik moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida belgilan-
gan shaklda (3-ilova) yagona soliq to‘lovi bo‘yicha hisob-
kitoblarni taqdim etadilar.
Mikrofirma va kichik korxonalar tarkibiga kirmaydigan
korxonalar tomonidan – har oyda hisobot davridan keyin-
gi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha
esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda taq-
dim etiladi.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash har chorakda o‘sib boruv-
chi yakun bilan hisobot choragidan keyingi oyning 25-
kuniga qadar amalga oshiriladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining 2005-yil 20-iyundagi
«Mikrofirmalar va kichik kor-
xonalarni rivojlantirishni rag‘bat-
lantirish borasidagi qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g‘risida» PF-3620-son farmoniga muvo-
fiq yangi tashkil etilgan mikrofirma va kichik korxonalarga
(bundan keyin korxona) yagona soliq to‘lovini to‘lash mud-
datini kechiktirish huquqini berish tartibi belgilangan.
To‘lashni kechiktirish yagona soliq to‘lovi bo‘yicha soliq
majburiyatini to‘lash muddatini muayyan muddatga ko‘chi-
rishni anglatadi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqini olish uchun
korxona, yagona soliq to‘lovini to‘lashning birinchi mud-
dati boshlanishiga ko‘pi bilan 15 kun qolganda, unga
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risida
tegishli tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilan-
gan shaklda ariza topshiradi.
Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasi to‘lash mud-
datini kechiktirish huquqini berish to‘g‘risidagi arizani ariza
kelib tushgan kundan boshlab 3 ish kuni mobaynida ko‘rib
chiqadi, so‘ngra to‘lash muddatini kechiktirish yoki rad
101
Yagona soliq to‘lovi
bo‘yicha to‘lovni kechik-
tirish tartibi hamda
uning ahamiyati

---

etish to‘g‘risida qaror chiqarib, korxonaning taqdim etilgan
arizasiga qabul qilingan qaror natijasining tegishli belgisini
qo‘yadi.
Tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasining rad etish
to‘g‘risidagi qarori quyidagi hollarda qabul qilinishi mum-
kin:
œ 
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘-
risidagi ariza belgilangan shaklda taqdim etilmagan bo‘lsa;
œ 
to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish to‘g‘-
risidagi ariza belgilangan muddatdan keyin topshirilsa;
œ 
korxona yagona soliq to‘lovining to‘lovchisi hisoblan-
masa.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash muddatini kechiktirish
huquqini boshqa sabablarga ko‘ra rad etishga yo‘l qo‘yil-
maydi.
Korxona arizada ko‘rsatilgan ma’lumotlarning to‘g‘rili-
gi (haqqoniyligi) uchun qonun hujjatlariga muvofiq javob
beradi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqi korxonaga kor-
xona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan oyning 1-kunidan bosh-
lab bir yilga beriladi.
Misol uchun, agar korxona davlat ro‘yxatidan 15- yoki
25-yanvarda o‘tkazilgan bo‘lsa, mazkur korxonaga soliqni
to‘lash muddatini kechiktirish huquqi joriy yilning 1-yan-
varidan keyingi yilning 1-yanvarigacha bo‘lgan davrga beri-
ladi.
Korxonaning xohishiga ko‘ra soliqni to‘lash muddatini
kechiktirish huquqi uning yozma arizasiga asosan bir yildan
kam bo‘lgan muddatga berilishi mumkin. Korxona to‘lash
muddatini kechiktirish huquqi berilgan davrda boshqa soliq
rejimiga o‘tganida, o‘tgan paytidan boshlab korxona to‘lash
muddatini kechiktirish huquqidan mahrum bo‘ladi va unda
qonunga muvofiq soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy
to‘lovlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlar vujudga keladi.
To‘lash muddatini kechiktirish yoki muddati kechikti-
rilgan to‘lov summasini so‘ndirish huquqi berilgan davrda
korxona tugatilsa, to‘lash muddati kechiktirilgan to‘lov
summasi qonunda nazarda tutilgan tartibda to‘lanadi.
To‘lash muddatini kechiktirish huquqi berilgan korxona
tuman (shahar) davlat soliq inspeksiyasiga belgilangan tar-
tibda, hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuniga qadar
yagona soliq to‘lovining hisob-kitobini taqdim etadi. Bunda
102

---

korxona yagona soliq to‘lovi hisob-kitobining o‘ngdagi
yuqori burchagiga «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti-
ning 2005-yil 20-iyundagi PF-3620-son farmoniga muvofiq
to‘lash muddati kechiktirilgan» belgisini qo‘yadi.
Agar to‘lash muddatini kechiktirish huquqini berish
muddati chorak oxiriga qadar tugasa, ushbu davrlar uchun
yagona soliq to‘lovining summasini aniqlash uchun kor-
xona davlat soliq xizmati organlariga yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobining belgilangan shakli bo‘yicha yagona soliq
to‘lovi bo‘yicha ma’lumotnoma — hisob-kitobni taqdim
etadi.
Misol uchun, agar to‘lash muddatini kechiktirish
huquqining muddati 1-iyunda tugasa, korxona tuman (sha-
har) davlat soliq inspeksiyasiga aprel va may oylari uchun
yagona soliq to‘lovining ma’lumotnoma — hisob-kitobini
taqdim etadi, iyun oyi uchun yagona soliq to‘lovining
hisob-kitobi esa 25 iyulga qadar taqdim etadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliq solishning soddalashtirilgan tartibini soliq amaliyotida
tatbiq etishning zarurligi nimada? 
2. Soliq amaliyotida ilk bor qachon soddalashtirilgan soliq rejimi
joriy qilingan va qaysi me’yoriy hujjat asosida?
3. Kichik biznes subyektlari tarkibi qaysi mezonlar asosida bel-
gilanadi?
4. Yagona soliq to‘lovi qachon joriy etildi?
5. Yagona soliq bilan yagona soliq to‘lovining farqi nimada?
6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilari kimlar?
7. Yagona soliq to‘loviga soliq stavkalari qaysi mezon asosida
belgilanadi?
8. Qanday yuridik shaxslar yagona soliq to‘lovidan imtiyozga
ega?
9. Yagona soliq to‘lovi budjetga qaysi muddatlarda to‘lanadi?
10. Yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib to‘lash tartibi qan-
day?
11. Qanday holatlarda yagona soliq to‘lovini budjetga kechiktirib
to‘lashni soliq organlari rad etishi mumkin?
103

---

3.2.2. Savdo va umumiy ovqatlanish 
korxonalarini soliqqa tortish
Ma’lumki, savdo va umumiy ov-
qatlanish korxonalari 2007-yil 1-
yanvarga qadar budjetga to‘lab
kelgan yalpi daromadidan yalpi
daromad solig‘i, mol-mulk solig‘i, tovarlar aylanmasidan
Pensiya jamg‘armasiga, Respublika yo‘l jamg‘armasiga
hamda Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga maj-
buriy to‘lovlar to‘lash o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 18-dekabrdagi «O‘zbekiston Res-
publikasining 2007-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich-
lari prognozi va Davlat budjetining parametrlari to‘g‘risi-
da»gi PQ-532-sonli qaroriga muvofiq 2007-yil 1-yanvardan
boshlab yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tkazildi.
2006-yil yakuni bo‘yicha asosiy (profil) faoliyat turi
savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat)
hisoblangan yuridik shaxslar belgilangan tartibda hisobot
yili boshidan boshlab yagona soliq to‘lovlarini to‘lashlari
shart qilib belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan
2007-yil 28-martda 1668-son bilan ro‘yxatga olingan
«Yagona soliq to‘lovini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi
to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun soliqqa tortishning quyidagi tar-
tibi belgilangan. Jumladan, Nizomda savdo faoliyati (umu-
miy ovqatlanish sohasidan faoliyat) hisoblangan yuridik
shaxslar uchun 2007-yildan boshlab yagona soliq to‘lovini
to‘lash tartibi belgilangan.
Shu bilan birga savdo va umumiy ovqatlanish korxo-
nalari uchun:
— bojxona to‘lovlari (bojxona bojlari va yig‘imlari, aksiz
solig‘i va tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilishda
qo‘shilgan qiymat solig‘i);
— davlat bojlari;
— ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish
va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun
yig‘im;
— qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yuridik
shaxslarni ro‘yxatdan o‘tkazganlik uchun yig‘im va atrof
tabiiy muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni O‘zbekiston
104
Savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun
yagona soliq to‘lovining
joriy etilishi 

---

Respublikasi hududiga joylashtirganlik uchun kompensa-
tsiya to‘lovlarini to‘lash tartibi saqlab qolingan.
Agar yuridik shaxslar hisobot yili yakuni bo‘yicha savdo
(umumiy ovqatlanish) korxonasiga mansub bo‘lmasa, kel-
gusi yil boshidan boshlab umumbelgilangan tartibda soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tishlari shart, soliq
solish tartibini tanlash huquqi saqlab qolinadigan mikrofir-
malar va kichik korxonalar bundan mustasno.
Yagona soliq to‘lovi to‘lashga o‘tish savdo (umumiy
ovqatlanish) korxonalari umumbelgilangan tartibda soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar to‘lashga o‘tgan birinchi
hisobot choragi uchun foyda solig‘i, obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i va yuridik shaxs-
larning mol-mulkiga solinadigan soliq bo‘yicha joriy
to‘lovlarni to‘lamaydilar.
Ishchilar sonidan qat’i nazar ulgurji, chakana savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari (shu jumladan, kichik
korxonalar va mikrofirmalar) yagona soliq to‘lovini to‘lov-
chilari hisoblanadi.
Yagona soliq to‘lovi to‘lovchisini aniqlashda asosiy
mezon bo‘lib, yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazgan-
lik to‘g‘risidagi guvohnomada ko‘rsatilgan korxona faoliya-
tining kodi hisoblanadi.
Bunda korxonaning ixtisoslashishi XXTUT asosiy kodga
to‘g‘ri kelishi kerak. Agar korxonaning faoliyati XXTUT
kodiga to‘g‘ri kelmasa, o‘z faoliyati kodini qonun hujjatlari-
da belgilangan tartibda statistika organlarida qayta ro‘yxat-
dan o‘tkazishga va ushbu toifadagi korxonalar (faoliyati tur-
lari) uchun belgilangan tegishli soliqlarni to‘lashga majbur.
Yagona soliq to‘lovida realizatsiya (tovaroborot) umu-
miy yillik hajmida tushum ulushi aksariyat qismini tashkil
etgan faoliyat turi asosiy (profil) faoliyati turi hisoblanadi.
Agar joriy yil yakuni bo‘yicha realizatsiya (tovar aylan-
ma)ning umumiy yillik hajmida tushum ulushi faoliyati
turlari bo‘yicha bir xil miqdorni tashkil etsa, asosiy (profil)
faoliyat turi o‘tgan hisobot yil yakuni bo‘yicha aniqlanadi.
Savdo (umumiy ovqatlanish) korxonalariga, soliq solish
maqsadida, o‘tgan hisobot yili yakuni bo‘yicha asosiy (pro-
fil) faoliyat turi savdo faoliyati (umumiy ovqatlanish soha-
sidagi faoliyati) hisoblanadigan yuridik shaxslar kiradi.
Savdo faoliyati deganda qayta sotish maqsadida xarid
qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.
105

---

Quyidagilar savdo faoliyati sifatida qaralmaydi:
— o‘zi ishlab chiqargan mahsulot hisoblanadigan tovar-
larni realizatsiya qilish, jumladan, ularni mustaqil yuridik
shaxs hisoblanmaydigan firma do‘konlari orqali realizatsiya
qilish;
— komissioner (ishonchli vakil) tomonidan komissiya
(topshiriq) shartnomalari bo‘yicha tovarlarni realizatsiya
qilish, jumladan, davlat daromadiga o‘tkaziladigan mol-
mulkni realizatsiya qilish;
— tayyorlov va ta’minot-sotish faoliyati bilan shug‘ul-
lanadigan korxonalar tomonidan tovarlarni realizatsiya qi-
lish.
Umumiy ovqatlanish sohasidagi faoliyat deganda kuli-
nariya, shuningdek, boshqa oziq-ovqat mahsulotini tayyor-
lash, realizatsiya qilish va ularni is’temol qilishni tashkil
etish bo‘yicha faoliyat tushuniladi.
Yagona soliq to‘lovini hisoblashda soliq solish obyekti
bo‘lib, aksariyat hollarda yalpi tushum hisoblanadi, lekin
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi
tushum bo‘lib tovarlar aylanmasi hisoblanadi. 
Bundan tashqari, savdo korxonalarining asosiy faoliyat-
dan tashqari boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan
daromadlari va O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga
muvofiq belgilanadigan boshqa daromadlar yalpi tushum
tarkibiga kiritiladi.
Shuningdek, yagona soliq to‘lovi hisob-kitob bazasini
aniqlashda tushumdan quyidagilar chegirib tashlanadi:
a) qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari uchun qo‘shil-
gan qiymat solig‘ini;
b) davlat subsidiyalarini;
d) davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromadlar;
e) to‘lov manbayida ushlab qolinishi lozim bo‘lgan div-
idendlar va foizlar ko‘rinishidagi daromadlar;
f) o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi ustav ka-
pitalini oshirishga yo‘naltirishda aksiyador qo‘shimcha
aksiyalarining qiymati yoki aksiyalarning nominal qiymati-
ni ko‘paytirish tarzida olingan daromadlari;
g) hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yillardagi foyda.
Mazkur daromadlar qaysi davrda paydo bo‘lgan bo‘lsa,
o‘sha davrdagi qonun hujjatlariga muvofiq shu davrdagi
soliqlar va majburiy to‘lovlar bo‘yicha hisob-kitoblarni
o‘tkazishni hisobga olgan holda soliqqa tortiladi;
106

---

h) olingan grantlar. Grant deganda – ijtimoiy aha-
miyatga ega maqsadni ko‘zlagan, iqtisodiyotni rivojlan-
tirish, ilmiy-texnik va innovatsion dasturlarni bajarish
uchun korxonaga davlat (hukumat), shuningdek, nodavlat,
xorijiy, xalqaro tashkilotlar va jamg‘armalar tomonidan
ko‘rsatiladigan tekin, gumanitar mablag‘li yoki moddiy-
texnik yordam tushuniladi. Grant mablag‘lari qat’i ravishda
belgilangan maqsadlarga ishlatiladi;
i) ko‘p oborotli qaytariladigan taraning qiymati, agar
uning qiymati tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan
tushumning tarkibiga ilgari kiritilgan bo‘lsa;
j) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan chegirmalar.
Yagona soliq to‘lovi uchun soliq
stavkalari O‘zbekiston Respub-
likasi Prezidentining qarori bilan
tasdiqlanadi. Jumladan, O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidenti-
ning 2008-yil 29-dekabrdagi
1024-sonli qaroriga muvofiq 2009-yildan boshlab savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari uchun ishchilari sonidan
qat’i nazar yalpi tushumdan (tovar aylanmasi hajmidan)
quyidagi stavkalarda yagona soliq to‘lovi to‘lash joriy qi-
lindi:
— umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
— 10%;
shundan: umumta’lim maktablari, maktab-internatlar, 
o‘rta maxsus kasb-hunar va oliy o‘quv yurtlariga
xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar uchun
— 8%.
Savdo korxonalari uchun:
— shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq
kishi
— 4%;
— boshqa aholi punktlarida
— 2%;
— olis va tog‘li hududlarda
— 1%;
— ulgurji savdo korxonalari (Ulgurji savdo korxonalari
uyushmasi tizimiga kiruvchi respublika ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralari va ularning hududiy bazalari
bundan mustasno. Ular uchun O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2006-yil 8-iyundagi «Ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza – kontoralarni soliqqa tortish tartibini takomil-
lashtirish to‘g‘risida»gi PQ-374-son qarori bilan nazarda
tutilgan soliq solish tartibi saqlab qolinadi)
— 5%;
Ulgurji va chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi dorixo-
nalar uchun:
107
Savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari uchun
yagona soliq to‘lovi
stavkalari va soliqni
hisoblash muddatlari

---

— shaharlarda aholi soni 100 ming va undan ortiq
kishi
— 3%;
— boshqa aholi punktlarida
— 2%;
— olis va tog‘li hududlarda
— 1%.
Yuqorida qayd qilingan savdo va umumiy ovqatlanish
hamda dorixonalar plastik kartochkalardan foydalangan
holda xizmat ko‘rsatsalar yagona soliq to‘lovi bo‘yicha
amaldagi stavkadan 10 foiz pasaytirilgan stavka bo‘yicha
soliq to‘laydilar (4-ilova).
Agar savdo korxonalari, jumladan, ulgurji va chakana
dorixonalar, yagona soliq to‘lovining turli stavkalari
o‘rnatilgan aholi punktlarida mustaqil yuridik shaxslar
hisoblanmagan bir necha savdo shoxobchalariga ega
bo‘lsalar, ular har bir savdo shoxobchasi bo‘yicha tovarlar
aylanmasini alohida-alohida hisobini yuritishlari va shu
aholi punktlari uchun o‘rnatilgan soliq stavkalari bo‘yicha
yagona soliq to‘lovini to‘lashlari shart.
Bunda savdo korxonalarining asosiy faoliyatdan tashqari
boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyatdan daromadlari va
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq belgi-
lanadigan boshqa daromadlari savdo korxonasi davlat soliq
xizmati organlarida ro‘yxatdan o‘tgan joy uchun o‘rnatilgan
stavkasi bo‘yicha yagona soliq to‘lovini to‘laydilar.
Agar savdo korxonalari balansida qayd etilgan asosiy
vositalarni ijaraga topshirsalar, ular ijaraga berilgan ushbu
aktivlar qiymatidan umumbelgilangan tartibda mol-mulk
solig‘ini to‘laydilar hamda ularga mol-mulk solig‘i bo‘yicha
imtiyozlar tatbiq etilmaydi.
Savdo korxonalari yagona soliq to‘lovini mustaqil ra-
vishda soliq solinadigan baza va belgilangan stavkalardan
kelib chiqqan holda hisoblab chiqadilar va budjetga to‘lay-
dilar.
Yagona soliq to‘lovini hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tgan
joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi
yakun bilan har oyda hisobot oydan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliyaviy hisobot taqdim etiladigan muddatlarda davlat
soliq xizmati organlariga belgilangan shaklda (3-ilova) taq-
dim etiladi.
Yagona soliq to‘lovini to‘lash ortib boruvchi yakun
bilan hisob-kitobini taqdim etish muddatidan kechiktirmay
amalga oshiriladi.
108

---

O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. 2007-yil 1-yanvarga qadar savdo va umumiy ovqatlanish kor-
xonalari qanday soliq rejimida ishlagan?
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini yagona soliq to‘-
lovini to‘lovchilar tarkibiga o‘tishning ahamiyati va zarurligi nimada? 
3. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq
to‘lovidan tashqari yana qanday to‘lovlar, yig‘imlar saqlab qolingan?
4. Savdo faoliyati deganda nimani tushunasiz?
5. Umumiy ovqatlanish faoliyati deganda nimani tushunasiz?
6. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchi savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalarining soliqqa tortish obyekti qanday aniqlanadi?
7. Yagona soliq to‘lovini hisoblashda yalpi tushum tarkibi qanday
aniqlanadi?
8. Yalpi tushum tarkibidan nimalar chegiriladi?
9. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq
to‘lovi stavkalari 2008-yilda qanday belgilangan? 
10. Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida tabaqalashtirilgan? 
11. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yagona soliq
to‘lovi qaysi muddatlarda to‘lanadi?
3.2.3. Yagona yer solig‘i
1999-yilda qishloq xo‘jalik kor-
xonalarini soliqqa tortish tizimi-
da tub o‘zgarishlar yuz berdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 10-ok-
tabrdagi «Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar
uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida»gi PF-
2086-sonli farmoniga muvofiq 1999-yilning 1-yanvaridan
boshlab qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘i joriy etildi.
Qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘ini joriy etilishi, o‘z navbatida ularni
quyidagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashdan ozod qildi:
— foyda solig‘i;
— qo‘shilgan qiymat solig‘i;
— ekologiya solig‘i;
— suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
— yer solig‘i;
— yerosti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq;
— mol-mulk solig‘i;
— obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i;
109
Yagona yer solig‘ining
joriy etilishi va ahamiyati

---

— boshqa mahalliy soliqlar va yig‘imlar.
Yagona yer solig‘i to‘lovchilari hisoblangan qishloq
xo‘jalik tovarlari ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona
to‘lovlari, davlat boji, litsenziya yig‘imlari, budjetdan tash-
qari fondlarga ajratmalar, shuningdek, aksizosti mahsulot-
larga aksiz solig‘ini to‘lashning amaldagi tartibi saqlab
qolindi.
Yagona yer solig‘ini joriy qilishdan maqsad qishloq
xo‘jalik yerlaridan foydalanish samaradoriligini oshirish,
qishloq xo‘jalik tovar ishlab chiqaruvchilarini mehnatining
pirovard natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchay-
tirish, qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortish tizimini
soddalashtirish va bir xillashtirishdan iboratdir.
Mazkur soliqning amalga kiritilishi qishloq xo‘jaligi
tovar ishlab chiqaruvchilarni tasarrufidagi yerlaridan yana-
da oqilona foydalanishga da’vat etadi, chunki har bir gek-
tar yer maydoni uchun undan daromad olish yoki daromad
olmaslik holatidan qat’i nazar belgilangan miqdordagi soliq
summasini to‘lash lozim bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
yagona yer solig‘ining joriy etilishi soliqqa tortish tizimida
uning amal qilishi jarayonini yanada takomillashtirishdan
dalolat beradi. Soliqqa tortishning ushbu tizimi xo‘jaliklar
hisobchilarining soliqlarni hisoblash va to‘lash borasidagi
ishlarini keskin kamaytirdi. Ilgari qishloq xo‘jalik korxo-
nalari o‘nlab turdagi soliqlar va yig‘imlarni to‘lashardi. Agar
ayrim soliq turlarining har oyda va har yilning har choragi-
da to‘lanishini hisobga oladigan bo‘lsak, unda ayrim
xo‘jaliklar davlat soliq organlariga soliqlar bo‘yicha 30 dan
ortiq hisob-kitoblarni taqdim etishi, bir yilda ana shuncha
to‘lov topshiriqnomalarini to‘ldirishi kerak bo‘lar edi.
Endilikda esa xo‘jaliklar bir yilda bir marta bir turdagi soliq
summasini hisoblab chiqishadi.
Qishloq xo‘jaligi tovari ishlab
chiqaruvchi korxonalar hamda
qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi
ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining
tajriba-eksperimental xo‘jaliklari va ta’lim muassasalarining
o‘quv-tajriba xo‘jaliklari yagona yer solig‘ining to‘lovchilari
bo‘lib hisoblanishadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi shartlarga javob bera-
digan yuridik shaxslar – soliq solish maqsadida qish-
110
Yagona yer solig‘i
to‘lovchilari, soliq
obyekti va soliq bazasi

---

loq xo‘jaligi tovarlari ishlab chiqaruvchilar tarkibiga kira-
di: 
— yer uchastkalaridan foydalangan holda qishloq xo‘ja-
ligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi yetishtirgan mazkur
mahsulotni qayta ishlash yoxud yer uchastkalaridan foy-
dalangan holda faqat qishloq xo‘jaligi mahsulotini
yetishtirish asosiy faoliyat turi bo‘lgan yuridik shaxslar;
— qishloq xo‘jaligini yuritish uchun mahalliy davlat
hokimiyati organlari tomonidan o‘zlariga belgilangan tar-
tibda berilgan yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxs-
lar;
— qishloq xo‘jaligi mahsulotini yetishtirish va o‘zi
yetishtirgan mazkur mahsulotni qayta ishlash ulushi rea-
lizatsiya qilish yoki qayta ishlash uchun olingan qishloq
xo‘jaligi mahsulotini o‘z ichiga oluvchi qishloq xo‘jaligi
mahsulotini yetishtirish va qayta ishlash umumiy hajmida
kamida 50 foizni tashkil etadigan yuridik shaxslar.
O‘rmon va ovchilik xo‘jaliklari hamda yuridik shaxs
tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon
xo‘jaliklari yagona yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanish-
maydi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ish-
lab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqa-
rish va qayta ishlash bo‘yicha mazkur faoliyat turidan
yagona yer solig‘ini to‘laydilar va ular boshqa soliqqa tor-
tish tizimini tanlash huquqiga ega emaslar. 
Yagona yer solig‘ini to‘lovchi hisoblangan qishloq xo‘ja-
ligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun bojxona bojlari, dav-
lat bojlari, litsenziya yig‘imlari, davlat maqsadli jamg‘ar-
malariga ajratmalarni to‘lashning amaldagi tartibi saqla-
nadi.
Agar yagona yer solig‘ini to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar
ishlab chiqaruvchilari o‘zlari ishlab chiqargan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta ishlash
bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ul-
lansalar, ular alohida hisob yuritishlari va boshqa faoliyat
turlari bo‘yicha shu toifadagi to‘lovchilar uchun amaldagi
qonun hujjatlari bilan nazarda tutilgan soliqlarni to‘lashga
majburdirlar. Bunda, agar qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga
kirsa, faoliyatning boshqa turlari bo‘yicha (savdo va umu-
miy ovqatlanish korxonalari uchun belgilangan soliqlar va
111

---

yig‘imlar to‘lanadigan savdo va umumiy ovqatlanishdan
tashqari) ular faoliyatning mazkur turi uchun nazarda tutil-
gan yagona soliq to‘lov yoki umumbelgilangan tartibda
soliqlar to‘laydilar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan
yerlar ijaraga (shu jumladan, ichki xo‘jalik pudratiga) beril-
ganda ijaraga beruvchida ijaraga berilgan yerlar bo‘yicha
yagona yer solig‘ini to‘lash majburiyati saqlanib qoladi. 
Qishloq xo‘jaligini yuritish uchun egalik qilish, foy-
dalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkasi maydoni
yagona yer solig‘i solish obyekti hisoblanadi.
Soliq solinadigan yer uchastkalarining normativ qiymati
soliq solinadigan baza hisoblanadi. Agar normativ qiymat
belgilanmagan bo‘lsa, unda soliq solinadigan baza bo‘lib
qishloq xo‘jaligi tovari ishlab chiqaruvchilarning soliq soli-
nadigan yer uchastkalari maydoni hisoblanadi.
Soliq solinadigan qishloq xo‘jaligi yer maydonlari, yer
uchastkalarining joylashishi, tuproq boniteti va yer mulki-
ning boshqa tavsiflari yer kadastri ma’lumotlari bo‘yicha
qabul qilinadi.
Soliq qonunchiligiga ko‘ra soliq
solinmaydigan yer uchastkalariga
quyidagi yerlar kiradi:
a) qishloq aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi
yerlari;
b) ihota daraxtzorlari egallagan yerlar; 
d) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari,
suv havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va boshqa
jismoniy tarbiya — sog‘lomlashtirish komplekslari, onalar
va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari, sana-
toriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-mashq
bazalari egallagan yerlar;
e) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini
yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar —
loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar bosh-
langanidan e’tiboran ko‘pi bilan besh yilga. Agar loyihada
yerlarni o‘zlashtirish va meliorativ ishlarni amalga oshirish
muddatlari ko‘rsatilmagan yoki yer uchastkasi boshqa mud-
datlarda topshirilgan bo‘lsa, yer uchastkasi uchun soliq
meliorativ ishlar va yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlari baja-
rilgan yillar uchun to‘lanmaydi, lekin u 5 yildan oshmasli-
gi kerak;
112
Soliqdan imtiyozlar

---

f) ta’lim, madaniyat va sog‘liqni saqlash obyektlari band
etgan yerlar;
g) yangi tut ko‘chatlari ekilgan yerlar, qator oralaridan
qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekish uchun foydalanilishidan
qat’i nazar, uch yil muddatga. Shu munosabat bilan bahor-
da ekilgan tut ko‘chatlari ekilgan yilni hisoblaganda uch
yilga soliq to‘lashdan ozod etiladi, kuzda ekilgan ko‘chatlar
esa ularni ekishdan keyingi yildan boshlab uch yilga soliq
to‘lashdan ozod etiladi;
h) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga
molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va o‘r-
mon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari hamda
o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va o‘quv-
tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv maqsadlari
uchun foydalaniladigan yerlari;
i) yangi barpo etilgan qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari, shu jumladan, fermer xo‘jaliklari, davlat
ro‘yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil muddatga;
j) O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga
muvofiq soliq solinmaydigan boshqa yerlar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga soliqdan
imtiyoz belgilanganda ular soliqni ushbu huquq paydo
bo‘lgan oydan boshlab to‘lashni to‘xtatadilar. Soliq im-
tiyozlari bekor qilingan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu
huquq bekor qilingan oydan keyingisidan boshlab to‘lashni
boshlaydilar.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab
chiqaruvchilari yagona yer solig‘i
summasini belgilangan shakl
bo‘yicha soliq solinadigan baza-
ga qarab yer uchastkalarining normativ qiymati hamda yer
uchastkalarining maydonidan (yer uchastkasi joylashgan yer
va yer uchastkasining bal bonitetini nazarda tutadigan tuza-
tish koeffitsienti e’tiborga olingan holda belgilangan stavka-
dan) kelib chiqqan holda hisoblab chiqariladi.
Yagona yer solig‘ining hisob-kitobi yer uchastkasi joy-
lashgan yerdagi davlat soliq xizmati organiga joriy soliq
davrining 1-mayigacha taqdim etiladi.
Yil davomida berilgan yer uchastkalari uchun yagona
yer solig‘i yer uchastkasi berilganidan keyingi oydan bosh-
lab to‘lanadi. Yer uchastkasi olib qo‘yilgan taqdirda, yago-
113
Soliqni hisoblash, hisob-
kitoblarni taqdim etish
va to‘lash tartibi

---

na yer solig‘ini to‘lash yer uchastkasi olib qo‘yilgan oydan
boshlab to‘xtatiladi.
Yer uchastkasining tarkibi va maydoni yil davomida
o‘zgargan, shuningdek, yagona yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz-
larga bo‘lgan huquq vujudga kelgan (tugatilgan) taqdirda,
soliq to‘lovchilar davlat soliq xizmati organlariga hisobot
yilining 1-dekabrigacha yagona yer solig‘ining aniqlik kiri-
tilgan hisob-kitobini taqdim etishlari lozim bo‘ladi. 
Yagona yer solig‘ini budjetga to‘lash quyidagi muddat-
larda amalga oshiriladi:
— hisobot yilining 1-iyuligacha – yillik soliq sum-
masining 20 foizi;
— hisobot yilining 1-sentabrigacha – yillik soliq sum-
masining 30 foizi;
— hisobot yilining 1-dekabrigacha – soliqning qolgan
summasi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari buxgal-
teriya hisobida yagona yer solig‘i bo‘yicha budjet bilan
hisob-kitobni budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga
olish hisobvarag‘ida yuritadilar.
Globallashuv sharoitida jahon
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agrar
tarmoqning jadal o‘sishi mam-
lakatda iqtisodiyotning yuksalishi
uchun asosiy omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Rivoj-
langan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqa-
ruvchilarining soliqqa tortish tizimi yanada soddalashtiri-
lishga qarab ketmoqda. Xorijiy mamlakatlar amaliyotida
soliqlar tabaqalashtirilgan bo‘lib, o‘rnatilgan soliqlar soliq
obyektidan yoki daromad olish darajasidan kelib chiqib
budjetga to‘lanadi. Agrar sektorga ma’lum bir imtiyozlar
hamda maxsus soliq rejimi qo‘llaniladi va ular albatta ish-
lab chiqarish xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu xusu-
siyatlarga fasllar almashinuvi, tabiiy ob-havo sharoitlarini
misol qilish mumkin. Rivojlangan davlatlarda qishloq xo‘ja-
ligi tovar ishlab chiqaruvchilari to‘laydigan soliqlar tarkibi-
ga nazar tashlanganda, ularning turli mamlakatlar miqyosi-
da soliq turlariga qarab soliqlarni tabaqalashganini ko‘rish
mumkin (3.2.3.1-jadval).
Germaniya, Fransiya, Italiyada qishloq xo‘jalik subyekt-
lari hisoblangan fermerlik kooperativlariga korporativ
soliqni to‘lash bo‘yicha imtiyozlar keng tarqalgan. Rivoj-
114
Qishloq xo‘jalik korxo-
nalarini soliqqa tortishda
xorijiy davlatlar tajribasi

---

langan davlatlarda qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruv-
chilari to‘laydigan yer solig‘i boshqa yuridik shaxslarga nis-
batan ancha past miqdorda belgilangan.
Gollandiyada bevosita qishloq xo‘jaligi ishlab chiqari-
shida mehnatga qobiliyatli aholining 4 foizigina ishlaydi.
Bu davlatning hududi va aholisi O‘zbekiston bilan solishtir-
ganda bir necha barobarga kam. Tabiiy sharoiti esa qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishi uchun anchagina
noqulay. Shunga qaramasdan ushbu mamlakat qishloq
xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha dunyoda
uchinchi o‘rinda turadi. Eksportning yillik hajmi taxminan
35 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi.
Jahonda samarali faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘ja-
liklari AQSH davlatida mukammal shakllangan deb atash
mumkin. Buning asosiy sabablari, fermer xo‘jaliklariga
yordam dasturlarini mablag‘ bilan ta’minlashda federal
hukumat yetakchilikni o‘zida saqlab turganligi bilan izoh-
lanadi.
Buyuk Britaniya soliq tizimida fermer xo‘jaliklarini
soliqqa tortish alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu mam-
115
* — daromad solig‘iga kiritilgan.
** — yer solig‘iga kiritilgan.
3.2.3.1-jadval
Ayrim rivojlangan mamlakatlar qishloq xo‘jalik subyektlari 
to‘laydigan asosiy soliq turlari
Soliq turlari
Daromad solig‘i
Korporativ soliq
Mol-mulk solig‘i
Yer solig‘i
Mahalliy soliqlar
(yer solig‘idan
tashqari)
QQS
Sotuvga soliq
Ijtimoiy to‘lovlar
AQSH
+
+
-**
+
+
-
+
+
Fransiya
+
+
+
+
+
+
-
+
Italiya
+
+
-
-*
+
+
-
+
Buyuk
Britaniya
+
+
+
-
+
+
-
+
Germa-
niya
+
+
-**
+
+
+
-
+

---

lakatda fermerlar to‘laydigan asosiy soliq turi daromad
solig‘i hisoblanib, u moliya yilida xo‘jalikda hosil qilingan
daromad yoki foydadan belgilangan shkala bo‘yicha undiri-
ladi. Daromad solig‘ini undirish maqsadida fermer xo‘jalik-
lariga beshta soliq shkalasi ishlab chiqilgan bo‘lib, unda yer,
mol-mulklarni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq
solish, o‘rmon xo‘jaliklaridan olinadigan foydaga soliq so-
lish, asosiy faoliyatdan tashqari olingan daromad manbala-
riga soliq solish, ishchi xodimlar va yollanma mehnat qiluv-
chilarning daromadlariga soliq solish jarayonlari aks ettiri-
ladi. Fermer xo‘jaliklari uchun moliya yili 1-apreldan bosh-
lanib keyingi kalendar yilining 31-martida tugaydi. Foyda
solig‘i moliya yil yakuni bo‘yicha hisob-kitob qilinadi va
hisoblangan soliq summasining 50 foizini 1-yanvarda va
qolgan qismini 1-iyunda budjetga to‘lab beradi. Ya’ni bu
yerda soliqni budjetga undirishda qishloq xo‘jaligining mav-
sumiyligi hisobga olingan.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida joy-
lashgan fermer xo‘jaligi 2007-yilda 55,0 ga sug‘oriladigan
yer maydoniga ega. Shundan 35,0 ga ning bal boniteti 6 ka-
li (51–60 ball), 20,0 ga esa 7 kal (61–70 ball) hisoblanadi.
Fermer xo‘jaligining hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan
yagona yer solig‘i summasi va uni to‘lash muddatlarini aniq-
lang.
Yechilishi:
1. Yerlarning har bir turi bo‘yicha yagona yer solig‘i
summasi quyidagicha aniqlanadi:
Syayes = Meu x Ssb x Kt,
bu yerda: 
Syayes – yagona yer solig‘i summasi, so‘mlarda;
Meu – yer uchastkasi maydoni, gektarda; 
Ssb – soliqning bazaviy stavkasi, 1 gektar uchun
so‘mda;
Kt – tuzatish koeffitsienti.
— kali uchun Syayes = 55 x 1188 x 6,54 = 427323,6
so‘m;
— 7 kali uchun Syayes = 20 x 1188 x 9 = 213840 so‘m.
Jami yagona yer solig‘ining summasi 427323,6 +
213840 = 641163,6 so‘m. 
116

---

2. Yagona yer solig‘i summasi bir yilda ikki marotaba
to‘lanadi:
œ 
1-iyulgacha soliq yillik summasining kamida 20 foizi
miqdorida, ya’ni:
641163,6 x 20 % = 128232,7 so‘m.
œ 
1-sentabrgacha yillik soliq summasining kamida 30%
miqdorida, ya’ni: 
641163,6 x 30% = 192349,08
œ 
1-dekabrgacha soliqning qolgan summasi, ya’ni:
641163,6 – 128232,7 – 192349,08 = 320581,82 so‘m.
2-masala. Qashqadaryo viloyati, Yakkabog‘ tumanidagi
shirkat xo‘jaligining 2007-yildagi yer maydoni quyidagicha:
1. Sug‘oriladigan yerlar: 
5 kali – (41—50 ball) — 40 ga
7 kali – (61—70 ball) — 80 ga
8 kali – (71—80 ball) — 120 ga
2. Lalmi yerlar — 485 ga.
3. Qishloq xo‘jaligida foydalanilmaydigan boshqa yer-
lar — 125 ga.
Jami: 850 ga.
Ushbu ma’lumotlarga asosan shirkat xo‘jaligi to‘lashi
lozim bo‘lgan yagona yer solig‘ini hisoblang.
3-masala. 2007-yilda fermer xo‘jaligi foydalanish uchun
100 gektar yer uchastkasi Surxondaryo viloyati, Denov
tumanining sug‘oriladigan yerlarida joylashgan bo‘lib, sifati
jihatidan ball-boniteti 61—70 ga to‘g‘ri keladi.
Soliqning bazaviy stavkasi bir gektar uchun 1476,2
so‘m, 61—70 ball-bonitet uchun koeffitsient 9,00 ga teng.
Aniqlang:
Fermer xo‘jalikning faoliyati natijasiga bog‘liq bo‘lmagan
holda fermer xo‘jaligi qancha yagona yer solig‘i to‘lashi
lozim?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer
solig‘i qachon joriy etilgan. Uning ahamiyati qanday?
2. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yagona yer
solig‘ini to‘lashga o‘tishlari bilan ular qanday soliqlar va yig‘imlarni
to‘lashdan ozod etildi?
3. Qanday yuridik shaxslar yagona yer solig‘ining to‘lovchilari
hisoblanadi?
117

---

4. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari asosiy faoliyatdan
tashqari boshqa faoliyat turi bilan shug‘ullanganda ham yagona yer
solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi? 
5. Yagona yer solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
6. Yagona yer solig‘ining stavkalari qaysi mezonlar asosida taba-
qalashtiriladi?
7. Soliq solinmaydigan yer uchastkalariga qanday yerlar kiradi? 
8. Yagona yer solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etiladi?
9. Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibini aniqlang.
10. Soliq bo‘yicha hisob-kitoblar qaysi muddatda soliq idorala-
riga topshiriladi?
11. Hisoblangan soliq summalari qaysi muddatda budjetga o‘t-
kaziladi?
12. Qishloq xo‘jaligi korxonalarini soliqqa tortishda rivojlangan
davlatlar tajribasi qanday?
3.2.4. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha
qat’iy belgilangan soliq
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan
tadbirkorlik faoliyati bilan shu-
g‘ullanuvchi jismoniy shaxslar
qat’i belgilangan soliq to‘lov-
chilar hisoblanadilar.
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi qat’i belgi-
langan soliqni to‘lovchi jismoniy shaxslar soliq qonun-
chiligiga ko‘ra ijtimoiy sug‘urta badallarini, eksport-import
operatsiyalarini bajarganda yagona bojxona to‘lovi, savdo
qilish huquqi uchun yig‘imni, agarda tadbirkorlik faoliyati-
ni amalga oshirishda suv resurslaridan foydalanilsa, unda
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni, bozorlarda
faoliyatini amalga oshirishda savdo joyi uchun to‘lov
(patta)ni, davlat bojlarini to‘laydilar.
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar uchun qat’i belgi-
langan soliq stavkalarining aniq miqdorlarini Qoraqalpo-
g‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Tosh-
kent shahar hokimiyatlari tadbirkorlik faoliyatining turi va
faoliyat joyiga (viloyatlardagi shaharlar, tumanlar, shu jum-
ladan, qishloq joylarga) bog‘liq ravishda belgilaydi.
Bunda faoliyatning turli xillari uchun tabaqalashtirilgan
yondashuvni ta’minlash maqsadida Qoraqalpog‘iston Res-
118
Tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi
jismoniy shaxslarni
soliqqa tortish tartibi

---

publikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimiyatlari tomonidan mahalliy sharoitlar va boshqa
mezonlarni hisobga olgan holda qat’i belgilangan miqdor-
larda daromad solig‘i stavkalari belgilanishi mumkin.
Qat’i belgilangan soliqning bazaviy stavkalari va yuridik
shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan
qat’i belgilangan soliq summasining hisob-kitobi uchun
tuzatuvchi koeffitsientlar O‘zbekiston Respublikasi Vazir-
lar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlanadi.
Qat’i belgilangan miqdorlardagi daromad solig‘ini tad-
birkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar
har oyda, mustaqil ravishda faoliyat amalga oshiriladigan
oyning 25-kunigacha to‘laydilar. 
Masalan, jismoniy shaxslar daromadidan qat’i belgilan-
gan soliq:
2008-yil yanvari uchun 2008-yilning 25-yanvariga qadar;
2008-yil fevrali uchun 2008-yilning 25-fevraliga qadar
belgilab qo‘yilgan.
Qat’iy belgilangan soliq yuridik shaxsni tashkil etmagan
tadbirkor tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan joyda,
agar O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida bosh-
qa qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, to‘lanadi.
Tadbirkorlik faoliyati bilan endi shug‘ullana boshlagan
jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan stavkalar bo‘yicha da-
romad solig‘ini belgilangan tartibda, ro‘yxatga olish paytida
mustaqil to‘laydilar. Qat’iy belgilangan soliq faoliyat bosh-
langan kundan qat’i nazar bir oy uchun to‘lanadi. Misol
uchun, oyning boshida emas, balki ikkinchi yarmida bosh-
lasa ham to‘liq oy uchun to‘lanadi. 2009-yil 1-yanvardan
yuridik shaxs maqomini olmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar to‘laydigan qat’iy
belgilangan soliq stavkasi 3.2.4.1-jadvalda ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-
dekabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan yuridik va jis-
moniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari
bo‘yicha olinadigan qat’i belgilangan soliq stavkalari
3.2.4.2-jadvalda ko‘rsatilgan.
119

---

120
3.2.4.1-jadval
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanadigan jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq
STAVKALARI
1
¹
Faoliyat turi
Qat’iy belgilangan soliqning bir
oydagi stavkasi (eng kam ish haqiga
karrali miqdorlarda)
Toshkent
shahri
viloyat-
lardagi
shaharlar
tumanlar, shu
jumladan,
qishloq joylari
1
2
3
4
5
1.
2.
3.
4.
Chakana savdo:
— oziq-ovqat tovarlari bi-
lan;
— dehqon bozorlarida
qishloq xo‘jaligi mahsulot-
lari bilan*)
— nooziq-ovqat tovarlar
bilan;
— oziq-ovqat va nooziq-
ovqat tovarlari bilan (tur-
g‘un shoxobchalardagi ara-
lash savdo).
Maishiy xizmatlar, 3-band-
da ko‘rsatilganlaridan tash-
qari
Sartaroshlik xizmatlari ko‘r-
satish, manikyur, pedi-
kyur, kosmetolog xizmat-
lari va boshqa shunga
o‘xshash xizmatlar
O‘z mahsulotini ishlab
chiqarish va sotish, shu
jumladan, milliy shirinlik-
lar va non-bulka mahsu-
lotlari tayyorlash va sotish,
shuningdek, uy sharoitlari-
da yoki davlat hokimiyati
organlarining qarori bilan
maxsus ajratilgan joylarda
o‘tirish joylari tashkil qil-
masdan donalab sotiladi-
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.
9,0
5,5
3,0
5,0
4,0
2,0
10,5
7,0
3,5
10,5
7,0
3,5
5,5
2,0
1,0
6,5
3,5
2,0

---

Taqdim etilgan qat’iy belgilangan soliq hisob-kitobida
hisobga olinmagan fizik ko‘rsatkichlar aniqlangan holatda
bu hol soliqqa tortish obyektini yashirish sifatida qaraladi.
Tadbirkor o‘z faoliyatini muayyan oyga (oylarga) turli
sabablar (oilaviy ahvoli, kasallik, vaqtincha boshqa yerga
ketish va hokazo) bilan to‘xtatgan hollarda, u faoliyatini
to‘xtatishgacha davlat soliq xizmati organlariga faoliyatni
vaqtincha to‘xtatishi haqida ariza taqdim etishi va davlat
ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnomasini topshirishi
kerak.
Hokimiyatlar tomonidan berilgan yakka tartibdagi tad-
birkorning davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohno-
masi topshirilgandagina faoliyat vaqtincha to‘xtatilgan deb
hisoblanadi. Bunda tadbirkor davlat ro‘yxatidan o‘tganlik
to‘g‘risida guvohnomasini topshirgandan keyin qat’iy belgi-
121
*) Dehqon xo‘jaligida parvarishlangan, ham tirik ko‘rinishdagi, ham
ularni so‘yib, xom va qayta ishlangan ko‘rinishdagi mahsulotlar sifatida
chorva mollari, quyonlar, nutriyalar, baliq, parrandani, shuningdek, natu-
ra va qayta ishlangan ko‘rinishda asalarichilik va dehqonchilik (gulchilik-
dan tashqari) mahsulotlarini sotish bundan mustasno. Davlat hokimiyati
mahalliy organlaridan yoki fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari-
dan olingan belgilangan namunadagi ma’lumotnoma fuqaroda dehqon
xo‘jaligining mavjudligini tasdiqlaydi.
1
2
3
4
5
gan ovqatlarning ayrim
turlarini tayyorlash va so-
tish
Boshqa faoliyat turlari,
mol-mulkni ijaraga berish-
dan tashqari
Avtomobil transportida
yuk tashishga doir xizmat-
lar:
3 tonnagacha yuk ko‘tarish
quvvatiga ega yuk avtomo-
billari uchun
8 tonnagacha yuk ko‘tarish
quvvatiga ega yuk avtomo-
billari uchun
8 tonnadan ortiq yuk ko‘-
tarish quvvatiga ega yuk
avtomobillari uchun
5.
6.
3,5
2,5
1,5
4,0
2,5
1,0
5,5
4,0
3,0
9,0
7,5
6,0
13,5
10,0
9,0

---

langan soliqni o‘z faoliyatini amalga oshirmaydigan oyda
to‘lashdan ozod etiladi. 
Davlat soliq xizmati organlariga kelib tushgan ariza va
davlat ro‘yxatidan o‘tganlik to‘g‘risida guvohnoma majburiy
tartibda, kelib tushgan kunida kelgan xat-xabarlar daftarida
ro‘yxatga olinishi kerak.
Yuridik shaxsni tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati
bilan shug‘ullanadigan va daromadidan qat’iy belgilangan
122
0,1
0,09
0,06
3,0
2,0
1,0
14,0
12,0
10,0
3.2.4.2-jadval
Yuridik va jismoniy shaxslardan tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari
bo‘yicha olinadigan qat’iy belgilangan soliq 
STAVKALAR
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.
Toshkent
shahri
Viloyatlardagi
shaharlar
Tumanlar, shu jum-
ladan, qishloq joylari
¹
Faoliyat
turi
Soliq
to‘lovchilar
Mazkur
faoliyat turini
xarakterlovchi
fizik
ko‘rsatkichlar
Fizik ko‘rsatkich
birligiga har oyda
qat’iy belgilangan
soliq stavkasi
(eng kam ish haqiga
birlik uchun karrali
miqdorlarda)
1.
2.
3.
Avtotrans-
portni qisqa
muddat
saqlash
joylari
Bolalar
o‘yin
avtomatlari
Bilyard-
xonalar
Yuridik
shaxslar
Yuridik va
jismoniy
shaxslar
Yuridik va
jismoniy
shaxslar
Egallagan
maydon
(1 kv.metr)
Jihozlanagn
o‘rinlar soni
(bir birlikda)
Jihozlangan
o‘rinlar,
stollar soni
(bir birlikda)

---

123
stavkalar bo‘yicha soliq to‘laydigan jismoniy shaxslarga jami
daromadni belgilash va undan tegishli chegirmalar qilish
tartibi O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvo-
fiq tatbiq etilmaydi.
Jismoniy shaxslar tomonidan tadbirkorlik faoliyati
uyushmalar, ittifoqlar va shu kabilarga birlashish, ishlarni
o‘z transportida bajarishga doir fuqarolik-huquqiy tusdagi
shartnomalar tuzish yo‘li bilan amalga oshirilgan taqdirda
ushbu jismoniy shaxslar qat’iy soliqni belgilangan stavkalar
bo‘yicha to‘laydilar. 
Jismoniy shaxs: 
— faoliyatning bir necha turi bilan shug‘ullansa, soliqni
faoliyatning har bir turi uchun alohida to‘laydi;
— tadbirkorlik faoliyatini ijaraga olingan uskuna va
xonada, shu jumladan, ishonchnoma bo‘yicha transportda
amalga oshirsa, ijaraga beruvchilar to‘g‘risida yashash
joyidagi davlat soliq xizmati organiga axborot taqdim etishi
kerak, unda ijaraga beruvchining familiyasi, ismi, otasining
ismi, pasport ma’lumotlari, shuningdek, ijara to‘lovining
summasi va ijara muddati ko‘rsatiladi. Mazkur axborot
ijaraga olingan uskuna va xonada, shu jumladan, ishonch-
noma bo‘yicha transportda faoliyatni amalga oshirishga
qadar taqdim etiladi. 
Jismoniy shaxslarning mol-mulkni ijaraga berishdan
olgan daromadlari, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodek-
siga binoan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan
soliqqa tortish tartibi asosida soliqqa tortiladi.
Avtotransport vositalarini shu jumladan, birlashmalar,
uyushmalar va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarga ija-
raga topshiradigan jismoniy shaxslar qat’iy belgilangan
soliqni jismoniy shaxslar uchun yo‘lovchilar va yuklarni
avtomobil transportida tashish bo‘yicha xizmatlarni amalga
oshirishdan kelib chiqib belgilangan stavkalar bo‘yicha to‘-
laydilar.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari kimlar?
2. Qat’iy belgilangan soliqning to‘lovchilari qanday holatda bosh-
qa to‘lovlarni to‘lashi mumkin?
3. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi mezon asosida
tabaqalashtiriladi?
4. Qat’iy belgilangan soliqning stavkalari qaysi davlat organi to-
monidan belgilanadi?

---

5. Qat’iy belgilangan soliq miqdorini budjetga to‘lash davri qan-
day?
6. Qanday holatda dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsu-
lotlari bilan savdo qilinganda qat’iy belgilangan soliqni to‘lashmaydi?
7. Soliq davrida tadbirkor kasal bo‘lganda yoki oilaviy sharoit
tufayli ishlamaganda soliqni to‘lashi qanday tartibda amalga oshadi?
8. Tadbirkor faoliyatini vaqtincha to‘xtatganda qanday tartibda
hujjatlarni rasmiylashtiradi?
9. Jismoniy shaxs bir nechta faoliyat turi bilan tadbirkorlik faoli-
yatini amalga oshirganda qanday tartibda soliq to‘laydi?
10. Tadbirkor ijaraga olingan vositalar bilan faoliyatni amalga
oshirganda mol-mulkini ijaraga beruvchilar to‘g‘risida soliq idorala-
riga qanday tartibda ma’lumotnoma taqdim etadi?
3.3. QO‘SHILGAN QIYMAT SOLIG‘I
Hozirgi vaqtda O‘zbekiston va
xalqaro soliq amaliyotida egri so-
liqlarning asosiy turlaridan biri –
qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-
lanadi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i – har bir ishlab chiqarish
bosqichida va realizatsiya jarayonida undiriladigan ko‘p qir-
rali bilvosita soliqdir. Korxona kundalik xo‘jalik faoliyatida
mahsulot yetkazib beruvchilardan tovar va xomashyo sotib
oladi va ulardan mahsulot yoki ish, xizmatlar ishlab chiqa-
radi. Demak, qayta ishlab chiqarish, ishlab chiqarish va
sotishda qo‘shilgan qiymat yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat o‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra,
sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xiz-
matlarning qiymati bilan ishlab chiqarish jarayonida iste’-
mol qilingan tovarlar, xomashyolar va xizmatlarning qiy-
mati o‘rtasidagi farqdan iboratdir. Tabiiyki, ishlab chiqarish
jarayonida va keyinchalik mehnat taqsimoti natijasida ma’-
lum bir tovar bozorga olib chiqilgunga qadar ishlab chiqa-
rish va muomala jarayonidagi bir nechta bosqichlardan
o‘tadi, bu bosqichlarning har birida qo‘shilgan qiymat
yaratiladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini davlat budjetining daromad
qismiga jalb qilish g‘oyasi dastlab XX asrning boshlarida
yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya budjet
amaliyotida joriy etishni 1919-yilda Vilgelm fon Simens
ilgari surdi.
124
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
haqida tushuncha.
Soliqning iqtisodiy
mohiyati va uning joriy
qilinishi

---

Qo‘shilgan qiymat solig‘ini amaliyotga joriy etish va
undirish mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi
M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i M.Lorening taklifidan so‘ng o‘tgan 10 yildan
ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda
qo‘llanildi. Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i haqiqatda
1968-yildan boshlab joriy etildi.
XX asrning 70-yillarida qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘ar-
biy Yevropaning qator mamlakatlarining soliq amaliyotida
joriy qilindi. Buning asosiy sababi va huquqiy asosi bo‘lib,
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati tomonidan hamjamiyatga
a’zo mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirishni
tartibga solishning huquqiy me’yorlarini umumlashtirish
to‘g‘risidagi maxsus Direktivaning qabul qilinishi hisob-
lanadi. Mazkur Direktiva 1977-yilda qabul qilindi va unda
egri soliqlarning asosiy turi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i
e’tirof etildi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘iga xos bo‘lgan muhim xusu-
siyatlardan biri shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo‘lib,
nafaqat ichki bozordagi tovar aylanma, balki mamlakat
korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovar aylanma ham hi-
soblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda, ko‘pchilik hollarda, qo‘shilgan
qiymat solig‘ini «Yevropacha» soliq deb ham atashadi. Buning
asosiy sabablari shundaki, birinchidan, qo‘shilgan qiymat
solig‘i dunyoda birinchi marta Yevropa davlati bo‘lgan
Fransiyada joriy etildi; ikkinchidan, 1977-yilda qabul qilin-
gan Direktivaga asosan qo‘shilgan qiymat solig‘i bir vaqt-
ning o‘zida Yevropaning bir necha davlatlarida joriy etildi;
uchinchidan, qo‘shilgan qiymat solig‘i G‘arbiy Yevropadagi
integratsion jarayonlarni shakllantirish va rivojlantirishda
muhim rol o‘ynadi.
Hozirgi vaqtda qo‘shilgan qiymat solig‘i Yevropa Ittifo-
qiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarning davlat budjetlarining
daromadlarini shakllantirishda muhim o‘rin egallaydi.
Yevropa mamlakatlarida egri soliqlarning roli AQSH,
Yaponiya, Kanada va Avstraliyaga qaraganda yuqoridir.
Yevropa mamlakatlarida jami soliq tushumlarining hajmida
egri soliqlarning salmog‘i 40 foizdan yuqori bo‘lib, ayrim
mamlakatlarda 50 foizni tashkil etadi. Mazkur ko‘rsatkich
50 foizdan yuqori bo‘lgan mamlakatlar guruhiga Meksika,
Turkiya va Koreya kiradi. AQSH, Yaponiya, Kanada va
125

---

Avstraliyada esa ushbu ko‘rsatkich 25—30 foizni tashkil
qiladi.
Yevropa Ittifoqiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda soliq
tushumlarining tarkibida egri soliqlarni yuqori salmoqqa
ega ekanligining asosiy sabablaridan biri, bu mamlakatlarda
soliq stavkalarini umumlashtirilganligi va soliqqa tortish
bazasini o‘zaro uyg‘unlashtirilganligi hisoblanadi. Bu
masalaning O‘zbekiston Respublikasi uchun amaliy aha-
miyatga ega ekanligi shundaki, mamlakatimiz tovar aylan-
masining sezilarli qismi Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va
Qozog‘iston Respublikalariga to‘g‘ri keladi. Hozirga qadar
mazkur mamlakatlar o‘rtasida qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkalarini umumlashtirish va soliqqa tortish bazasini
uyg‘unlashtirish masalasi hal qilinmagan. Bu esa, ushbu
mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tashqi savdo munosabatlari-
ni rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi.
O‘zbekiston soliq tizimida qo‘shilgan qiymat solig‘i
1992-yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq aylanma-
dan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga
aksiz solig‘i bilan birgalikda kiritilgan. Bu soliq oborot
solig‘idan farqli ravishda faqat qo‘shilgan qiymatdan undiri-
ladi. Oborot solig‘i esa bir marotaba umumiy oborotdan
olinar edi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i esa ishlab chiqarish va
muomala jarayonining har bir bosqichidan olinadi.
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromad
manbayi sifatida qo‘shilgan qiymat solig‘i hozirga qadar
o‘zining muhim o‘rnini va amaliy ahamiyatini saqlab kela-
yapti. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli «O‘zbekiston Res-
publikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich-
lari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida»gi
qaroriga ko‘ra 2009-yilda qo‘shilgan qiymat solig‘ining
davlat budjeti daromadlari tarkibidagi salmog‘i 29,7 foizni,
egri soliqlar tarkibida esa 60 foizni tashkil etishi prognoz-
lashtirilgan. Ushbu ko‘rsatkichlar qo‘shilgan qiymat solig‘i
budjet daromadlarining asosiy manbayi ekanligini bildiradi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining
to‘lovchilari bo‘lib, amaldagi qo-
nun hujjatlariga asosan ushbu
soliqni budjet oldida hisob-kito-
bini amalga oshiruvchi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanuvchi yuridik shaxslar tushuniladi. Jumladan:
126
Soliq to‘lovchilar tarkibi,
soliq obyekti va soliq
stavkalari

---

1) soliq solinadigan oborotlarga ega bo‘lgan yuridik
shaxslar; 
2) O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tomonidan
amalga oshirilayotgan soliq solinadigan oborotlar uchun
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash bo‘yicha majburiyat yuk-
latiladigan yuridik shaxslar; 
3) tovarlarni O‘zbekiston Respublikasi hududiga import
qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar (o‘z ehtiyojlari uchun
bojsiz olib kirish normalari doirasida tovarlar olib kiruvchi
jismoniy shaxslar bundan mustasno);
4) oddiy shirkat soliq solinadigan oborotlarni amalga
oshirayotganda zimmasiga uning ishlarini yuritish yuklatil-
gan (ishonchli shaxs) oddiy shirkat shartnomasining sherigi
(ishtirokchisi). 
Notijorat tashkilotlar (tadbirkorlik faoliyati doirasida
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborot-
lari mustasno) hamda soliq solishning soddalashtirilgan
tartibi bo‘yicha soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ini
to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishmaydi.
Soliq qonunchiligida nazarda tutilgan holda yagona
soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar soliq
bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ-
lariga yilning navbatdagi choragi boshlanguniga qadar bir
oydan kechiktirmasdan, yangi tashkil etilayotgan yagona
soliq to‘lovini to‘lovchilar bo‘lgan yuridik shaxslar esa
faoliyat boshlanguniga qadar taqdim etiladigan yozma bil-
dirishga asosan ixtiyoriy asosda qo‘shilgan qiymat solig‘ini
to‘lashi mumkin.
Amaldagi Soliq kodeksining 198-moddasiga ko‘ra
qo‘shilgan qiymat solig‘ining obyekti bo‘lib, tovar (ish, xiz-
mat)larni realizatsiya qilish oboroti hamda tovarlarning
importi hisoblanadi.
Tovarlarni (ish va xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti
deganda – yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va xizmatlar)
qiymati tushuniladi, ya’ni yuklab jo‘natilgan tovarlar (ish va
xizmatlar) uchun mablag‘i kelib tushishi davridan qat’i
nazar korxona qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha budjet
oldida hisob-kitoblarni amalga oshirishi shart.
Soliq solinadigan import deganda esa O‘zbekiston Res-
publikasining bojxona hududiga olib kirilayotgan tovarlar
hisoblanadi (qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan
import tovarlardan tashqari).
127

---

Tovarlar natural haq tarzida berilganda yoki kassa orqali
o‘z xodimlariga tannarx bahosidan past qilib sotilganda
soliqqa tortiladigan oborot tovarlar (ish va xizmatlar)ni ish-
lab chiqarishning haqiqiy xarajatidan kam bo‘lmagan miq-
dorda belgilanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) realizatsiya qilish oboroti hisoblanmaydi:
1) soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan
uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish,
xizmatlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar
bundan mustasno);
2) bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi to-
monidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish
ehtiyojlari (zavod ichki oboroti) uchun, agar tarkibiy
bo‘linmalar Soliq kodeksiga muvofiq mustaqil soliq to‘lov-
chilar bo‘lmasa, mol-mulk berilishi, ishlar bajarilishi, xiz-
matlar ko‘rsatilishi;
3) soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi
bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi; 
4) garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani,
shu jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara
mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy-
matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib
berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan-
gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi-
ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli-
nadigan oborotga kiritiladi;
5) yuridik shaxsning ishtirokchisi (muassisi) muassislar
(ishtirokchilar) tarkibidan chiqqanda (chiqib ketganda), shu
jumladan, tugatilganlik (bankrotlik) yoki qayta tashkil etil-
ganlik munosabati bilan chiqqanda (chiqib ketganda) unga
dastlabki hissa doirasida mol-mulkni berish, shuningdek,
oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikka (ishtirokchiga)
uning mazkur shartnoma bo‘yicha sheriklari (ishtirokchi-
lari) umumiy mulkida bo‘lgan ulushi qaytarilayotganda yoki
bunday mol-mulk taqsimlanganda mol-mulkni berish; 
6) tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod-
diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish;
7) banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;
128

---

8) oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning
(ishtirokchining) ulushi sifatida tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni), boshqa mol-mulk va mulkiy huquqlarni berish;
9) tovarlarni va boshqa mol-mulkni qayta ishlash asosi-
da berish;
10) ishonchli boshqaruv shartnomasi asosida mol-
mulkni mulkdordan ishonchli boshqaruvchiga berish;
11) ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdir-
da, mol-mulkni mulkdorga berish;
12) obyekt qiymatini ijaraga beruvchi (lizingga beruv-
chi) oladigan ijara (lizing) to‘lovining bir qismi tarzida qop-
lash.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagilar tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) sotish oboroti hisoblanmaydi:
œ 
soliq to‘lovchining xarajatlari sifatida qaraladigan
uning o‘z ehtiyojlari uchun tovar berish, ishlar bajarish, xiz-
matlar ko‘rsatish (yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘ini hisoblab chiqarishda chegirilmaydigan xarajatlar
bundan mustasno);
œ 
bitta yuridik shaxsning bir tarkibiy bo‘linmasi tomo-
nidan boshqa tarkibiy bo‘linmasiga ishlab chiqarish ehtiyoj-
lari (zavod ichki oboroti) uchun mol-mulk berilishi, ishlar
bajarilishi, xizmatlar ko‘rsatilishi;
œ 
soliq to‘lovchining o‘z ehtiyojlari uchun o‘z kuchi
bilan qurilish, montaj, qurilish-montaj ishlarini bajarishi;
œ 
garov qiymatiga ega bo‘lgan qaytariladigan tarani, shu
jumladan, shisha idishni jo‘natish. Qaytariladigan tara
mahsulot solib jo‘natilgan, qiymati ushbu mahsulot qiy-
matiga kiritilmaydigan hamda shu mahsulotni yetkazib
berish uchun tuzilgan shartnomada (kontraktda) belgilan-
gan shartlarda va muddatlarda mahsulot yetkazib beruvchi-
ga qaytarilishi lozim bo‘lgan taradir. Agar tara belgilangan
muddatda qaytarilmasa, bunday tarani berish soliq soli-
nadigan oborotga kiritiladi;
œ 
tugallanmagan qurilishning asosiy vositalari, nomod-
diy aktivlari va obyektlarini bepul asosda berish;
œ 
banklarning mol-mulkni o‘z filiallariga berishi;
œ 
va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan oborotlar.
O‘zbekiston Respublikasida qo‘shilgan qiymat solig‘i
stavkasi 1992-yilda 30 foizni tashkil qilgani holda, bugunga
qadar bir necha marta o‘zgartirildi. Jumladan, 1996-yilda
17 foizni, 1997-yilda 18 foizni, ayrim oziq-ovqat mahsulot-
129
5—4777

---

lari turlariga (un, non, go‘sht, sut va sut mahsulotlari) esa
kamaytirilgan 10 foizli stavka belgilandi. 1999 yilda respub-
likada qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 xil stavkasi (20%,
15%, va 0%) amalda qo‘llanildi. Faqat 3 ta band, ya’ni
eksport, qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik
korxonalariga beriladigan mineral o‘g‘it va yoqilg‘i moylash
materiallari hamda diplomatik vakolatxonalar va unga teng-
lashtirilgan vakolatxonalarga realizatsiya qilinadigan tovar
(ish va xizmat)lar «0» stavkasi bo‘yicha soliqqa tortildi. 15%
li qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi esa un, non, go‘sht, sut
va sut mahsulotlari hamda import qilinadigan tirik mol va
bug‘doy kabi mahsulotlarga nisbatan belgilandi. 
2000-yildan hozirgi kungacha soliq Kodeksiga ko‘ra
respublikamizda 20 foizli va «0» foizli stavka qo‘llanilib
kelinmoqda. Umuman olganda «0» stavka deganda korxona
ishlab chiqarayotgan tovarlarning (bajarilgan ish, xizmat-
larning) qiymatiga qo‘shilgan qiymat solig‘i qo‘llanilmaydi,
ya’ni «nol»ga teng degani.
Quyidagilarga «0» darajali stavka bo‘yicha soliq solina-
di:
œ 
tovarlarning, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi
hududidan tashqarida bajariladigan ishlarning (ko‘rsatiladi-
gan xizmatlarning) erkin konvertatsiya qilinadigan valu-
tadagi eksportiga, shu jumladan, Mustaqil Davlatlar Ham-
do‘stligi (MDH) mamlakatlariga yetkazib berilishiga, agar
O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida
boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa.
Ayrim MDH davlatlarida bu tartib boshqacha. Masalan:
Armanistonda, Tojikistonda, Turkmanistonda MDH
davlatlaridan tashqariga eksport soliqqa tortilmaydi, «0»
stavka ham qo‘llanilmaydi. Qozog‘istonda esa MDHdan
tashqariga eksport «0» stavkada soliqqa tortiladi. 
Eksport qilingan tovarlarni qo‘shilgan qiymat solig‘i
bo‘yicha soliqqa tortish masalasida O‘zbekiston bilan
boshqa davlatlar o‘rtasida davlatlararo bilvosita soliqlarni
undirish prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan bo‘lib,
ammo ratifikatsiya qilinmagan (tasdiqlanmagan) holatlarda
imtiyozni qo‘llashning iloji bo‘lmaydi, ya’ni imtiyoz
qo‘llash uchun qonuniy asos bo‘lmaydi.
Hozirgi vaqtda Qirg‘iziston, Ozarbayjon, Moldova,
Rossiya, Qozog‘iston bilan ham bilvosita soliqlarni undirish
prinsiplari bo‘yicha shartnomalar tuzilgan. Shartnomada
130

---

kelishilgan davlatlar bojxona hududlarida tovarlar (ish va
xizmatlar) eksport qilinganda «0» stavkadagi qo‘shilgan qiy-
mat solig‘ini qo‘llash ko‘zda tutilgan, shuningdek:
œ 
chet el diplomatik vakolatxonalari hamda ularga teng-
lashtirilgan vakolatxonalarning rasmiy foydalanishi uchun
realizatsiya qilinayotgan tovar (ish va xizmat)larga.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining
Diplomatik servis xizmati tomonidan keyinchalik chet el
diplomatik vakolatxonalari va ularga tenglashtirilgan vako-
latxonalarga realizatsiya qilish uchun olinayotgan tovarlarga
(ishlarga, xizmatlarga) nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shil-
gan qiymat solig‘i solinadi. 
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda
nol darajali stavka qo‘llanilishi tatbiq etiladigan O‘zbekiston
Respublikasida akkreditatsiya qilingan chet el diplomatik
vakolatxonalarining va diplomatik vakolatxonalariga teng-
lashtirilgan xalqaro tashkilotlarning ro‘yxati O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tomonidan tasdiqlanadi:
œ 
suv ta’minoti, issiqlik ta’minoti, kanalizatsiya va gaz
ta’minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan kommunal xiz-
matlarga;
œ 
xorijiy davlatlarning O‘zbekiston Respublikasi hududi
orqali olib o‘tiladigan tranzit yuklarini tashish bo‘yicha
ko‘rsatiladigan xizmatlarga, jumladan, yo‘lovchilar, bagajlar
va pochtani xalqaro yo‘nalishda tashish.
2006-yildan boshlab qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi
ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik korxonalariga yetkazib
beriladigan mineral o‘g‘itlar va yonilg‘i-moylash material-
lariga «0» stavka bekor qilindi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lgan (imtiyozli)
oborotlardan farqli «0» stavka qo‘llanilganda qo‘shilgan
qiymat solig‘i tovarlarning tannarxiga olib borilmasdan
hisobga kiritiladi.
Agarda hisobot davrida hisobga kiritilishi lozim bo‘lgan
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasidan «0» stavkada hisob-
lanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiymat solig‘ining summasi
qiymati jihatidan ko‘p bo‘lsa, u holda oshiqcha summa
soliq to‘lovchining boshqa soliq va to‘lovlar bo‘yicha qarzi
bo‘lmagan taqdirda, unga belgilangan tartibda qaytariladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qoplash (ya’ni qaytarish)
tartibi 2003-yil 13-maydagi hisob-kitoblar mexanizmini
takomillashtirish va budjetga undiriladigan to‘lovlar intizo-
131

---

mini mustahkamlash bo‘yicha Hukumat komissiyasi
tomonidan tasdiqlangan (30-sonli bayonnoma) «Xo‘jalik
yurituvchi subyektlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha
yuzaga kelgan manfiy farqni qoplash to‘g‘risida»gi Nizom
asosida olib boriladi. Ushbu Nizom Adliya vazirligi
tomonidan 2003-yil 6-iyunda 1246-son bilan tasdiqlangan.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha salbiy qoldiqni paydo
bo‘lishi muammosi, asosan, mahsulotini eksport qiluvchi
yirik korxonalarda kuzatiladi. Masalan: Olmaliq tog‘-kon
metallurgiya kombinatining 1 oylik ortiqcha to‘lovi 100
mln so‘m, Navoiy tog‘-kon metallurgiya kombinatida 200
mln so‘m, Kabul Tekstaylz – O‘zbek qo‘shma korxonasida
30 mln so‘m (bu korxonada eksport jami sotilgan tovar-
larning 90 foizni tashkil qiladi). Bu muammo «0» stavkada
soliqqa tortish natijasida ortilgan mahsulotga qo‘shilgan
qiymat solig‘i hisoblanmasligini va olingan materiallarga
qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinishi oqibatida yuzaga
keladi.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining vatani hisoblangan Fran-
siyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha to‘rtta stavka amal
qiladi, ya’ni standart stavka, qisqartirilgan stavka, oraliq
stavka va oshirilgan stavka.
Standart soliq stavkasi 19,6 foiz qilib belgilangan. Bu
stavka o‘zgacha stavkalar qo‘llanilishi ko‘zda tutilgan ope-
ratsiyalardan tashqari barcha operatsiyalarga nisbatan
qo‘llaniladi. Pasaytirilgan stavka (2,2; 5,5%) oziq-ovqat
mahsulotlarining ko‘pchiligi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
uchun, kitoblar va dori-darmonlar uchun amal qiladi.
Shunday pasaytirilgan stavka ayrim xizmat turlariga: turizm
va mehmonxona xizmatlari, yuk va yo‘lovchi tashish,
tomosha tadbirlari, korxonalarning xodimlariga beriladigan
ovqatlarga tegishlidir. Oraliq stavka gaz, elektr, issiq suv,
ko‘mir, neft mahsulotlari, spirt, kofe kabi tovarlarni soliqqa
tortish uchun qo‘llaniladi. Oshirilgan stavka (22,0%) ayrim
mahsulot turlariga, jumladan, avtomobillar, kino-foto
tovarlar, tamaki mahsulotlari, parfyumeriya, qimmatbaho
mo‘ynalarga nisbatan qo‘llaniladi.
Buyuk Britaniyada qo‘shilgan qiymat solig‘ining uchta
stavkasi amal qiladi: nollik, 8 va 17,5 foiz. Nol darajasida-
gi soliq stavkasi tovarlarning 17 ta guruhiga, jumladan,
oziq-ovqat mahsulotlari, suv ta’minoti va kanalizatsiya,
ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan kitoblar va qo‘llanmalar,
132

---

yoqilg‘i va isitish, transport vositalari, xalqaro xizmatlar,
kiyim-kechak va poyabzal, xayr-ehsonlarga nisbatan
qo‘llaniladi. 8 foizli stavka ta’minotning kommunal turlari
borasidagi xizmatlarga nisbatan qo‘llaniladi. 17,5 foizli
stavka tovarlar (ish va xizmatlar)ning barcha boshqa turla-
riga nisbatan qo‘llaniladi.
Ispaniya Qirolligi mamlakatida qo‘shilgan qiymat
solig‘ining standart stavkasi 16 foizni tashkil etadi.
Pasaytirilgan stavkalar, ya’ni 0 foizli stavka – eksport bilan
bog‘liq tovar va xizmatlar uchun; 4 foizli stavka – birinchi
navbatdagi zarur tovarlar uchun (non, g‘alla, sut, tuxum,
mevalar, sabzavotlar, kitoblar, gazetalar, dori-darmonlar,
munitsipial uylar, nogironlar uchun mashinalar va h.k.); 7
foizli stavka – oziq-ovqat mahsulotlari, uy-joy qurilishi,
transport, turizm uchun, 28 foizli stavka esa zeb-ziynat
buyumlari va avtomobillar bo‘yicha belgilangan.
Rossiya Federatsiyasida qo‘shilgan qiymat solig‘i 20
foiz, 10 foiz va 0 foizli qilib belgilangan. 0 foizli stavka
tovarlar (ish va xizmatlarning) ayrim turlariga, 10 foizli
stavka – oziq-ovqat va bolalar tovarlariga, 20 foizli stavka
esa tovarlar (ish va xizmatlar)ning boshqa turlariga nisbatan
qo‘llaniladi.
1
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan
boshqa soliq turlariga nisbatan
ko‘proq imtiyozlar ko‘zda tutilgan bo‘lib, ular Soliq kodek-
sida to‘rt guruhga bo‘lib berilgan. Ular:
1) soliqdan ozod etiladigan tovarlarni (ishlarni, xizmat-
larni) realizatsiya qilish oboroti (208-modda);
2) soliqdan ozod qilinadigan moliyaviy xizmatlar (209-
modda);
3) soliqdan ozod etiladigan sug‘urta xizmatlari (210-
modda);
4) soliqdan ozod etiladigan import.
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan quyidagi tovarlarni (ish-
larni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari ozod etila-
di:
— davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlari hamda boshqa vakolatli tashkilotlar tomonidan
ko‘rsatiladigan, davlat boji va yig‘imlar undiriladigan xiz-
matlar;
133
Soliq imtiyozlari
1 
Abdurahmonov O. Xorijiy mamlakatlarda soliq tizimlari. O‘quv qo‘llanmasi. —
T.: TDIU nashr., 2003.

---

— maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tar-
biyalashga doir xizmatlar; 
— bemorlar va keksalarni parvarish qilishga doir xiz-
matlar; 
— dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xiz-
matlari, diniy ashyolarni realizatsiya qilish, diniy tashkilot-
lar hamda birlashmalarning udumlar va marosimlar
o‘tkazishga doir xizmatlari;
— protez-ortopediya buyumlari, nogironlar uchun
mo‘ljallangan inventarlar, shu jumladan, ularni ishlab
chiqaruvchilar tomonidan realizatsiya qilinayotgan buyum-
lar va inventarlar, shuningdek, nogironlarga ko‘rsatilayot-
gan ortopedik protezlash xizmatlari, protez-ortopediya
buyumlari va nogironlar uchun mo‘ljallangan inventarlarni
ta’mirlash hamda ulardan foydalanishga doir ishlar bo‘yi-
cha xizmatlar;
— davolash muassasalari huzuridagi davolash-ishlab
chiqarish ustaxonalarining mazkur muassasalar tomonidan
realizatsiya qilinadigan mahsulotlari;
— pochta markalari (kolleksiya qilinadiganlaridan tash-
qari), markali otkritkalar, konvertlar; 
— aloqa tashkilotlarining pensiya va nafaqalar to‘lash
bo‘yicha xizmatlari; 
— budjet mablag‘lari hisobidan bajariladigan ilmiy-
tadqiqot va innovatsiya ishlari. Ushbu imtiyozni olish
uchun tegishli moliya organining budjetdan mablag‘lar
ajratish to‘g‘risidagi xulosasi asosdir;
— shahar yo‘lovchilar transportining xizmatlari (taksi-
dan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari), shu-
ningdek, temiryo‘l va umumiy foydalanishdagi avtomobil
transportida (taksidan, shu jumladan, yo‘nalishli taksidan
tashqari) shahar atrofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar
tashish xizmatlari; 
— oliy, o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlari-
da, shuningdek, kadrlarning malakasini oshirish va ularni
qayta tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarda ta’lim
berishning haq evaziga o‘qitishga doir qismi bo‘yicha xiz-
matlar; 
— vakolatli davlat organiga saqlab turish uchun topshi-
rilgan qimmatbaho metallar;
— chet el havo kemalariga xizmat ko‘rsatish yuzasidan
bevosita O‘zbekiston Respublikasi aeroportlarida va O‘zbe-
134

---

kiston Respublikasining havo bo‘shlig‘ida amalga oshi-
riladigan xizmatlar, shu jumladan, aeronavigatsiya xiz-
mati;
— sanatoriy-kurort, sog‘lomlashtirish, turistik-ekskur-
siya xizmatlari va bolalar dam olish oromgohlarining xiz-
matlari, shuningdek, jismoniy tarbiya va sport muassa-
salarining tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xizmat-
lari. 
— gidrometeorologiya va aerologiya ishlari;
— geologiya va topografiya ishlari;
— O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining, uning
tarkibiga kiruvchi korxonalar va tashkilotlarning hamda
O‘zbekiston Milliy axborot agentligining asosiy faoliyatiga
doir mahsulot va xizmatlar;
— O‘zbekiston Respublikasi hududidan eksport qilina-
yotgan tovarlarni tashish, yuklash, tushirish, qayta yuklash,
ekspeditsiya qilishga doir xizmatlar, ishlar;
— nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» assotsia-
tsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining
kamida 50 foizini nogironlar tashkil etuvchi yuridik shaxs-
lar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlar (ishlar, xiz-
matlar), bundan vositachilik, savdo, tayyorlov, ta’minot-
sotish faoliyatini amalga oshirish bo‘yicha realizatsiya qilish
oborotlari mustasno;
— O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari
bo‘yicha xalqaro va chet el hukumat moliya tashkilotlari
tomonidan berilgan qarzlar (kreditlar) yuridik shaxslar
oladigan, shuningdek, grantlar hisobiga olingan tovarlar
(ishlar, xizmatlar); 
— uy-joy fondini saqlash va ta’mirlash yuzasidan aholi-
ga ko‘rsatilayotgan xizmatlar; 
— aholini elektr energiyasi bilan ta’minlash;
— davlat tilini va davlat tilida ish yuritishni o‘rgatish
xizmatlari;
— o‘zi yetishtirgan qishloq xo‘jaligi mahsuloti;
— ichki ishlar organlari huzuridagi qo‘riqlov bo‘lin-
malari xizmatlari;
— va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
oborotlar.
Moliyaviy xizmatlarning quyidagi turlari qo‘shilgan qiy-
mat solig‘idan ozod etilgan:
135

---

— to‘lovlar, o‘tkazmalar, qarz majburiyatlari, cheklar va
to‘lov vositalari bilan bog‘liq operatsiyalar, inkasso bo‘yicha
operatsiyalar;
— milliy valuta va chet el valutasi bilan bog‘liq opera-
tsiyalar;
— qimmatli qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar va
boshqa qimmatli qog‘ozlar) bilan bog‘liq operatsiyalar;
— akkreditivlar ochish va ularga xizmat ko‘rsatish;
— pul mablag‘larini konvertatsiya qilish bo‘yicha ope-
ratsiyalar;
— chet el valutasi bilan ayirboshlash operatsiyalarini
tashkil etish;
— kassa operatsiyalari (banknot va tangalarni qabul
qilib olish, berish, qayta hisoblab chiqish, maydalab berish,
almashtirish, saralash va saqlash);
— forfeyting va faktoring operatsiyalari;
— lombard operatsiyalari (garovga qo‘yilgan mol-mulk-
ka qisqa muddatli kreditlar berish);
— jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi mablag‘larining
oboroti;
— va boshqa oborotlar.
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etilgan sug‘urta xiz-
matlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
1) sug‘urta bozorining professional ishtirokchisi quyi-
dagilarni olsa, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
a) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha sug‘urta mukofot-
lari;
b) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar
bo‘yicha vositachilik haqi va tantyemalar; 
d) sug‘urta agenti, sug‘urta va qayta sug‘urta brokeri,
syurveyyer hamda sug‘urta bozorining boshqa professional
ishtirokchilarining xizmatlari uchun vositachilik haqi; 
e) qayta sug‘urta qilishga topshirilgan shartnomalar
bo‘yicha sug‘urta to‘lovlari ulushining qayta sug‘urtalovchi-
lar tomonidan to‘lanadigan to‘lovini;
f) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha uchinchi shaxslardan
subrogatsiya (regress) tartibida talab qilish bo‘yicha daro-
madlar; 
g) sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari (ak-
tuariylar, ajasterlar, syurveyyerlar, assistans xizmatlari va
136

---

shu singarilar) ko‘rsatgan xizmatlardan olinadigan daro-
madlar;
h) qayta sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha depo
mukofotlariga hisoblangan hamda qayta sug‘urta qildi-
ruvchi tomonidan qayta sug‘urtalovchiga o‘tkazilgan foiz-
lar; 
i) hayotni sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha
sug‘urta qildiruvchilar taqdim etgan zayomlardan olinadi-
gan daromadlar;
j) sug‘urtalovchining (qayta sug‘urtalovchining) investi-
tsiya faoliyatidan olinadigan daromadlar, shu jumladan,
sug‘urta rezervlari va sug‘urta fondlari mablag‘larini
investitsiyalashdan olinadigan daromadlar;
k) sug‘urta qilish, birgalikda sug‘urta qilish va qayta
sug‘urta qilish shartnomalari bo‘yicha franshizlarni
qoplashdan olinadigan daromadlar;
l) qonun hujjatlariga muvofiq sug‘urtalovchiga o‘tgan,
sug‘urta qildiruvchining (naf oluvchining) yetkazilgan zarar
uchun javobgar shaxslardan talab qilish huquqini realiza-
tsiya qilishdan olinadigan daromadlar; 
m) qayta sug‘urta qilish shartnomalari muddatidan ilgari
tugatilgan taqdirda, ular bo‘yicha sug‘urta mukofotlarining
qaytarib berilgan qismi summalari; 
n) bevosita sug‘urta faoliyatini amalga oshirishdan oli-
nadigan boshqa daromadlar;
2) sug‘urta qildiruvchi (naf oluvchi) quyidagilarni olsa,
qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
a) sug‘urta to‘lovi (sug‘urta tovoni);
b) preventiv tadbirlar o‘tkazish uchun beriladigan mab-
lag‘lar;
d) sug‘urta qilish shartnomasi zararsiz amal qilishi
uchun sug‘urtalovchi to‘laydigan mablag‘lar;
e) sug‘urta qilish shartnomasiga muvofiq boshqa mab-
lag‘lar.
Tovarlarni import qilishda quyidagi hollarda qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod etiladi:
1) jismoniy shaxslar tomonidan tovarlarni bojsiz olib
kirishning bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida tas-
diqlangan normalari doirasida olib kirilayotgan tovarlar;
2) chet el diplomatik vakolatxonalari va ularga teng-
lashtirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun,
shuningdek, ushbu vakolatxonalarning diplomatik va ma’-
137

---

muriy-texnik xodimlari, shu jumladan, ularning o‘zlari
bilan birga yashayotgan oila a’zolari shaxsiy foydalanishi
uchun mo‘ljallangan tovarlar;
3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo-
nidan belgilangan tartibda insonparvarlik yordami tariqasi-
da olib kirilayotgan tovarlar;
4) davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan
xayriya yordami maqsadida, shu jumladan, texnik ko‘mak
ko‘rsatish maqsadida olib kirilayotgan tovarlar; 
5) davlatlar, hukumatlar va xalqaro tashkilotlar tomoni-
dan berilgan grant mablag‘lari hisobidan olib kirilayotgan
tovarlar;
6) dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyumlari,
shuningdek, dori vositalari va tibbiy (veterinariya) buyum-
lari ishlab chiqarish uchun olib kirilayotgan xomashyo;
7) O‘zbekiston Respublikasi hududiga qonun hujjatlari-
ga muvofiq tasdiqlanadigan ro‘yxat bo‘yicha olib kirilayot-
gan texnologik asbob-uskunalar, shuningdek, butlovchi
buyumlar va ehtiyot qismlar, agar ularni yetkazib berish
texnologik asbob-uskunalarni yetkazib berish kontrakti
shartlarida nazarda tutilgan bo‘lsa. Import qilingan texno-
logik asbob-uskunalar olib kirilgan paytdan e’tiboran uch
yil mobaynida eksportga realizatsiya qilingan yoki tekin
berilgan taqdirda, mazkur imtiyozning amal qilishi imtiyoz
qo‘llanilgan butun davr uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i
to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklangan holda bekor qili-
nadi;
8) investor bilan davlat mulkini boshqarish bo‘yicha
vakolatli davlat organi o‘rtasida tuzilgan shartnomaga
muvofiq investitsiya majburiyatlari sifatida olib kiriladigan
mol-mulk;
9) vakolatli davlat organining yozma shakldagi tasdig‘i
mavjud bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operator-
lari va tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositala-
rini sertifikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan
olinadigan tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vosi-
talari;
10) bolalar poyabzali ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar o‘z ishlab
chiqarishida foydalanish uchun olib kirayotgan xomashyo,
materiallar va yarim mahsulot.
138

---

Soliq qonunchiligiga asosan qo‘-
shilgan qiymat solig‘ini hisobla-
nishi soliq to‘lovchilarning olib
borayotgan xo‘jalik operatsiya-
lariga bog‘liq ravishda soliqqa tortiladigan bazani aniqlash-
ning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud.
Tovarlar sotilganda, ish va xizmatlar bajarilganda
qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisoblanishi. Respublikamizda
qo‘shilgan qiymat solig‘i joriy etilgandan buyon soliqni
hisoblashning ikki turdagi usuli amal qilgan, ya’ni ishlab
chiqarilgan tovarlarni jo‘natish, ishlar bajarish va xizmatlar
ko‘rsatish bo‘yicha hisobga olish usuli yoki hisobvaraq-fak-
tura usuli hamda ulgurji va chakana savdo, vositachilik xiz-
mati ko‘rsatish sohalarida hisobdan chiqarish usuli
qo‘llanilgan. Bunda qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan
baza narxlar farqi sifatida, ustama va mukofot haqi sum-
masi sifatida aniqlanib, shu summadan soliq hisoblangan. 
1992-yildan 1994-yilga qadar savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi
bo‘lib hisoblanar edi. 1994-yildan ular budjetga qo‘shilgan
qiymat solig‘i va foyda solig‘i o‘rniga yalpi daromad solig‘i
hamda mol-mulk solig‘ini to‘laydigan bo‘lishdi. Keyingi
davrlarda soliq hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish) usuli
asta-sekin «hisobga olish — hisobvaraq» usuliga aylanib
bordi. Soliq kodeksi kuchga kirgandan boshlab qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblashning «yalpi foyda» (chegirish)
usuli faqat vositachilik va «O‘zdonmahsulot» DAK tizimi
tarkibiga kiradigan, birlamchi ishlovdan keyingi don,
qo‘shimcha mahsulot va chiqindilarni sanoatdan donni
qayta ishlashga sotishni amalga oshiradigan korxonalar
uchun qo‘llaniladi. Boshqa holatlarda «hisobga olish —
hisob-faktura» usuli qo‘llaniladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning «hisobga
olish — hisob-faktura» usulining mohiyati shundaki, kor-
xona budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasi ishlab
chiqarilgan mahsulotlarga (xizmatlarga) hisoblangan soliq
miqdoridan shu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sotib
olingan xomashyo, materiallar uchun to‘langan soliq miq-
dorini chiqarib tashlash yo‘li bilan aniqlanadi. Chegirishga
hisobot davrida hisob-faktura bilan qabul qilingan
xomashyo, materiallar, shu jumladan, import qilingan
139
Qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash
tartiblarining o‘ziga xos
xususiyatlari

---

tovarlarga to‘g‘ri keladigan qo‘shilgan qiymat solig‘i sum-
masi qabul qilinadi. 
Quyidagi shartlarni bajargan holda hisobga olish amalga
oshiriladi:
œ 
birinchidan, bu hisobot davrida tovar va xizmatlar
haqiqatda sotib olingan bo‘lishi kerak; 
œ 
ikkinchidan, ular bo‘yicha tovar yetkazuvchidan
hisob-faktura to‘ldirilgan bo‘lishi; 
œ 
uchinchidan, ular soliqqa tortiladigan faoliyatda ish-
latilgan bo‘lishi kerak.
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni sotishda qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblash. Korxonaning o‘z ehtiyoji uchun
olingan asosiy vosita va nomoddiy aktivlari korxonaning
buxgalteriya balansida mol yetkazib beruvchiga to‘langan
qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi bilan birga yozilib, kirim
qilinadi. Agar balansdagi asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar sotilsa, u holda asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar bo‘yicha soliqqa tortish obyekti bo‘lib, sotish bahosi
bilan qoldiq qiymat o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bunda,
agar korxona asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni qoldiq
qiymatida sotsa, u holda soliqqa tortiladigan obyekt
bo‘lmaydi va budjetga soliq to‘lanmaydi. Shuningdek,
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni ishlab chiqaruvchi
va uni oldi-sotdi faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalar
uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i hisoblashning alohida tar-
tibi mavjud.
Vositachilik xizmatlari ko‘rsatilganda qo‘shilgan qiymat
solig‘ining hisoblanishi. Vositachilik xizmatlari bo‘yicha
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda «yalpi foyda» (che-
girish) usuli qo‘llaniladi. Ushbu usulning mohiyati shunda-
ki, soliq baho farqi, ustama va mukofotlar sifatida olingan
daromaddan hisoblanadi. Budjetga soliq to‘lashda hisoblan-
gan soliq summasi ushbu daromadni olishga sarflanadigan
xizmatlarning qo‘shilgan qiymat solig‘i summasiga
kamaytiriladi. Demak, qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini
vositachilik korxonalari mukofotlar summasidan hisoblay-
dilar. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga olish. Umumdavlat
soliqlarini to‘lovchi korxonalarda qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblashning amaldagi mexanizmi soliqni ishlab
chiqarish jarayonida paydo bo‘lgan yangidan yaratilgan qiy-
140

---

matdan to‘lanishini ko‘zda tutadi. Qo‘shilgan qiymat ikki
marotaba soliqqa tortilmaydi. 
Respublikamizda 1998-yildan Soliq kodeksi joriy etilishi
bilan birga hisobvaraq-fakturalar kiritilgan bo‘lib, u ki-
rimdagi soliq summasini hisobga olish uchun asosiy hujjat
hisoblanadi. Ammo amaliyotda bu tartib o‘zining vazifasini
to‘laqonli bajara olmadi, chunki bu davrda budjetga to‘la-
nadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi yetkazib beri-
ladigan mahsulotga hisoblangan soliq summasi bilan
bevosita ishlab chiqarishga sarflangan material resurslarga
hisoblangan soliq summasi o‘rtasidagi farqi sifatida aniqla-
nar edi. Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi 1999-yilga
qadar amaliyotda qo‘llanilib kelindi va uning ayrim kam-
chiliklari mavjud edi. Jumladan:
œ 
ishlab chiqarishga sarflangan paytda xomashyo va
materiallarga hisoblangan soliq summasini budjet bilan
hisob-kitobda chegirilishi – korxonalarning oborot
mablag‘larini cheklanishiga olib keldi;
œ 
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobvaraq faktura asosida
hisoblanish mexanizmi ishlamadi, chunki amalda hisob-
varaq fakturada ko‘rsatilgan soliq summasi budjetga hisob-
ga olib borishda asos bo‘lmadi; 
œ 
bunday hisoblash tartibi xalqaro soliq amaliyotidagi
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash tamoyillariga zid
kelardi. 
Ushbu holatlar tahlil qilinib, 1999-yildan boshlab
qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash mexanizmi o‘zgartiril-
di va xalqaro amaliyotga qo‘shilgan qiymat solig‘ini
hisoblash tamoyillariga moslashtirildi. Quyida qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblashning taqqoslama usuli keltirilgan
(3.4.1-jadval).
1999-yildan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning
yangi tartibini joriy etilishi uni hisoblashning soddalashti-
rilgan mexanizmini qo‘llanilishiga olib keldi, ya’ni hisob-
varaq faktura usulining ishlab ketishini ta’minladi va bunda
material resurslarining ishlab chiqarishga sarflanishidan
qat’i nazar, hisobot davrida sotib olingan material
resurslarga to‘langan soliq summasi hisobvaraq faktura
asosida budjet bilan hisob-kitobga olib boriladigan bo‘ldi.
Bu tartibdagi hisoblash mexanizmi korxonalarning
oborot mablag‘larini chetlanishini keskin kamaytiradi.
141

---

Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yi-
cha hisob-kitoblarni (5-ilova)
korxona ortib boruvchi yakun
bilan ro‘yxatdan o‘tgan joyidagi
Davlat soliq idoralariga har
oyda, hisobot oyidan keyingi
oyning 25-kunidan kechiktir-
masdan va yil yakunlari bo‘yicha yillik moliyaviy hisobotni
topshirish muddatida qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lovchi-
lari hisoblangan mikrofirma va kichik korxonalar yilning
har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan
kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy
hiobot topshirilgan muddatda taqdim etadi. 
Soliq to‘lovchilar qo‘shilgan qiymat solig‘ining hisob-
kitoblari bilan bir vaqtda hisobot davri mobaynida olingan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar
reyestrini ham taqdim etadilar. Hisobvaraq-fakturalar
reyestrining shakli davlat soliq qo‘mitasi tomonidan belgi-
lanadi.
Hisobotlarni o‘z vaqtida topshirmaslik korxona va kor-
xonaning mansabdor shaxslariga nisbatan Davlat soliq ido-
142
100
20
100
20
50
10
50
10
200
40
200
40
X
30
Õ
20
(40—100)
(40—20)
3.4.1-jadval
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashning 1999-yildan joriy etilgan 
usulining taqqoslama tahlili (raqamlar shartli)
¹
Ko‘rsatkichlar
1999-yilga qadar
1999-yildan keyin
oborot
oborot
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
1.
2.
3.
4.
Hisobot davrida sotib
olingan xomashyo,
materiallar
Ishlab chiqarishga
ishlatilgan xomashyo,
materiallar
Tovarlar (ish va xizmat-
lar)ni sotish oboroti, ya’ni
soliqqa tortiladigan oborot
Budjetga hisoblangan
soliq summasi
Qo‘shilgan qiymat
solig‘ini budjetga
to‘lash va hisob-kitob-
larni taqdim etish mud-
datlari. Hisobvaraq-
faktura va uni to‘ldirish
tartibi

---

ralari tomonidan moliyaviy va ma’muriy jazo choralarini
qo‘llanishiga olib keladi.
Korxonalar qo‘shilgan qiymat solig‘ini soliq hisobini
topshirgan kundan kechiktirmay tegishli davrdagi haqiqiy
sotish oborotidan kelib chiqib to‘laydi. Agar korxona
hisoblangan soliq summasini budjetga o‘z vaqtida o‘tkazib
bermasa, bunday holatda Davlat soliq idoralari mas’ul
xodimlari tomonidan hisoblangan soliq sumasiga nisbatan
kechiktirilgan har bir kun uchun 0,05 foiz miqdorida penya
(moliyaviy jazo) qo‘llanilishiga olib keladi. Bunda korxona
rahbariyatiga nisbatan ma’muriy chora qo‘llanilmaydi.
1998-yil 1-yanvardan O‘zbekistondagi barcha korxo-
nalar va tashkilotlar uchun, shu jumladan, soliqqa tortish-
ning alohida tartibi o‘rnatilgan kichik korxonalar, savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari hamda qo‘shilgan qiymat
solig‘idan ozod bo‘lgan korxonalar ham tovarlarni sotgan-
da, ish va xizmatlar ko‘rsatganda hisobvaraq-fakturani
to‘ldirishi qonun asosida shart qilib belgilandi.
Hisobvaraq-faktura mahsulot yetkazib beruvchi
tomonidan tovarlarni yuklab jo‘natilishi, ish va xizmatlar
ko‘rsatilishi sanasi (kuni)dan kechiktirmasdan yoziladi.
Hisobvaraq-fakturada — uning tartib raqami va yozilgan
sanasi, jo‘natiladigan tovarlar bo‘yicha shartnomalar raqa-
mi va sanasi hamda soliq to‘lovchi va xaridorning nomi,
manzili, STIRi va shu kabi rekvizitlari ko‘rsatiladi.
Jadvalli shaklni to‘ldirishda quyidagilarni qayd etish
kerak (6-ilova): 
œ 
1-ustunda tovarlar (ish va xizmatlar) nomi; 
œ 
2-ustunda tovarlarning o‘lchov birligi (dona, metr, kg,
va hokazo); 
œ 
3-ustunda yuklab jo‘natiladigan tovarlarning miqdori
yoki soni; 
œ 
4-ustunda tovarlarning shartnoma bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘isiz narxi; 
œ 
5-ustunda tovarlarning jami yetkazib berish qiymati
(qo‘shilgan qiymat solig‘isiz); 
œ 
6-ustunda qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi, agar
qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod bo‘lsa chiziqcha tortib
qo‘yiladi; 
œ 
7-ustunda jo‘natilayotgan tovarlar bo‘yicha tegishli
stavkalarga ko‘ra hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasi;
143

---

œ 
8-ustunda jo‘natilayotgan tovarlarning qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i bilan hisoblangan summasi. 
Soliq kodeksiga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lov-
chisi bo‘lmagan, shuningdek, qo‘shilgan qiymat solig‘i
to‘lashdan ozod qilingan oborotni amalga oshirayotgan
yuridik shaxslar 6- va 7-ustunga «Qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasiz» degan shtampini qo‘yishadi, agar shtamp bo‘l-
masa qo‘lda yozib qo‘yishadi va 8 ustunni to‘ldirishmay-
di.
Agarda korxona aksiz osti tovarlar ishlab chiqarsa unda
hisobvaraq-fakturaga qo‘shimcha ustunlar kiritiladi va
ushbu ustunlarda aksiz stavkasi va summasi aks ettiriladi
(chunki aksiz summasi ham qo‘shilgan qiymat solig‘iga tor-
tiladi).
Hisobvaraq-faktura korxona rahbari va bosh hisobchisi
tomonidan imzolanadi hamda muhr bilan tasdiqlanadi.
Hisobvaraq-faktura yetkazib beruvchi korxona tomo-
nidan 2 nusxada to‘ldiriladi, 1-nusxasi xaridorga beriladi va
u xaridorga qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini belgilangan
tartibda hisobga kiritish uchun huquq beradi, 2-nusxasi esa
korxonaning o‘zida qoladi.
Ta’kidlash joizki, bevosita aholiga pullik xizmatlar (ish-
lar)ni ko‘rsatadigan korxonalar uchun tovarlar (ishlar, xiz-
matlar)ni sotishda kassa cheki yoki xizmatlar ko‘rsatilishi
(ishlar bajarilishi)ni tasdiqlovchi boshqa hujjatlar hisob-
varaq-faktura hisoblanadi. Bunda bu hujjatlarda qo‘shilgan
qiymat solig‘i ajralib turishi lozim. 
O‘z mahsulotlarini (tovarlarini, ishlarini, xizmatlarini)
uzluksiz yetkazib beradigan korxonalar bo‘yicha hisob-
varaq-fakturalar iste’molchilarga hisobvaraqni rasmiy-
lashtirish bilan bir vaqtda, lekin bir oyda bir martadan kam
bo‘lmagan tarzda yoziladi. Bunda hisobvaraq-fakturalar-
ning yozilishi mahsulot sotilgan hisobot davrida amalga
oshiriladi.
Banklar uchun, qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilin-
gan operatsiyalar bajarilganda, hisobvaraq-faktura bo‘lib
mijoz shaxsiy hisobvarag‘idan ko‘chirma hisoblanadi.
Lizing operatsiyalari bo‘yicha lizing beruvchilar uchun
hisobvaraq-faktura bo‘lib lizing obyektini qabul qilish-top-
shirish dalolatnomasi hisoblanadi. Bunda tegishli hujjatlar
(lizingning tarkibiy qismi hisoblanadigan lizing to‘lovlari
jadvali; hisobvaraq; lizing to‘lovlarini to‘lash bo‘yicha lizing
144

---

oluvchiga taqdim etiladigan bildiruvnoma va hokazo) bilan
rasmiylashtiriladigan har bir lizing to‘loviga qo‘shimcha
hisobvaraq-faktura yozilmaydi. 
Agar lizing shartnomasi lizing beruvchiga qo‘shilgan
qiymat solig‘i solinadigan qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatish-
ni nazarda tutsa, bunda mazkur xizmatlarga belgilangan
tartibda hisobvaraq-faktura yoziladi. 
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilingan sug‘urta xiz-
matlarini ko‘rsatishda, hisobvaraq-faktura o‘rniga birlamchi
hujjat bo‘lib quyidagi hujjatlar:
— sug‘urta korxonalari uchun — sug‘urta polisi;
— sug‘urta agentlari uchun — sug‘urta polisi va shart-
noma topshirig‘i (agentlik bitimi);
— sug‘urta brokerlari uchun — sug‘urta polisi va shart-
noma topshirig‘i hisoblanadi.
Ishlar (qurilish, ta’mirlash-qurilish, loyiha-qidiruv,
ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlar) bajarish yoki xizmatlar
(transportga doir, mol-mulkni ijaraga berish, aloqa xizmat-
lari va boshqalar) ko‘rsatish bilan shug‘ullanadigan korxo-
nalar ham hisobvaraq-faktura yozishi shart.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan elektr energiyasi,
suv, gaz, aloqa xizmatlari, kommunal xizmatlar, temir-
yo‘lda tashishlar, bank operatsiyalari, shuningdek, tovar-
larni (ishlarni, xizmatlarni) uzluksiz yetkazib berishni amal-
ga oshirayotgan soliq to‘lovchilar hisobot davrining oxirgi
kunida bir marta hisobvaraq-faktura yozadi.
Agar ishlar bajaradigan korxonalarda buyurtmachiga
imzo chekish uchun taqdim etiladigan, bajarilgan ishlar
(qilingan xarajatlar) qiymati to‘g‘risidagi ma’lumotnoma —
hisobvaraq-fakturada yoki hujjatda hisobvaraq-fakturaning
belgilangan shaklida aks ettirilgan barcha majburiy rekvizit-
lar ushbu hujjatda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilari
uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi ko‘rsatilgan yoki
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmaganlar uchun
«Qo‘shilgan qiymat solig‘isiz» yozuvi (shtampi) qo‘yilgan
holda mavjud bo‘lsa, bunda mazkur hujjatlar hisobvaraq-
fakturaga tenglashtiriladi va bunday korxonalar qo‘shimcha
ravishda hisobvaraq-faktura yozmasligi mumkin. 
Import qilinadigan tovarlarga
nisbatan qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i to‘lovchilari bo‘lib, tovarlarni
import qiladigan yuridik shaxs-
145
Import tovarlarga
nisbatan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblash
tartibi

---

lar, shuningdek, boj to‘lamasdan o‘z ehtiyojlari uchun
me’yoridan ortiqcha tovarlar olib kiradigan jismoniy shaxs-
lar hisoblanadi (demak, jismoniy shaxslar ham bevosita
qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lishi mumkin).
Qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt bo‘lib,
O‘zbekiston Respublikasining bojxona qonunlariga binoan
belgilangan bojxona rejimlariga muvofiq O‘zbekiston
hududiga import qilinadigan tovarlar hisoblanadi.
Tovar deganda iste’molga mo‘ljallangan va qiymatga
ega bo‘lgan barcha narsalar tushuniladi.
Import tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘ini
hisoblab chiqarish uchun asos bo‘lib, bojxona qonunchiligi-
ga muvofiq belgilanadigan bojxona qiymati hisoblanadi.
Tovarlar importi bo‘yicha soliq solinadigan oborot haj-
miga bojxona qiymati bilan bir qatorda bojxona boji sum-
masi va aksiz solig‘i summasi (aksiz osti tovarlar bo‘yicha)
kiritiladi.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘i quyidagi formula orqali hisoblanadi:
S
QQS
= 
Bu yerda:
S
QQS
– qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;
IQTBQ – import qilinadigan tovarlarning bojxona qiy-
mati;
BBS – bojxona boji summasi;
AS – aksiz solig‘i;
QQS
ST
– qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi.
Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘i 20 foizli stavka bo‘yicha to‘lanadi.
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra quyidagilar qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod qilinadi:
œ 
xorijiy diplomatik vakolatxonalar va ularga tenglash-
tirilgan vakolatxonalar rasmiy foydalanishi uchun mo‘ljal-
langan tovarlar;
œ 
jismoniy shaxslarning boj to‘lamasdan olib kirish
me’yorlar doirasida import qilinadigan tovarlar (tovarlarni
olib kirish me’yori Vazirlar Mahkamasining maxsus qarori
asosida belgilanadi);
œ 
O‘zbekiston Respublikasi hududiga tabiiy ofatlar,
baxtsiz hodisalar yuz berganda olib kiriladigan tovarlar,
146
(IQTBQ + BBS + AS) x QQS
ST
100

---

shuningdek, davlatlar, xalqaro tashkilotlar tomonidan xay-
riya maqsadlarida olib kiriladigan tovarlar;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi hududiga investitsiya das-
turiga kiritilgan ustuvor obyektlarni jihozlash uchun hamda
hukumat kafolati bilan xorijiy kreditlar hisobiga moliya-
lanadigan investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun
olib kiriladigan texnologik uskunalar;
œ 
import bo‘yicha olib kelinadigan dori-darmonlar va
tibbiy buyumlar;
œ 
chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning
ustav kapitaliga chet ellik investorlar tomonidan ulush
sifatida olib kirilayotgan texnologik jihozlar;
œ 
va boshqa qonunchilikda ko‘zda tutilgan import tovar-
lar.
Tovarlar respublika hududiga import qilinishida qo‘shil-
gan qiymat solig‘i bojxona deklaratsiyasi qabul qilinishiga
qadar yoki u bilan bir vaqtda to‘lanadi. Agar bojxona
deklaratsiyasi belgilangan muddatda topshirilmasa qo‘shil-
gan qiymat solig‘ini to‘lash muddatlari bojxona deklara-
tsiyasi topshirish muddati tugagan kundan boshlab hisoblab
chiqariladi.
Jismoniy shaxslar soliqni naqd pul bilan bojxona organi
posti kassasiga belgilangan tartibda to‘lashlari mumkin.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining to‘langan summalari
hududiy bojxona organlarining depozit hisobvaraqlariga
kirim qilinib, keyin ular respublika budjeti daromadlariga
qayd etiladi. Bojxona organlari 3 kun muddat ichida
undirilgan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasini respublika
budjetiga o‘tkazadilar.
O‘zbekiston Respublikasi hudu-
diga ishlar, xizmatlarni import
qiluvchi yuridik shaxslar ana shu
import qilinadigan ishlar, xiz-
matlarga qo‘shilgan qiymat soli-
g‘i to‘lovchilar hisoblanadi. 
Tuzilgan shartnomalar (kontraktlar)ga muvofiq res-
publika hududiga import qilinadigan ishlar va xizmat-
lar qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt hisobla-
nadi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i ishlar, xizmatlar bajarilganligi dalilini tas-
diqlovchi hujjatlar (dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki
147
Import qilinadigan ishlar,
xizmatlarga nisbatan
qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash tartibi

---

boshqa hujjatlar) asosida quyidagi formula bo‘yicha hi-
soblab chiqariladi:
C
qqs
= S x N/100,
bu yerda: 
S
qqs
— qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi;
S — dalolatnoma, ma’lumotnoma yoki boshqa hujjat-
larga ko‘ra tasdiqlanadigan, import qilinadigan ishlar, xiz-
matlar qiymati;
N — qo‘shilgan qiymat solig‘ining foizdagi stavkasi.
Realizatsiya qilinadigan joyi O‘zbekiston Respublikasi
bojxona hududi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi rezident-
lari tomonidan import qilinadigan ishlar, xizmatlar import
qilinadigan ishlar, xizmatlar deb tan olinadi.
Amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq qo‘shilgan qiymat
solig‘idan quyidagilar ozod qilinadi:
œ 
O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tuzilgan shartno-
malar (bitimlar) bo‘yicha xalqaro va hukumatga qarashli
xorijiy moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlar bergan qarzlar va
grantlar hisobiga yuridik shaxslar, shu jumladan, O‘zbe-
kiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan yuridik shaxs-
lar tomonidan olib kirilayotgan ishlar, xizmatlar;
œ 
budjet tashkilotlari buyurtmalari bo‘yicha budjet
mablag‘lari hisobiga O‘zbekiston Respublikasi hududiga
olib kiriladigan ishlar va xizmatlar.
Soliq kodeksi amalga kiritilguniga qadar qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari asosida soliq
to‘lovchilarga taqdim etilgan soliq imtiyozlari ular taqdim
etilgan muddat tugaguniga qadar saqlanib qoladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i 20 (yigirma) foiz stavka bo‘yicha to‘lanadi.
Bajarilgan ishlar, xizmatlar dalili tasdiqlangan kundagi
Markaziy bank kursi bo‘yicha qayta hisoblangan ishlar, xiz-
matlar qiymatidan kelib chiqqan holda amalda ishlar baja-
rilganini, xizmatlar ko‘rsatilganini tasdiqlaydigan hujjatlar
asosida import qilinadigan ishlar va xizmatlar bo‘yicha
qo‘shilgan qiymat solig‘i milliy valuta (so‘m)da hisoblab
chiqariladi.
Montaj qilish, ishga tushirish, sozlash, maslahatlar,
o‘qitish va boshqa ishlar, xizmatlarga doir import qilinadi-
gan ishlar va xizmatlarga, olib kelinadigan uskunalarga doir
xizmatlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i tuzilgan shartnomalar
148

---

(kontraktlar)ga muvofiq belgilangan mazkur ishlar, xizmat-
larning qiymati asosida hisoblab chiqariladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i to‘lovi ana shu ishlar, xizmatlarni import
qiluvchi shaxs yozib bergan hamda unda «import qilinadi-
gan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasi to‘lovi» degan yozuv bitilgan to‘lov topshiriqno-
masi asosida amalga oshiriladi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlar bo‘yicha qo‘shilgan
qiymat solig‘i amalda ishlar, xizmatlar bajarilgan kundan
boshlab 5 kun ichida budjetga to‘lanadi. Qo‘shilgan qiymat
solig‘i faqatgina milliy valuta — so‘mda to‘lanadi.
Import qilinadigan ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat
solig‘i hisob-kitobi ishlar, xizmatlar importi amalga oshiril-
gan hisobot oyidan keyingi oyning 15-sanasidan kechiktir-
masdan, belgilangan shaklda oylar bo‘yicha ro‘yxatdan
o‘tkazilgan joydagi soliq organiga taqdim etiladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 6500.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 13200.
Yechilishi:
1. Korxona hisobot davrida jo‘natilgan tovarlari bo‘yi-
cha imtiyozga ega bo‘lmaganligi bois jami realizatsiyadan
soliq to‘laydi, ya’ni:
Sqqs = Stob x SS / 100 = 13200 x 20 %= 2640 ming so‘m
(bu yerda, Sqqs – iste’molchilardan undiriladigan soliq
summasi; Stob – soliqqa tortiladigan oborot; SS – soliq
stavkasi).
2. Budjetga o‘tkazilishi lozim bulgan soliq summasini
aniqlash uchun hisobot davrida qo‘shilgan qiymat solig‘i
bilan xarid qilingan xomashyo va materiallar uchun to‘lan-
gan qo‘shilgan qiymat solig‘ini ayirishimiz lozim, ya’ni:
Tqqs = 6500 x 20 % =1300 ming so‘m.
3. Budjetga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan soliq summasi
hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar bo‘yicha hisoblangan
qo‘shilgan qiymat solig‘idan xarid qilingan xomashyo va
149

---

materiallar uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘ining
chegirmasiga teng, ya’ni:
SBqqs = Sqqs – Tqqs = 2640 – 1300 = 1340 ming so‘m.
2-masala. Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lgan
qayta ishlash korxonasi joriy yilda quyidagi ko‘rsatkichlarga
ega:
œ 
mahsulotni sotishdan tushgan tushum – 1400 ming
so‘m;
œ 
bunda qaytarib berilishi lozim bo‘lgan idishning nar-
xi – 250 ming so‘m;
œ 
tekinga tannarxi bo‘yicha 120 ming so‘mlik mahsulot
berilgan;
œ 
olingan jarima summasi – 25 ming so‘m;
œ 
bankdan olingan foizlar – 10 ming so‘m;
œ 
300 ming so‘m korxona tomonidan nomoddiy aktivlar
sotilgan (boshlang‘ich narxi – 500 ming so‘m, to‘plangan
amortizatsiya – 320 ming so‘m);
œ 
nolikvid xomashyo zaxiralari sotishdan tushgan tu-
shum – 87 ming so‘m, ularning tannarxi – 75 ming so‘m.
Hisobvaraq-fakturada olingan qo‘shilgan qiymat solig‘i: 
œ 
xomashyo uchun – 320 ming so‘m;
œ 
ishlab chiqarish inshootlarini ijaraga berishdan – 150
ming so‘m;
œ 
uyali aloqadan – 70 ming so‘m.
Aniqlang:
Joriy davrda davlat budjetiga to‘lanishi lozim bo‘lgan
qo‘shilgan qiymat solig‘i necha so‘mga teng?
3-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar — 2500.
2. Xarid qilingan asosiy vositalar — 4500.
3. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati — 13000.
4. Asosiy vositalar realizatsiyasi — 900.
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati — 400.
Yechilishi:
1. a) Sqqs = Stob x SS/100 = 13000 x 20 % = 2600
ming so‘m;
b) asosiy vositalar realizatsiyasida qo‘shilgan qiymat
150

---

solig‘i asosiy vositalarning realizatsiyasi va eskirish qiymati
o‘rtasidagi farqdan hisoblanadi, ya’ni:
Sqqs = Tq x SS / (SS+100) = 500 x 20 / (20+100) =
83.3 ming so‘m.
(Bu yerda. Tq – qo‘shilgan qiymat solig‘i ham hisobga
olingan tovar qiymati.)
Sqqs = 2600 + 83.3 = 2683.3 ming so‘m.
2. Tqqs = 2500 x 20 % = 500 ming so‘m.
O‘z iste’moli uchun xarid qilingan asosiy vositalar
uchun to‘langan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi hisobga
olinmaydi, balki asosiy vositaning qiymati sifatida kirim
qilinadi, shuning uchun 3500 ming so‘mga xarid qilingan
asosiy vositalar qiymatidagi qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-
ga olinmaydi.
3. Bqqs = Sqqs – Tqqs = 2683.3 – 500 = 2183.3 ming
so‘m.
4-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 2220.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati qo‘shil-
gan qiymat solig‘i bilan – 4500;
— shundan, eksport – 2500.
5-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
qo‘shilgan
qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va mate-
riallar – 2500.
2. Hisobot davrida jo‘natilgan tovarlar qiymati – 3700.
— shundan erkin almashtiriladigan valutaga eksport –
1800.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qo‘shilgan qiymat qanday tarkib topadi?
2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i ilk bor qaysi davlatda, kim tomoni-
dan joriy etilgan?
3. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishdagi ahamiyati qanday? 
4. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini qanday shaxslar to‘laydi?
5. Qo‘shilgan qiymat solig‘i obyekti qanday aniqlanadi? 
6. Soliqqa tortiladigan oborot deganda nimani tushunasiz?
151

---

7. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalari va ularni qo‘llash tartibi
qanday?
8. Nollik stavka qaysi tovarlar (ish va xizmatlar)ga nisbatan
qo‘llaniladi?
9. Qanday tovarlar va mahsulotlar (ishlar xizmatlar) qo‘shilgan
qiymat solig‘idan ozod bo‘ladi?
10. Nollik stavka bilan imtiyoz o‘rtasida qanday tafovutlar
mavjud?
11. Hisobvaraq-fakturalar qanday to‘ldiriladi va unda qo‘shilgan
qiymat solig‘i qaysi punktlarda ko‘rsatiladi?
12. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash va hisobotni taqdim etish
tartibi qanday?
13. Import tovarlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i qaysi formula
orqali aniqlanadi?
14. Import qilinadigan ish va xizmatlarga qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblash formulasini aniqlang.
3.4. AKSIZ SOLIG‘I
O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992-
yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i
bilan birgalikda oborot solig‘i va
sotuvdan olinadigan soliqlar
o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan
farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni
chegaralab olgan va u bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat-
larga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarak-
terga ega bo‘lib, faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘l-
laniladi. 
Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan ba-
zada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovar-
lar qiymatining bir qismini egri soliq sifatida budjetga un-
dirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, jum-
ladan, davlat budjetining soliqli daromadlari tarkibida 2000-
yilda 22,8 foizni, 2001-yilda 26,3 foizni, 2002-yilda 28,8
foizni, 2003-yilda 31,1 foizni tashkil etgani holda 2006-yilgi
davlat budjeti daromadlarida uning ulushi 19 foizni, 2009-
yilda esa 14,4 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan.
Aksiz solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi
ulushining pasayish tendensiyasiga ega ekanligi shu bilan
izohlanadiki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahka-
masining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-son «Bozorni iste’-
152
Aksiz solig‘ining
iqtisodiy mohiyati va
budjet daromadlarida
tutgan o‘rni

---

mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab
chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarini o‘zaro munosabat-
larini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaro-
riga asosan «O‘zDEUavto» aksionerlik jamiyatining ishlab
chiqarayotgan avtomobillari (Lasetti, Neksiya, Damas,
Matiz), billurdan qilingan mahsulotlar, mebel, video va
audioapparatura hamda kumushdan yasalgan pichoq va
sanchqilarga hisoblangan aksiz soliqlari ishlab chiqarishni
rivojlantirish, iste’mol tovarlarining assortimentini ko‘pay-
tirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish uchun
korxonalarning o‘z ixtiyorlarida qoldiriladigan bo‘ldi. Shu-
ning hisobiga hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi davlat
budjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda.
Aksiz solig‘i to‘liq respublika budjetining daromadlar qis-
miga kelib tushadi va uning soliq yuki iste’molchilar zim-
masida bo‘ladi.
Aksiz solig‘ini to‘lovchilari bo‘-
lib, mulk shaklidan va soliqqa
tortishning qanday tartibi o‘rna-
tilganligidan qat’i nazar aksizosti tovarlarni ishlab chiqa-
ruvchi va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar
hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy shirkat aksiz to‘lanadi-
gan tovarlarni ishlab chiqarganda oddiy shirkat shartno-
masining oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuk-
latilgan sherigi aksiz solig‘ini to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. 
Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxslar deganda
mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-
mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-
mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va
hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan alohida korxonalar tushu-
niladi.
Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi ope-
ratsiyalar aksiz solig‘i solinadigan obyekt hisoblanadi:
1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu
jumladan:
— tovarni sotish (jo‘natish);
— garov bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan
taqdirda, garovga qo‘yilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan
ish haqi hisobiga yollangan xodimga qonun hujjatlarida
153
Aksiz solig‘i to‘lovchilar.
Soliq obyekti va bazasi

---

nazarda tutilgan hollarda topshirish yoki hisoblangan divi-
dendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirok-
chisiga) topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga (ishlarga, xiz-
matlarga) ayirboshlash uchun topshirish; 
2) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ustav
fondiga (ustav kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida
yoxud oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning
(ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish; 
3) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning
ishtirokchisiga (muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan
chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki yuridik shaxs qayta
tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati
bilan topshirish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi
doirasida ishlab chiqarilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning shart-
noma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan
ulushi ajratib berilgan yoki bunday mol-mulk taqsimlangan
taqdirda topshirish; 
4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ulush qo‘shish asosida
qayta ishlashga topshirish, shuningdek, ulush qo‘shish
asosida xomashyo va materiallarni, shu jumladan, aksiz
to‘lanadigan xomashyo va materiallarni qayta ishlash mah-
suli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi
tomonidan qayta ishlashga berilgan xomashyo va material-
larning mulkdoriga topshirish;
5) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz
to‘lanadigan tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun topshirish;
6) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublika-
sining bojxona hududiga import qilish.
Tekinga beriladigan aksizlanadigan mahsulot bo‘yicha
quyidagilar soliq solish obyekti bo‘lib hisoblanadi:
— aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan alkogolli
mahsulot, tamaki mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil
spirti, pivo, vino bo‘yicha — sotilgan mahsulot hajmi natu-
ra ifodasida; 
— boshqa aksizlanadigan mahsulotlar bo‘yicha soliq
to‘lovchida tovarni berish paytida shakllangan narxlar dara-
jasidan kelib chiqib hisoblangan, biroq mazkur aksizlanadi-
gan tovarni ishlab chiqarish bo‘yicha haqiqatda shakllangan
xarajatlardan past bo‘lmagan qiymat.
154

---

Quyidagi aksizosti tovarlarga aksiz solig‘i solinmaydi:
1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ularning ishlab chiqa-
ruvchilari tomonidan eksportga realizatsiya qilishga, bun-
dan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomoni-
dan belgilanadigan aksiz to‘lanadigan tovarlarning ayrim
turlari mustasno;
2) keyinchalik O‘zbekiston Respublikasining bojxona
hududidan olib chiqib ketilishi sharti bilan «bojxona hudu-
dida qayta ishlash» bojxona rejimiga joylashtirilgan tovar-
lardan ishlab chiqarilgan qayta ishlash mahsuli bo‘lgan
aksiz to‘lanadigan tovarlarni topshirishga; 
3) tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisalar
yoki avariyalar yuz berganda yordam ko‘rsatish uchun,
insonparvarlik yordami va beg‘araz texnik ko‘mak sifatida,
shuningdek, xayriya maqsadlari uchun aksiz to‘lanadigan
tovarlarni davlatlar, hukumatlar, xalqaro tashkilotlar
tomonidan O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga
import qilishga;
4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respub-
likasining bojxona hududiga aksiz solig‘i solinmaydigan
tovarlarni olib kirish normalari doirasida jismoniy shaxslar
tomonidan import qilishga;
5) vakolatli davlat organining yozma tasdig‘i mavjud
bo‘lgan taqdirda, telekommunikatsiyalar operatorlari va
tezkor-qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini serti-
fikatlashtirish bo‘yicha maxsus organ tomonidan olinadigan
tezkor-qidiruv tadbirlari tizimi texnik vositalarini import
qilishga.
Aksizlanadigan tovarlar uchun soliq solish bazasi bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
œ 
aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan tamaki
mahsulotlari, o‘simlik (paxta) yog‘i, etil spirti, pivo,
konyak, aroq va boshqa alkogolli aroq mahsulotlari, filtrli
va filtrsiz sigaretalar, neft mahsulotlari (benzin, dizel
yoqilg‘isi va aviakerosin) bo‘yicha — sotilgan mahsulotning
natural ko‘rinishidagi hajmi; 
œ 
aksiz solig‘i to‘lanadigan boshqa mahsulotlar (zargar-
lik buyumlari, kumushdan qilingan oshxona buyumlari,
tabiiy gaz, suyultirilgan gaz, «O‘zDEUavto» aksiyadorlik
jamiyati avtomobillari) bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i va
aksiz solig‘i hisobga olmagan holda, shartnomaviy narxlar
155

---

bo‘yicha yuklab jo‘natilgan tovarning qiymatiga foiz hisobi-
da. 
Buyurtmachi tomonidan beriladigan xomashyodan mah-
sulotga aksiz solig‘ini hisoblash chog‘ida aksiz solig‘i soli-
nadigan mahsulotni sotishga doir aylanma quyidagicha belgi-
lanadi:
— aksiz solig‘ining qat’i stavkalari belgilangan mahsu-
lot bo‘yicha tayyor mahsulotning fizik hajmidan kelib
chiqib;
— boshqa mahsulotlar bo‘yicha tayyor mahsulotni ish-
lab chiqarishga doir ishlar qiymatidan va buyurtmachi
tomonidan beriladigan xomashyo qiymatidan kelib chiqib.
Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz
osti tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qa-
rori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga Moliya vazir-
ligi va Davlat soliq qo‘mitasining quyi organlari tomoni-
dan belgilangan tartibda yetkaziladi. 2008-yilda aksizosti
tovarlarga belgilangan soliq stavkalari quyidagilardan ibo-
rat: 
156
Aksiz solig‘i stavkalari,
xorijiy davlatlar tajribasi
3.5.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan aksizli
tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i 
STAVKALARI
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-dekabrdagi PQ-744-sonli
qarori.
Tovarlar nomi
Soliq stavkasi
Aksiz solig‘ini
hisobga olgan
holda sotish
narxlarida
tovarlar qiy-
matiga nis-
batan foizlarda
Bir o‘lchov
birligiga
so‘mlarda
1
2
3
1. Etil spirti (1 dal. uchun)
2. Vino ( 1 l. tayyor mahsulot uchun)
1
3. Konyak, aroq va boshqa alkogoli mahsu-
lotlar (1 dal. tayyor mahsulot uchun)
1
1410
3000
11300

---

157
1
2
3
4. Tarkibida foizlarda hajmiy ulushda etil
spirti (alkogol) bor pivo (1 litr tayyor mah-
sulot uchun):
1
— 4,5 gacha (hisobga olinadi)
— 4,5 dan yuqori – 6,0 gacha (hisobga oli-
nadi)
— 6,0 dan yuqori
5. O‘simlik (paxta) yog‘i (1 tonna uchun):
1
— oziq-ovqat yog‘i (salomas va «O‘zbe-
kiston» yog‘ini ishlab chiqarish uchun ish-
latiladigan yog‘dan tashqari);
— texnik moy (kislota miqdori 0,3 mg
KON/g dan yuqori, oziq-ovqat mahsulotlari
tarkibiga qo‘shishga yaroqsiz bo‘lgan)
6. Sigaretalar (1000 dona uchun):
1
— filtrli
— filtrsiz, papiroslar
7. Zargarlik buyumlari
8. «O‘zDEUavto» AJ ishlab chiqargan avto-
mobillari
2
9. Kumushdan ishlangan oshxona anjomlari
10. Qimmatbaho metallar
2
11. Neft mahsulotlari:
— benzin A-76, AI-80 (1 tonnasiga)
— benzin AI-91, AI-92, AI-93 (1 tonnasiga)
— benzin AI-95 (1 tonnasiga)
— dizel yoqilg‘isi (1 tonnasiga)
— aviakerosin (1 tonnasiga)
12. Tabiiy gaz
2
(aholiga sotiladigan tabiiy
gaz hajmi bundan mustasno), eksport bilan
birga
13. Ishlab chiqarish korxonalari tomonidan
sotiladigan suyultirilgan gaz («Uztransgaz»
AK mintaqalararo unitar korxonalari tomo-
nidan aholiga sotiladigan gaz hajmi bundan
mustasno)
2
, eksport bilan birga
1000
1300
2200
495000**
329000
5206
1476
148000
163000
188000
130000
18700
25
29
11
25
26

---

Ayrim rivojlangan davlatlarda, masalan, Fransiyada
aksizlar tovarlarning natural birligiga nisbatan qat’i
stavkalarda belgilab qo‘yilgan. Jumladan, 1 litr vino uchun
aksiz solig‘ining stavkasi 22 santimni, 1 litr shampan vinosi
uchun 55 santimni, 1 litr pivo uchun esa 19,5 santimni
tashkil qiladi.
1
AQSHda aksiz soliqlari Federal ahamiyatga ega bo‘lgan
soliq hisoblanadi. Lekin ularning davlat budjeti daromad-
larining hajmidagi salmog‘i nisbatan kichik. Aksiz solig‘i
tamaki va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga
nisbatan joriy qilingan. Aksiz solig‘ining stavkasi 10 foizni
tashkil etadi.
Buyuk Britaniyada aksiz soliqlari egri soliqlarning tar-
kibida salmog‘iga ko‘ra qo‘shilgan qiymat solig‘idan keyin-
gi o‘rinni egallaydi. Aksiz solig‘i yoqilg‘i, alkogol va ta-
maki mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga
nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10 foizdan 30 foiz-
gacha oraliqda tebranadi.
158
*a) Basharti aksiz solig‘i prognozlari bajarilsa hamda unga doir boqi-
mondalar mavjud bo‘lmasa, qonun hujjatlariga muvofiq aksiz solig‘i sum-
masi quyidagi miqdorlarda «O‘zvinosanoat-xolding» xolding kompaniyasi-
ni rekonstruksiya qilish va rivojlantirish fondi hisobraqamiga yo‘naltiri-
ladi:
— vinoga (1 dal tayyor mahsulot uchun) belgilangan stavkadan – 410
so‘m;
— konyak, aroq va boshqa algokol mahsulotlar (1 dal tayyor mahsu-
lot uchun) belgilangan stavkadan — 710 so‘m.
b) konyak, aroq va boshqa alkogol mahsulotlari hajmiy ulushida etil
spirti 40 foizdan yuqori bo‘lsa, aksiz solig‘i stavkasi (1 dal tayyor mahsu-
lot uchun) 18620 so‘m miqdorida belgilanadi.
** Aksiz solig‘i Davlat budjetiga 1 tonna uchun 440 550 so‘m stavka
bo‘yicha, qolgan qismi esa Moliya vazirligi va O‘zbekiston Respublikasi
Davlat soliq qo‘mitasi tasdiqlangan Nizomga muvofiq Yog‘-moy oziq-
ovqat sanoati uyushmasining maxsus hisobraqamiga o‘tkaziladi.
Izohlar:
1. Qat’iy miqdorda belgilangan aksiz solig‘i stavkalari O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan narxlarning dinamikasi hamda
mahsulotning sotilishi hajmidan kelib chiqqan holda yil mobaynida qayta
ko‘rib chiqilishi mumkin. 
2. «O‘zDEUavto» AJ avtomobillari, tabiiy va suyultirilgan gazga
hamda qimmatbaho metallarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar va uni to‘lash
tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston
Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan kelishilgan holda belgilanadi.
1 
Tohir Malikov. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. — T.:
2002. — 15-b.

---

Germaniyada aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlarning
asosiy qismi Federal budjetga o‘tkaziladi, faqat pivoga nis-
batan joriy qilingan aksiz solig‘i bo‘yicha tushumlar federal
budjetga kelib tushmaydi. Aksiz solig‘ining stavkalari tovar-
larning noto‘g‘ri birligiga nisbatan foizlarda va «yevro»da
belgilangan. Masalan, sug‘urta bitimlari bo‘yicha aksiz
solig‘ining stavkasi sug‘urta polisi summasining 12 foiz
miqdorida belgilangan. Shampan vinosiga nisbatan bel-
gilangan soliq stavkasi 0,75 litr uchun 2 yevroni tashkil
qiladi.
Rossiya Federatsiyasida 2001-yilning 1-yanvaridan
boshlab, Soliq kodeksining 2-qismini kuchga kiritilishi
munosabati bilan aksizlarni qo‘llash doirasi sezilarli daraja-
da kengaytirildi, ya’ni an’anaviy aksiz solig‘i to‘lovchilar
qatoriga ulgurji savdo tashkilotlari ham kiritildi.
Rossiya Federatsiyasida aksiz solig‘ining davlat budjeti
daromadlarining manbayi sifatidagi roli juda muhim bo‘lib,
u aksiz soliqlari bo‘yicha tushum summalarini Federal bud-
jet daromadlari tarkibidagi salmog‘ini yuqori ekanligida
namoyon bo‘ladi. Masalan, 2003-yilda aksiz solig‘i bo‘yi-
cha tushumlarning Rossiya Federal budjeti daromadlari
tarkibidagi salmog‘i 9,6 foizni tashkil qildi.
1
Alkogolli mahsulot bo‘yicha.
Alkogolli mahsulot bo‘yicha bel-
gilangan tartibga muvofiq bud-
jetga to‘lanadigan aksiz solig‘i
summasi belgilangan stavkalar
bo‘yicha hisoblab yozilgan soliq summasi bilan «O‘zvi-
nosanoat-xolding» xolding kompaniyasi (XK) maxsus
hisobvarag‘iga o‘tkaziladigan soliq summasi o‘rtasidagi
ayirma sifatida belgilanadi.
«O‘zvinosanoat-xolding» XKga o‘tkaziladigan aksiz
solig‘ining miqdori, shuningdek, mazkur tartib tatbiq eti-
ladigan alkogolli mahsulotlarning ro‘yxati O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi.
Alkogolli mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar
ularga xizmat ko‘rsatadigan bankda «O‘zvinosanoat-xol-
ding» XKga o‘tkaziladigan, belgilangan stavka bo‘yicha
hisoblab chiqilgan aksiz solig‘ini to‘lashga doir maxsus
159
Alohida tovarlar bo‘yicha
budjetga to‘lanadigan
aksiz soliqini hisoblab
chiqishning xususiyatlari
1 
Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷. ïîä ðåäàêöèåé ïðîô. Ì. Â. Ðîìàíîâñêî-
ãî è ïðîô. Î. Â. Âðóáëåâñêîé. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã. ÏÈÒÅÐ, 2003. — ñ. 190.

---

hisobvaraq ochadilar, hisoblangan soliq korxonaning ko‘r-
satilgan hisobvarag‘iga har o‘n kunda, aksiz solig‘ini to‘lash
muddatlaridan kechiktirmay o‘tkaziladi.
«O‘zvinosanoat-xolding» XKga tegishli bo‘lgan aksiz
solig‘i summasi, basharti korxona alkogolli mahsulotga doir
aksiz solig‘i bo‘yicha to‘lovlarning belgilangan prognozlari-
ni bajargan va unda ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha boqi-
mandalar mavjud bo‘lmasa, kompaniyaning maxsus hisob-
varag‘iga yo‘naltiriladi.
Tuman (shahar) davlat soliq xizmati organlarining rah-
barlari korxonalarga biriktirilgan moliya inspektorlari bilan,
ular bo‘lmaganida esa tuman (shahar) hokimiyatlari moliya
bo‘limlarining rahbarlari bilan hamkorlikda hisobot oyining
yakunlari bo‘yicha hisobot oyidan keyingi oyning 5-kuniga
qadar aksiz solig‘i bo‘yicha to‘lovlar prognozlarining baja-
rilganligi hamda umuman olganda ko‘rsatilgan soliq turi
bo‘yicha budjet oldida boqimandaning bor-yo‘qligi to‘g‘ri-
sida dalolatnoma tuzadilar. Dalolatnomalarning ko‘chirma
nusxalari hisobot oyidan keyingi oyning 15-kuniga qadar
Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim eti-
ladi.
Aksiz solig‘i bo‘yicha belgilangan to‘lovlar prognozlari
bajarilgan hamda umuman olganda ko‘rsatilgan soliq turi
bo‘yicha budjet oldida boqimandalar bo‘lmagan taqdirda
korxona hisobvarag‘ida to‘plangan summa, xizmat ko‘rsa-
tadigan bank uchun asos bo‘lib hisoblanadigan dalolatno-
maga asosan, hisobot oyidan keyingi oyning 5-kunidan
kechiktirmay korxona tomonidan «O‘zvinosanoat-xolding»
XKning quyidagi maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladi:
20210000100192291004 STIR 200626156 MFO 00439,
Toshkent sh., «Savdogarbank» Amaliyot boshqarmasi
(OPERU).
Korxona tomonidan aksiz solig‘i bo‘yicha belgilangan
to‘lovlar prognozlari bajarilmagan hamda umuman olganda
uning ko‘rsatilgan soliq turi bo‘yicha budjet oldida boqi-
mandalari bo‘lgan taqdirda, yetishmayotgan summa dalo-
latnomaga asosan korxonaning hisobvarag‘ida to‘plangan
summa hisobidan budjetga undiriladi, to‘plangan summa-
ning qolgan qismi esa dalolatnomaga, asosan, «O‘zvino-
sanoat-xolding» XKning maxsus hisobvarag‘iga o‘tkaziladi.
Aksiz solig‘ini o‘tkazishning belgilangan tartibiga rioya
etilishi ustidan nazorat qilish Qoraqalpog‘iston Respublikasi
160

---

moliya vaziri, viloyatlar hokimiyatlari moliya boshqar-
malarining boshliqlari, Toshkent shahar hokimiyati moliya
Bosh boshqarmasi boshlig‘i, davlat soliq xizmati va xizmat
ko‘rsatadigan banklar hududiy organlarining rahbarlari,
shuningdek, «O‘zvinosanoat-xolding» XK korxonalariga
Moliya vazirligi tomonidan biriktirilgan moliya inspektor-
larining zimmasiga yuklanadi.
O‘simlik (paxta) yog‘i bo‘yicha. Belgilangan tartibga
muvofiq oziq-ovqatda ishlatiladigan o‘simlik (paxta) yog‘i
bo‘yicha, bundan salomas va «O‘zbekiston» yog‘ini ishlab
chiqarish uchun ishlatiladigan yog‘ mustasno, budjetga
to‘lanadigan aksiz solig‘ining summasi bo‘lib umumbelgi-
langan stavka bo‘yicha hisoblab chiqilgan soliq summasi
bilan maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladigan soliq summasi
o‘rtasidagi farq hisoblanadi.
Bunda aksiz solig‘i summasi, korxona tomonidan belgi-
langan prognoz ko‘rsatkichlari bajarilgan va o‘simlik (pax-
ta) yog‘i bo‘yicha aksiz solig‘iga doir boqimandalar mavjud
bo‘lmagan taqdirda, maxsus hisobvaraqqa yo‘naltiriladi.
Maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladigan aksiz solig‘ining
miqdori O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan
tasdiqlanadi.
Tozalangan o‘simlik (paxta) yog‘i ishlab chiqaradigan
korxonalar ularga xizmat ko‘rsatadigan bankda belgilangan
miqdorda hisoblab chiqarilgan aksiz solig‘ini to‘lash
bo‘yicha alohida hisobvaraq ochadilar, u korxonaning
ko‘rsatilgan hisobvarag‘iga har o‘n kunda, aksiz solig‘ini
to‘lash muddatlaridan kechiktirmay o‘tkaziladi.
Davlat soliq xizmati tuman organlarining rahbarlari
korxonalarga biriktirilgan moliya inspektorlari bilan ham-
korlikda, ular bo‘lmagan taqdirda esa tuman (shahar) hoki-
miyatlarining moliya bo‘limlari rahbarlari bilan hamkorlik-
da hisobot oyining yakunlari bo‘yicha, hisobot oyidan
keyingi oyning 3-kunidan kechiktirmay, aksiz solig‘i
bo‘yicha boqimanda yoki ortiqcha to‘lov summasini aniq
ko‘rsatgan holda prognoz ko‘rsatkichlarining bajarilganligi
to‘g‘risida dalolatnoma tuzadilar.
Aksiz solig‘i bo‘yicha prognoz ko‘rsatkichlari bajarilgan
va unga doir boqimanda bo‘lmagan taqdirda korxonaning
maxsus hisobvarag‘ida to‘plangan summa dalolatnoma
asosida hisobot oyidan keyingi oyning 5-kunidan kechiktir-
may maxsus hisobvaraqqa o‘tkaziladi.
161
6—4777

---

Belgilangan prognoz ko‘rsatkichlari bajarilmagan yoki
aksiz solig‘i bo‘yicha boqimanda bo‘lmagan taqdirda
yetishmayotgan summa dalolatnoma asosida korxona
hisobvarag‘ida to‘plangan summa hisobiga budjetga undi-
riladi, to‘plangan summaning qolgan qismi esa maxsus
hisobvaraqqa o‘tkaziladi.
O‘simlik (paxta) yog‘i ishlab chiqaruvchi korxonalar-
ning maxsus hisobvaraqlarida to‘plangan pul mablag‘lari
qat’ian maqsadga ko‘ra ishlatiladi, ya’ni maxsus hisob-
varaqqa o‘tkaziladi.
Soliq solishdan bo‘shatib olingan mablag‘lardan maq-
sadga ko‘ra foydalanilmaganda korxonalar qonun hujjatla-
riga muvofiq javobgar bo‘ladilar.
Har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 6-kunidan
kechiktirmay, maxsus hisobvaraqda to‘plangan mablag‘lar
konvertatsiyaga yo‘naltiriladi. Konvertatsiyalangan mab-
lag‘lar ikki bank kuni mobaynida hukumat kafolati bilan
jalb etilgan kreditlarni so‘ndirishga yo‘naltirilishi kerak.
Soliq solishdan bo‘shatib olingan mablag‘lardan maqsadga
ko‘ra foydalanilmaganda korxonalar qonun hujjatlariga
muvofiq javobgar bo‘ladi.
Har chorakda, hisobot choragidan keyingi oyning 10-
kunidan kechiktirmay, O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligiga belgilangan miqdorda hisoblab chiqarilgan aksiz
solig‘ining kelib tushishi va ko‘rsatilgan mablag‘larni kre-
ditlarni so‘ndirishga yo‘naltirish to‘g‘risida hisobot taqdim
etiladi.
Aksiz solig‘ini o‘tkazishning belgilangan tartibiga rioya
etilishi ustidan nazorat qilish Qoraqalpog‘iston Respublikasi
moliya vaziri, viloyatlar va Toshkent shahar moliya
boshqarmalarining boshliqlari, Davlat soliq xizmati hudu-
diy organlarining rahbarlari, shuningdek, Moliya vazirligi-
ning o‘simlik yog‘i ishlab chiqaruvchi korxonalarga birikti-
rilgan moliya inspektorlari zimmasiga yuklanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi-
larga aksiz solig‘i solinmaydi:
œ 
aksizlanadigan tovarlarni
eksportga yetkazib berish, bundan O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan ayrim tovarlar ro‘yxati
mustasno;
œ 
salomas va «O‘zbekiston» yog‘ini ishlab chiqarishda
foydalaniladigan paxta yog‘ini yetkazib berish.
162
Aksiz solig‘i 
bo‘yicha imtiyozlar

---

Aksiz to‘lanadigan tovarlar olinayotganda yoki O‘zbe-
kiston Respublikasining bojxona hududiga import qilina-
yotganda, agar mazkur tovarlardan keyinchalik aksiz to‘la-
nadigan tovarlar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida
foydalanilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi hududida
to‘langan aksiz solig‘i summasi chegirib tashlanadi.
Chegirma soliq davrida realizatsiya qilingan aksiz to‘la-
nadigan tovarlar hajmiga to‘g‘ri keladigan aksiz to‘lanadi-
gan tovar (xomashyo) hajmidan kelib chiqqan holda aniq-
langan aksiz solig‘ining hisobvaraq-fakturada yoki bojxona
yuk deklaratsiyasida ko‘rsatilgan summasiga nisbatan amal-
ga oshiriladi.
To‘lovchilar tomonidan sotish-
ning haqiqiy hajmidan kelib
chiqib hisoblab chiqarilgan aksiz
solig‘i summasi budjetga quyi-
dagi muddatlarda to‘lanadi:
— joriy oyning 13-kunidan kechiktirmay — joriy oy-
ning birinchi o‘n kunligi uchun;
— joriy oyning 23-kunidan kechiktirmay — joriy oy-
ning ikkinchi o‘n kunligi uchun;
— keyingi oyning 3-kunidan kechiktirmay — hisobot
oyining qolgan kunlari uchun.
Tovarga ilova qilinadigan hujjatlarda ko‘rsatilgan
mahsulot yuklab jo‘natilgan kun sotish kuni bo‘lib hisob-
lanadi.
O‘n kunlik to‘lovlar bo‘yicha aksiz solig‘ining kelib
tushgan summasi Davlat soliq xizmati organlari tomonidan
soliq to‘lovchilarning shaxsiy hisobvaraqlarida bir vaqtda
soliqni «Hisoblab yozish» va «To‘lash» ustunlarida aks etti-
riladi.
Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitob ro‘yxatdan o‘tkazilgan
joydagi davlat soliq xizmati organlariga taqdim etiladi:
œ 
korxonalar tomonidan (mikrofirmalar va kichik kor-
xonalardan tashqari) — hisobot oyidan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmasdan har oyda, belgilangan shaklda,
unga soliq solinmaydigan aylanmalar summalari rasshif-
rovkasi ilova qilingan holda;
œ 
mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan — bi-
rinchi chorak, yarim yillik va 9 oy yakunlari bo‘yicha, o‘n
kunliklarga taqsimlagan holda, hisobot choragidan keyingi
oyning 25-kunidan kechiktirmasdan, yil yakunlari bo‘yicha
163
Aksiz solig‘ini to‘lash va
hisob-kitoblarni taqdim
etish tartibi, muddatlari

---

esa belgilangan shaklda, yillik moliyaviy hisobotni taqdim
etish muddatida.
Dam olish (ishlanmaydigan) yoki bayram kuniga to‘g‘ri
keladigan aksiz solig‘ini to‘lash muddatlari, tegishincha,
hisob-kitobni taqdim etish muddatlari ham dam olish yoki
bayram kunidan keyingi birinchi ish kuniga ko‘chiriladi.
Hisobot davri mobaynida o‘n kunlik to‘lovlar bilan ki-
ritilgan aksiz solig‘i summalari tegishli hisobot davri uchun
hisob-kitob bo‘yicha hisoblab chiqarilgan soliq summasida
hisobga olinishi kerak.
Ortiqcha kiritilgan aksiz solig‘i summalari bo‘lg‘usi
to‘lovlar hisobiga kiritiladi yoki uning yozma arizasi olin-
gan kundan boshlab Davlat soliq xizmati organi tomonidan
30 kun ichida to‘lovchiga qaytariladi (agar budjetga boshqa
soliq turlari bo‘yicha qarz mavjud bo‘lmasa).
O‘zbekiston Respublikasi hudu-
diga yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan olib kiriladigan, aksiz
to‘lanadigan tovarlarga O‘zbekis-
ton Respublikasi Prezidentining
qaroriga ko‘ra ro‘yxatlar va stav-
kalar bo‘yicha aksiz solig‘i soli-
nadi.
Aksiz to‘lanadigan tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i boj-
xona xizmatlari tomonidan so‘mlarda undiriladi va har 5
kunda respublika budjetiga kirim qilinadi.
Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz
solig‘ining hisobi va uning budjetga kelib tushishi ustidan
nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona xizma-
tining hududiy boshqarmalari amalga oshiradi.
Respublika hududiga aksiz to‘lanadigan tovarlarni olib
kiruvchi, mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar,
shuningdek, jismoniy shaxslar aksiz solig‘ini to‘lovchilar
hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan
tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish uchun
soliq solish obyekti bo‘lib bojxona yuk deklaratsiyasining
45-ustunida ko‘rsatilgan, tovarning bojxona rasmiylashtiru-
vi paytida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
kursi bo‘yicha so‘mlarda qayta hisoblangan tovarning boj-
xona qiymati hisoblanadi.
164
Yuridik va jismoniy
shaxslar tomonidan
O‘zbekiston Respublikasi
hududiga olib kiriladigan
alohida turdagi tovarlar
bo‘yicha aksiz solig‘ini
to‘lash tartibi

---

Aksiz solig‘i summasi quyidagi formula bo‘yicha
aniqlanadi:
S x A/100, 
bu yerda:
S — bojxona qiymati;
A — aksiz solig‘i stavkasi.
Pivo, alkogolli va tamaki mahsulotlariga aksiz solig‘ini
hisoblab chiqarish uchun soliq solinadigan oborot quyidagi
formula bo‘yicha belgilanadi:
O = S x 100/ (100-A), 
bu yerda:
O — soliq solinadigan oborot;
S — bojxona qiymati;
A — aksiz solig‘i stavkasi.
Aksiz solig‘i summasi quyidagi formula bo‘yicha belgi-
lanadi:
O x A/100,
bu yerda:
O — soliq solinadigan oborot;
A — aksiz solig‘i stavkasi.
Olib kiriladigan, aksiz to‘lanadigan alohida turdagi
tovarlar bo‘yicha aksiz solig‘i summasi tovarning bojxona
qiymatidan foizlarda yoki bir birlik o‘lchovi uchun AQSH
dollarlarida belgilanadi.
«O‘zbekiston Respublikasi hududiga aksiz solig‘i olin-
maydigan tovarlarning jismoniy shaxslar tomonidan olib
kirilishi bo‘yicha belgilangan normalar»ga ko‘ra jismoniy
shaxslar tomonidan olib kiriladigan, aksiz solig‘iga torti-
ladigan tovarlarga nisbatan aksiz solig‘i tatbiq etilmaydi. 
Majburiy ravishda markalanadigan, olib kiriladigan
aksiz to‘lanadigan tovarlarga aksiz solig‘ini to‘lovchilar
aksiz markalarini xarid qilish chog‘ida kontrakt (bayonot
berilgan) qiymatidan hisoblangan aksiz solig‘i summasining
100 foizini to‘laydilar, bunda aksiz markalarining nominal
qiymati aksiz solig‘i summasidan ortiq miqdorda to‘lanadi,
mablag‘lar belgilangan tartibga ko‘ra respublika budjetiga
kirim qilinadi.
Markalangan, aksiz to‘lanadigan tovarlar olib kirilganda
aksiz solig‘i summasi bojxona qiymatidan kelib chiqib qayta
hisoblanadi.
165

---

O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kiriladigan
tovarlarga aksiz solig‘ining summasi respublika budjetiga
26-bo‘limining 11-paragrafiga kirim qilinadi.
Davlat bojxona qo‘mitasi hududiy bojxona boshqar-
malarining qaroriga ko‘ra to‘lovchiga, tovarlarning bojxona
rasmiylashtiruvi sanasidan boshlab 2 oydan oshmaydigan
muddatga aksiz solig‘ini kechiktirib yoki bo‘lib-bo‘lib
to‘lash taqdim etilishi mumkin.
Ortiqcha kelib tushgan aksiz solig‘i summasi o‘ttiz kun
ichida qaytarilishi yoki kelgusi to‘lovlar hisobiga kiritilishi
kerak.
Ular to‘langan yoki undirilgan paytdan boshlab bir yil
davomida to‘lovchi ortiqcha to‘langan yoki undirilgan aksiz
solig‘i summalari qaytarilishini talab qilib, murojaat etishi
mumkin.
Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish
bojxona organlariga quyidagi hujjatlarni taqdim etish bilan
amalga oshiriladi:
œ 
to‘lovchining yozma arizasi, unda ortiqcha to‘lash
yoki undirish sabablari ko‘rsatiladi, shuningdek, pul
mablag‘lari qaytarilishi kerak bo‘lgan to‘lovchining bank
rekvizitlari beriladi;
œ 
aksiz solig‘ini hisoblab chiqarish va undirish uchun
asos bo‘lgan bojxona yuk deklaratsiyasi;
œ 
ijrosi to‘g‘risida bank belgisi qo‘yilgan, aksiz
solig‘ining tegishli summalarini to‘lashga oid to‘lov hujjati;
œ 
tovarlar (ishlar, xizmatlar) chegaradan haqiqatda olib
o‘tilgani to‘g‘risida chegara bojxonasining belgisi qo‘yilgan
(zarur hollarda) tovarga ilova qilinuvchi hujjatlar.
Ortiqcha to‘langan aksiz solig‘i summalarini qaytarish
umumiy tushumlar hisobiga amalga oshiriladi.
Tamaki mahsulotlari va alkogolli
ichimliklar ishlab chiqarilishi,
import qilinishi, saqlanishi, tashilishi va sotilishi ustidan
davlat nazoratini o‘rnatish, shuningdek, aksiz solig‘i to‘liq
undirilishi, ko‘rsatilgan tovarlarni yashirincha ishlab
chiqarish yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib ke-
lishning oldini olish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 14-avgustdagi 285-son
«O‘zbekiston Respublikasi hududida tamaki mahsulotlari va
alkogolli ichimliklarga aksiz markalarini joriy etish tartibi
to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 1996-yil 1-oktabrdan bosh-
166
Aksiz markalari

---

lab O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan va
uning hududiga olib kelinadigan tamaki mahsulotlari va
alkogolli ichimliklarni, pivodan tashqari, majburiy tarzda
belgilangan namunadagi aksiz markalari bilan markalash
joriy etildi va ularni aksiz markalarini yopishtirmasdan
O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelish, tashish
(xalqaro tranzitdan tashqari), saqlash va sotish taqiqlandi.
Aksiz tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar respub-
lika budjetiga nominal qiymati bo‘yicha buyurtma berila-
yotgan aksiz markalari miqdorining butun summasini
to‘lagach, davlat soliq inspeksiyalariga turlari bo‘yicha aksiz
markalarining zarur miqdorini xarid qilishga buyurtma-
noma topshiradilar.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahar davlat soliq boshqarmalari soliq inspeksiyalarining
aksiz markalariga doir kelib tushgan buyurtmanomalarini
hudud bo‘yicha umumlashtiradilar va qonunchilikda belgi-
langan tartibda Davlat soliq qo‘mitasiga taqdim etadilar,
bunda ishlab chiqaruvchi korxonalar ular buyurtirgan miq-
dorda aksiz markalarining nominal qiymatini to‘plashgani-
ni tasdiqlaydilar. Kelayotgan yilga buyurtmanoma umuman
yil bo‘yicha, choraklarga taqsimlagan holda beriladi. 
Aksiz markalarini bosish uchun buyurtmanomani
«Davlat belgisi» Davlat ishlab chiqarish birlashmasi
(DICHB)ga joylashtirishni O‘zbekiston Respublikasi
Davlat soliq qo‘mitasi amalga oshiradi.
Importchilar, shu jumladan, aksiz tovarlarini O‘zbe-
kiston Respublikasiga olib keladigan jismoniy shaxslar
buyurtmanomani Davlat bojxona qo‘mitasining Qoraqal-
pog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar
hududiy organlariga topshiradilar. Bu organlar taqdim etil-
gan buyurtmanomalar asosida, yuqorida keltirilgan tartibga
o‘xshab, aksiz tovarlari uchun aksiz markalariga yig‘ma
buyurtmanoma tuzadilar va belgilangan tartibda Davlat
bojxona qo‘mitasiga taqdim etadilar.
Davlat soliq inspeksiyalari va Davlat bojxona qo‘mita-
sining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Tosh-
kent shahridagi hududiy organlari aksiz markalari sotishni
belgilangan shaklga binoan ana shu markalarni xarid qilish-
ga doir buyurtmanoma – hisob-kitobga muvofiq «Paxta-
bank»ning mintaqaviy bo‘linmalari orqali amalga oshiradi-
lar.
167

---

«Paxtabank»ning mintaqaviy bo‘linmalari aksiz marka-
larini:
œ 
tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarning
mahalliy ishlab chiqaruvchilariga – aksiz markalarining
nominal qiymati to‘langanidan keyin;
œ 
tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklar
importchilariga – nominal qiymati bo‘yicha aksiz markalari
to‘liq to‘langanidan va aksiz solig‘i to‘liq hajmda to‘lan-
ganidan keyin beradilar.
Ishlab chiqaruvchilar va importchilar nominal qiymati
bo‘yicha xarid qiladigan aksiz markalari uchun pul mab-
lag‘lari respublika budjetiga kiritiladi va aksiz solig‘ini
to‘lash chog‘ida aksiz markalarining qiymati hisobiga olin-
maydi.
Aksiz markalarining nominal qiymatini O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi «Davlat belgisi» DICHB
hisob-kitoblari bo‘yicha tasdiqlaydi.
«Davlat belgisi» DICHBning aksiz markalarini ishlab
chiqarishga doir xarajatlarini O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi respublika budjeti mablag‘lari hisobiga
ularning nominal qiymati doirasida qoplaydi.
Respublikadan tashqariga eksport qilinadigan:
œ 
respublika hududiga bojsiz savdo do‘konlari uchun
olib kelinadigan;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ruxsati
bo‘lganda ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelinadigan;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi hududiga xalqaro tranzit
bo‘yicha olib kelinadigan va olib chiqish uchun mo‘ljallan-
gan;
œ 
jismoniy shaxslar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi
hududiga O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida bel-
gilangan aksizsiz olib kelish me’yorlari doirasida olib keli-
nadigan (jo‘natiladigan) aksizosti tovarlari majburiy tarzda
markalanmaydi.
Respublika hududida ishlab chiqariladigan va import
qilinadigan pivo O‘zbekiston Respublikasining aksiz marka-
lari bilan markalanmaydi.
Respublikaga ko‘rgazmalar o‘tkazish uchun olib kelin-
gan aksiz tovarlari, ular ko‘rgazmalar yakunlanganidan
keyin O‘zbekiston Respublikasi hududida sotilgan taqdirda,
O‘zbekiston Respublikasi aksiz markalari bilan majburiy
168

---

tarzda markalanishi kerak va ular bo‘yicha umumiy belgi-
langan tartibda aksiz solig‘i to‘lanadi.
Aksiz markalari ishlab chiqariladigan va import qili-
nadigan aksiz tovarlarining turlariga bog‘liq ravishda harfiy
va raqamli belgilar bilan markalanadi hamda quyidagi
turlarga bo‘linadi:
— IM – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududiga
import bo‘yicha olib kelingan;
— O’Z – mahsulot O‘zbekiston Republikasi hududida
ishlab chiqarilgan;
— 98 – dastlabki ikki belgi – aksiz markasi bosib
chiqarilgan yil;
— 01 yoki 001 – keyingi ikki yoki uchta belgi – ishlab
chiqaruvchi korxonalarga (importchilarga) tegishlicha
tamaki mahsuloti yoki alkogolli ichimlik bo‘yicha beriladi-
gan kod raqamlari;
— 4 raqam belgisi aksiz markalarida tamaki mahsuloti-
ni bildiradi;
— 5 raqam belgisi aksiz markalarida alkogolli mahsu-
lotni bildiradi;
— 98 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar O‘zbekiston
Respublikasi hududiga aksiz tovarlari mayda turkumlar
bilan olib kelinganligini anglatadi;
— 99 bilan tugaydigan oxirgi raqamlar musodara qilin-
gan aksiz tovarlarini anglatadi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Quyidagi ma’lumotlarga asosan 
aksiz solig‘ini
hisoblang (ming so‘m).
1. Korxonaning hisobli bahosi – 2200.
2. Mahsulot uchun belgilangan soliq stavkasi – 25%.
Yechilishi:
Aksiz solig‘i quyidagicha aniqlanadi:
As = O x A / 100 = (2200 x 25) / 100 = 550 ming so‘m
yoki
As = 2750 – 2200 = 550 ming so‘m.
2-masala. Quyidagi ma’lumotlarga 
asosan aksiz solig‘i
va qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblang (ming so‘m).
1. Hisobot davrida xarid qilingan xomashyo va materi-
allar –3800.
169

---

2. Korxonaning hisobli bahosi – 7000.
3. Mahsulot uchun belgilangan soliq stavkasi – 11%.
3-masala. 40 ming butilka (0,5l dan) aroqni sotishda
aksiz solig‘i summasini hisoblang, agarda aroqdan spirtning
hajmi 40% ni tashkil etsa.
Aksiz solig‘i summasini hisoblang?
4-masala. Yuridik shaxs O‘zbekiston Respublikasi boj-
xona hududiga 1 mln. dona sigaretani import qilmoqda.
Mazkur sigaretalardan bojxonada to‘lanadigan aksiz
solig‘ini aniqlang. 
Markalanadigan, import qilinadigan tamaki mahsulot-
lariga aksiz solig‘i quyidagicha hisoblanadi:
170
10 ming
AQSH
dollari
Tovarning
nomlanishi
Mahsulot
birligi
uchun
narxi,
AQSH
doll.
1 mln.
dona uchun
bojxona
qiymati
Stavka
Summa
Aksiz stavkalari va summasi
Filtrli
sigaretalar
Kurs
1:1300
0,03
30,0 ming
AQSH
doll.*
39000
ming
so‘m
1 mln.
dona
1000
donasiga
10 AQSH
dollari
Soliq
solinadigan
baza
5-masala. Alkogolli mahsulot bo‘yicha budjetga to‘la-
nadigan aksiz solig‘i hisob-kitobiga doir.
420
400
450
11300
11300
—
—
—
3000
¹
Ko‘rsatkichlar
Konyak
Aroq
Vino
1.
2.
a)
b)
3.
Tayyor mahsulotning fizik haj-
mi
Aksiz solig‘i stavkasi
(tayyor mahsulotning 1 daliga
so‘mda)
(tayyor mahsulotning 1 daliga
so‘mda)
Hisoblab yozilgan aksiz solig‘i-
ning summasi

---

6-masala. O‘simlik (paxta) yoki bo‘yicha budjetga
to‘lanadigan aksiz solig‘ining hisob-kitobiga doir.
171
a)
b)
4.
a)
b)
5.
a)
b)
6.
a)
b)
(1-satr x 2a-satr)
(1s x (2b-satr)
«O‘zvinosanoat-xolding» XK
maxsus hisobvarag‘iga yo‘nal-
tiriladigan aksiz solig‘ining
stavkasi
(tayyor mahsulotning 1 daliga)
(tayyor mahsulotning 1 daliga)
«O‘zvinosanoat-xolding» XK
maxsus hisobvarag‘iga yo‘nal-
tiriladigan aksiz solig‘ining
summasi
(1-satr x 4a-satr / 100) (tayyor
mahsulotning 1 daliga so‘mda)
(1s x 4b-satr) (tayyor mahsulot-
ning 1 daliga so‘mda)
Budjetga to‘lanadigan aksiz
solig‘ining summasi
(3a-satr — 5a-satr)
(3b-satr — 5b-satr)
4746000
4520000
—
—
1350000
710
710
—
—
—
410
298200
284000
—
—
—
184500
4447800
4236000
—
—
—
1165500
182900
495000
440550
54450
¹
Ko‘rsatkich nomi
O‘lchov birligi
1.
2.
Korxonaning hisob-kitob (ulgurji) narxi
(me’yoriy xarajatlar va foyda me’yori)
Aksiz solig‘i:
a) umumbelgilangan stavkada
b) budjetga to‘lanadigani
d) «Yog‘moytamakisanoat» uyushmasi-
ga o‘tkaziladigani
(2a-satr — 2b-satr)
1 tonna uchun
so‘mda
1 tonna uchun
so‘mda
1 tonna uchun
so‘mda
1 tonna uchun
so‘mda
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Aksiz solig‘i qachon joriy etildi?
2. Aksiz solig‘i to‘lovchilar qanday guruhlanadi?
3. Aksizosti tovarlarini aniqlash mezonlari qanday?
4. Aksiz solig‘i obyekti nimalardan iborat?

---

5. Aksiz solig‘ining bazasi qanday aniqlanadi?
6. Aksiz solig‘ini to‘lashdan kimlar ozod etilgan?
7. Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz osti tovarlar ro‘yxati kim tomo-
nidan belgilanadi?
8. Aksiz solig‘ini hisobga olish tartibi qanday? 
9. Alohida tovarlar bo‘yicha budjetga to‘lanadigan aksiz solig‘ini
hisoblab chiqishning xususiyatlari nimada?
10. Aksiz solig‘i hisobini taqdim etish va soliqni to‘lash muddat-
lari qanday?
11. Aksiz markalari nima va u qachon joriy etilgan?
12. Qanday holatda aksizga tortiladigan tovarlar markalanmay-
di?
13. Markalarni xarid qilishga doir buyurtmanoma qaysi bank
orqali amalga oshiriladi?
3.5. YURIDIK SHAXSLARDAN OLINADIGAN
MOL-MULK SOLIG‘I
O‘zbekistonda korxonalar faoli-
yatini soliqqa tortish yo‘lidagi
muhim qadamlardan biri kor-
xonalarning mol-mulkiga soli-
nadigan soliqning joriy qilinishi bo‘ldi. Mol-mulk solig‘i
dastlab O‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 15-fevralda
qabul qilingan «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan
olinadigan soliqlar to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan joriy etil-
di va shu bilan birga korxonalarning ishlab chiqarish fond-
lariga to‘lov hamda transport vositalariga solinadigan soliq
bekor qilindi. 
Hozirgi vaqtda ushbu soliqning huquqiy asosi bo‘lib,
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi, «Davlat soliq
xizmati to‘g‘risida»gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti qarorlari hamda boshqa soliq qonunchiligi bilan
bog‘liq bo‘lgan me’yoriy hujjatlar hisoblanadi. 
O‘zbekiston soliq tizimida yuridik shaxslardan olinadi-
gan mol-mulk solig‘i to‘g‘ri soliqlar tarkibiga kiradi va
mohiyatiga ko‘ra bu soliq asosiy fondlar shaklidagi resurs-
larga nisbatan belgilangan soliq hisoblanadi. Mazkur soliq
bo‘yicha tushumlar summasi to‘liq mahalliy budjetlarga
tushadi va u budjetning barqaror daromad manbalaridan
biri hisoblanadi.
Mamlakat soliq tizimida mol-mulk solig‘ini joriy qilish-
dan ko‘zlangan maqsad birinchidan, korxonalar o‘zlarining
172
O‘zbekiston Respublikasi
soliq tizimiga mol-mulk
solig‘ining joriy etilishi va
uning iqtisodiy mohiyati 

---

xo‘jalik faoliyatini yuritishda ortiqcha va foydalanilmayot-
gan mol-mulkini sotishga qiziqishini uyg‘otish bo‘lsa,
ikkinchidan, korxonalar balansidagi mol-mulkdan samarali
foydalanishni rag‘batlantirishdan iborat. Chunki, korxona-
larning ma’naviy va jismoniy tomondan eskirgan asosiy
vositalarini yangi, ilg‘or texnologiya-uskunalar bilan yangi-
lashi ishlab chiqarilayotgan tovarlarning bahosini arzon-
lashtiradi va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga
imkon beradi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning balansidagi barcha
mulklardan soliq to‘lashga majbur qilish uni ortiqcha bino,
inshootlar, mashina va uskunalardan qutilishiga undaydi.
Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish vositalari bozorini
shakllantirishga, mahsulot tannarxini pasaytirishga hamda
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini
yaratadi. Shuningdek, mol-mulk solig‘i daromad va mulk
taqsimotidagi nomutanosiblikni bartaraf etishning muhim
vositasi hisoblanadi. 
173
100
100
100
100
100
2,6
4,4
5,1
4,2
4,5
2,3
3,9
4,7
3,9
4,5
86,0
90,1
92,6
92,3
92,8
7,1
7,7
7,9
7,8
7,8
3.6.1-jadval
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari tarkibida yuridik
shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘inining ulushi, (foizda)
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining ma’lumotlari asosida
tuzilgan.
Ko‘rsatkichlar
Yillar
Davlat budjeti daromadlarida
jami soliqlar tushumi
Jami Davlat budjeti daromad-
larida mol-mulk solig‘ining ulu-
shi
Shu jumladan, yuridik shaxslar-
dan olinadigan mol-mulk soli-
g‘ining ulushi
Jami mulkiy soliqlar tushumida
yuridik shaxslardan olinadigan
mol-mulk solig‘ining ulushi
Yuridik shaxslardan olinadigan
mol-mulk solig‘ining mahalliy bud-
jetlar daromadlaridagi ulushi
2002
2003
2004
2005
2006

---

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining
davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ulushi yuqori sal-
moqqa ega emas. Hozirgi vaqtda ushbu soliqning tushumi
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining soliqli daro-
madlarida 2,3 – 4,5 foiz oralig‘ini tashkil etmoqda (3.6.1-
jadvalga qarang). 
Jadval ma’lumotlariga ko‘ra jami mulkiy soliqlar tushu-
mida yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining
ulushi 2006-yilda 2002-yilga nisbatan 6,8 punktga oshgan-
ligini ko‘rish mumkin. Bu holatni soliqqa tortish tartiblari-
ni yanada takomillashib borayotganligi bilan izohlamoq
kerak. Bunga bir xil ahamiyatli va samarasiz bo‘lgan imti-
yozlarni bekor qilinayotganligini misol keltirish mumkin.
Soliq qonunchiligiga asosan
mol-mulk solig‘ining to‘lovchi-
lari bo‘lib, soliq solinadigan
mol-mulkka ega bo‘lgan yuridik
shaxslar hisoblanadi. 
Soliq solish maqsadida yuri-
dik shaxslar deganda, mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki
tezkor boshqaruvida mol-mulkka ega bo‘lgan va o‘z
majburiyatlari bo‘yicha mol-mulki bilan javob bera oladi-
gan hamda mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega
bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar tushuniladi.
Soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan ayrim
toifadagi korxonalarga, jumladan, yagona yer solig‘ini
to‘lovchi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar,
yagona soliq to‘lovini to‘lovchi mikrofirma va kichik kor-
xonalar hamda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari
hamda notijorat tashkilotlar uchun ularning asosiy faoliyati
bo‘yicha mol-mulk solig‘ini to‘lash tatbiq etilmaydi.
Agar soliqqa tortishning alohida rejimi o‘rnatilgan
yuridik shaxslar faoliyatning asosiy turi bilan bir qatorda
boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular alohida
hisob yuritishlari va qonun hujjatlariga muvofiq mol-mulk
solig‘ini to‘lashlari zarur bo‘ladi. 
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining
obyekti bo‘lib, asosiy vositalar (shu jumladan, moliyaviy
ijara (lizing) shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vositalar),
nomoddiy aktivlar, tugallanmagan qurilish obyektlari
hamda belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-
uskunalar qiymati hisoblanadi.
174
Mol-mulk solig‘i to‘lov-
chilar, soliqqa tortish
obyekti bazasi va mol-
mulkning o‘rtacha yillik
qoldiq qiymatini aniqlash
tartibi

---

Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining
soliqqa tortish bazasi bo‘lib esa:
a) asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati
(shu jumladan, moliyaviy ijara (lizing)shartnomasi bo‘yicha
olingan asosiy vositalar);
b) nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati;
d) belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish
obyektining o‘rtacha yillik qiymati;
e) me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalarning
o‘rtacha yillik qiymati hisoblanadi.
Yuridik shaxslar mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq
qiymati hisobot yili barcha oylarining oxirgi kunidagi mol-
mulk qoldiq qiymati summasini 12 ga bo‘lish orqali quyida-
gi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Mol-mulkning
o‘rtacha
yillik qoldiq
qiymati
Hisobot yilining I choragi uchun mol-mulkning o‘rta-
cha qoldiq qiymati quyidagicha aniqlanadi:
1-chorak uchun
soliqni hisoblab
chiqarishga mol-
mulkning o‘rtacha
qoldiq qiymati
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ining
soliqqa tortiladigan bazasini aniqlash uchun korxona balans
aktivida aks ettiriladigan asosiy vositalarning eskirishini
chegirgan holda, buxgalteriya hisobining quyidagi hisob-
varaqlari bo‘yicha summalar qabul qilinadi:
1. Asosiy vositalarni hisobga olish hisobvaraqlari (0100);
2. Uzoq muddatga ijaraga olinadigan asosiy vositalarni
hisobga olish hisobvaraqlari (0300);
3. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish hisobvaraqlari
(0400);
4. Tugallanmagan qurilishni (belgilangan muddatlarda
qurilishi tugallanmagan obyekt qismida) hisobga olish hi-
sobvaraqlari (0800);
5. O‘rnatishga mo‘ljallangan uskunani (me’yoriy mud-
datlarida o‘rnatilmagan uskuna qismida) hisobga olish hi-
sobvaraqlari (0700).
175
yanvar + fevral + mart +... dekabr
yanvar + fevral + mart 
=
12
(barcha
oylarning oxirgi
kun holatiga)
(barcha oylarning
oxirgi kun holatiga)
=
12

---

Yuridik shaxslardan olinadigan
mol-mulk solig‘ining stavkalari
har yili keyingi moliya yil uchun
tasdiqlanadigan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prog-
nozi va davlat budjeti parametrlari to‘g‘risidagi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qarori asosida belgilanadi.
2008-yil 1-yanvardan yuridik shaxslardan olinadigan mol-
mulk solig‘i stavkasi 3,5 foiz miqdorida belgilangan.
Amaldagi tartibga ko‘ra mol-mulk solig‘i stavkasiga o‘z-
gartirish kiritish huquqi faqat Vazirlar Mahkamasiga berilgan. 
Eksport mahsulot ishlab chiqaradigan va uni mustaqil
ravishda sotadigan yoki ixtisoslashgan tashqi savdo birlash-
malari va firmalari orqali sotadigan vazirliklar, idoralar,
korporatsiyalar, konsernlar, uyushmalar va kompaniyalar-
176
Mol-mulk solig‘i
stavkalari, soliqdan
imtiyozlar
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son
qarori.
3.6.2-jadval
Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i 
STAVKALARI
1
T/r
To‘lovchilar
Soliq solinadigan
bazaga nisbatan
%larda soliq
stavkasi
1.
2.
Yuridik shaxslar
O‘zi ishlab chiqargan tovarlar (ishlar, xizmat-
lar) eksportining erkin almashtiriladigan valu-
tadagi hissasi quyidagi miqdorlarni tashkil
etadigan eksportchi korxonalar uchun (O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 12-
oktabrdagi PF-1871 soni farmoni bilan tas-
diqlangan xomashyo tovarlari ro‘yxatidagilar
bundan istisno):
sotishning umumiy hajmida 15 foizdan 30 foiz-
gacha
sotishning umumiy hajmida 30 foiz va undan
yuqori
3,5
belgilangan
stavka 30%ga
pasaytiriladi
belgilangan
stavka 50%ga
pasaytiriladi
Izoh: Me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-mulk
solig‘i ikki baravar miqdorda to‘lanadi.

---

ning tarkibiy bo‘linmalari hisoblangan korxonalar uchun
sotishning umumiy hajmida o‘zi ishlab chiqargan mahsulot
(ish, xizmatlar)ning eksportdagi ulushiga bog‘liq holda
mol-mulk solig‘ining tabaqalashtirilgan stavkalari belgilan-
gan.
Mahsulotini eksport qiluvchi korxonalarga berilgan im-
tiyoz savdo-vositachi korxonalarga, shuningdek, erkin
almashtiriladigan valutaga xomashyo tovarlari – paxta
tolasi, ip gazlama, lint, neft, neft mahsulotlari, gaz kon-
densati, rangli va qora metallarni eksport qiladigan ishlab
chiqarish korxonalariga tatbiq etilmaydi. 
Soliq stavkasi mol-mulkning qayta baholash natijasida-
gi qoldiq narxiga qo‘llaniladi. Qayta baholash maqsadida
korxonalarning asosiy vositalari deganda quyidagilar tushu-
niladi: 
— o‘zining asosiy vositalari;
— o‘rnatiladigan uskunalar;
— tugallanmagan qurilish obyektlari;
— uzoq muddatga ijaraga olinadigan, shu jumladan,
uzoq muddatli lizing bo‘yicha olingan asosiy vositalar.
Asosiy vositalar qiymati har yili 1-fevralga qadar asosiy
vositalarning 1-yanvar holatiga qarab qayta baholanadi.
Qayta baholash chog‘ida korxona mutaxassis ekspertlarini
jalb qiladi. 
Yer uchastkalari va tabiatdan foydalanish obyektlarining
qiymati qayta baholanmaydi. 
Amaldagi soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi yuridik
shaxslarning mol-mulkiga soliq solinmaydi:
a) notijorat tashkilotlarning mol-mulkiga (tadbirkorlik
faoliyati uchun foydalaniladigan mol-mulkdan tashqari).
Soliqqa tortish maqsadida notijorat tashkilotlar deganda
quyidagilar tushuniladi:
œ 
faqat davlat budjeti mablag‘lari hisobiga moliya-
lanadigan, tasdiqlangan smetalar doirasida xarajatlarni qop-
lashga budjetdan dotatsiyalar oladigan korxonalar, muassa-
salar va tashkilotlar;
œ 
xayriya birlashmalar, uyushmalar va jamg‘armalar,
xalqaro tashkilotlar, diniy birlashmalar va boshqa tashki-
lotlar:
1) ijtimoiy-xayriya yoki boshqa maqsadlar uchun barpo
etilgan, tadbirkorlik faoliyati uchun daromad olishni ko‘z-
lamasligi ta’sis hujjatlarida qayd etilganlari;
177

---

2) moliyaviy va boshqa mablag‘larni mazkur tashkilot-
ning xodimlari, muassislari yoki a’zolarining shaxsiy man-
faatlari uchun taqsimlamaydigan va investitsiyalamaydigan-
lari (mehnat uchun qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
taqdirlashlardan tashqari);
b) xalq ta’limi va madaniyat muassasalari ehtiyojlari
uchun foydalaniladigan mol-mulkka;
d) uy-joy-kommunal xo‘jaligi va boshqa umumfuqa-
roviy ahamiyatga molik shahar xo‘jaligining mol-mulkiga;
e) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi-
ning mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kami-
da ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar-
ning mol-mulkiga;
f) yangi tashkil etilgan yuridik shaxslarning mol-mulki-
ga, ro‘yxatdan o‘tgan paytidan e’tiboran ikki yil mobayni-
da. Mazkur imtiyoz tugatilgan (qayta tashkil etilgan) kor-
xonalar, ularning filiallari va tarkibiy bo‘linmalarining
ishlab chiqarish quvvatlari va asosiy fondlari negizida tash-
kil etilgan korxonalarga, shuningdek, korxonalar huzurida
tashkil etilgan yuridik shaxslarga nisbatan, basharti ular ana
shu korxonalardan ijaraga olingan asbob-uskunalarda ish-
layotgan bo‘lsalar, qo‘llanilmaydi;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va ma-
halliy hokimiyat organlari tomonidan (o‘z hududida mol-
mulk joylashgan soliq to‘lovchilarga nisbatan) yuridik
shaxslarga qo‘shimcha imtiyozlar berilishi ham mumkin. 
Mol-mulk solig‘i hisoblab chiqarilayotganida soliq soli-
nadigan baza quyidagilarning qiymatiga kamaytiriladi:
œ 
soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan uy-joy-kommu-
nal va ijtimoiy-madaniy soha obyektlarining;
œ 
tabiatni muhofaza qilish, sanitariya-tozalash maqsadi-
da va yong‘inga qarshi xavfsizlik uchun foydalaniladigan
obyektlarning;
œ 
mahsulot o‘tkazgichlar, aloqa yo‘llari (shu jumladan,
avtomobil yo‘llari), aloqa va energiya uzatish liniyalarining,
shuningdek, ularni foydalanishga yaroqli holda saqlab tu-
rish maqsadida qurilgan inshootlarning.
Mahsulot o‘tkazgichlarga quyidagilar kiradi: 
— neft, neft mahsulotlari, kondensat quvurlari va quvur
transportining boshqa turlari, nasos, kompressor hamda
taqsimlash stansiyalari bilan birga; 
178

---

— uy-joy-kommunal obyektlari bo‘lmagan mintaqaviy
gaz, bug‘ quvurlari, issiqlik trassalari, suv quvurlari, kana-
lizatsiya kollektorlari; 
— buxgalteriya hisobotida alohida obyektlar sifatida
hisobga olinadigan alohida joylashgan sexlar, konlar va
karyerlarning ayrim uchastkalari orasidagi mahsulotlarni
harakatlantirish uchun ishlatiladigan yerosti, yerusti va
havoda joylashtirilgan har xil ko‘rinishdagi quvurlar va
transportyorlar. 
Aloqa liniyalariga havo aloqa liniyalari, ularga ilib
qo‘yilgan simlar va aloqa kabellari, ustunli radiofikatsiya
aloqa liniyalari, ularni belgilaydigan signal va o‘lchov
ustunlari (qoziqlari), radiorele aloqa liniyalari, kabelli tele-
fon kanalizatsiyasi, yerusti va yerostidagi ularga xizmat qi-
linmaydigan kuchaytirish punktlari, taqsimlovchi shkaflar,
qutilar, yerga ulangan sim konturlari va boshqa aloqa
inshootlari kiradi.
Energiya uzatish liniyalariga havo va kabelli elektr uza-
tish liniyalari kiradi. 
Soliq solish maqsadida ularni foydalanishga yaroqli
holda saqlab turish maqsadida qurilgan inshootlarga ustun-
lar, tabiiy va sun’iy to‘siqlardan o‘tishlar va boshqa muho-
faza inshootlari kiradi: 
œ 
aloqa yo‘ldoshlarining;
œ 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qaroriga ko‘ra to‘xtatib qo‘yilgan asosiy ishlab chiqarish
fondlarining;
œ 
shahar yo‘lovchilar transportining (taksidan, shu jum-
ladan, yo‘nalishli taksidan tashqari), shahar atrofidagi
yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashiydigan umumiy foydala-
nishdagi avtomobil transportining (taksi, shu jumladan,
yo‘nalishli taksidan tashqari);
œ 
yo‘l xo‘jaligi korxonalari va tashkilotlarining yo‘llarni
ta’mirlash va saqlash ishlarida band bo‘lgan transport vosi-
talarining;
œ 
soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tadbir-
korlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi va
safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlarning; 
œ 
lizingga olingan mol-mulkning, lizing shartnomasi-
ning amal qilish muddatiga;
179

---

œ 
xorijiy kredit hisobiga xarid qilingan asbob-usku-
nalarga, ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin u besh
yildan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Mazkur imtiyoz quyidagilarga tatbiq etiladi:
a) soliq to‘lashga doir majburiyatlar yuzaga kelgan payt-
dan boshlab ushbu kreditni so‘ndirish muddatiga, lekin
besh yildan oshirmagan holda, mazkur asbob-uskuna bo‘yi-
cha mol-mulkka;
b) buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga
muvofiq to‘lovchining balansida qayd etilgan yetkazib
berish, montaj qilish va ishga tushirish-sozlash xarajatlarini
o‘z ichiga oladigan asbob-uskunalarning butun qiymatiga.
Soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston Respublikasining Soliq
kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan O‘zbe-
kiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan taqdim etil-
gan soliq imtiyozlari ular taqdim etilgan muddat tugashiga
qadar saqlanadi.
Yuridik shaxslar budjetga joriy
to‘lovlar summasini hisobot yili
mol-mulkining o‘rtacha yillik
qoldiq qiymatidan va belgilangan
soliq stavkasidan kelib chiqib
mustaqil ravishda hisoblaydilar.
Budjetga joriy to‘lovlarni to‘lash har oyning 20-kunidan
kechiktirmay, yillik soliq summasining 1/12 qismi miqdori-
da to‘lanadi. 
Birinchi chorak, yarim yil, 9 oy va yil tugaganda
to‘lovchilar mustaqil ravishda mol-mulk solig‘ini o‘sib
boruvchi yakun bilan, hisobot davrida mol-mulkning
o‘rtacha qoldiq qiymatidan kelib chiqib, hisoblab chiqadi-
lar va hisobot davridan keyingi oyning 25-sanasidan, yil
yakunlari bo‘yicha yillik moliya hisobotlarini taqdim etish
muddatidan kechiktirmay obyekt joylashgan joydagi davlat
soliq organlariga belgilangan shaklda (7-ilova) taqdim
etadilar. Mol-mulk solig‘ining hisoblangan summasi hisob-
kitobni taqdim etish uchun belgilangan kundan kechiktir-
may to‘lanadi. Aks holda har bir kechiktirilgan kun uchun
hisoblangan soliq summasiga nisbatan 0,05 foiz miqdorida
penya (moliyaviy jarima) qo‘llaniladi.
Mol-mulkning qoldiq qiymati va imtiyoz taqdim etish
muddatini ko‘rsatgan holda korxona mol-mulki o‘rtacha
180
Soliq hisobini taqdim
etish va hisoblangan
soliq summasini budjet-
ga to‘lash muddatlari

---

qoldiq qiymatining hisob-kitobi va soliq undirilmaydigan
mol-mulk ro‘yxati mol-mulk solig‘ining hisob-kitobiga
majburiy ilovalar hisoblanadi.
Mahsulot eksportini amalga oshiradigan eksportchi
korxonalar mol-mulk solig‘i hisob-kitobini taqdim etayot-
ganlarida eksport qilinadigan mahsulot (ishlar, xizmatlar)ga
doir ma’lumotnomani taqdim etadilar.
Ortiqcha to‘langan soliq summalari, agar soliqlar va
yig‘imlar bo‘yicha budjetga qarz mavjud bo‘lmasa, to‘lov-
chining yozma arizasiga ko‘ra bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga
qayd etiladi yoki 30 kun ichida korxonaga qaytariladi.
Budjet bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobi bud-
jetga to‘lovlar bo‘yicha qarzni hisobga olish hisobvarag‘i
bo‘yicha yuritiladi.
Mol-mulk solig‘i hisoblanganda buxgalteriyada davr
xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debitlanadi, budjet-
ga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i
kreditlanadi. Soliq budjetga o‘tkazilganda budjetga to‘lov-
lar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘i debitla-
nadi, pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i kredit-
lanadi. 
Belgilangan muddatlarda tugal-
lanmagan qurilish obyekti uchun
mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar
bo‘lib, qurilishni amalga oshi-
ruvchi yuridik shaxslar, ya’ni bu-
yurtmachilar hisoblanadi.
Soliqqa tortish obyekti bo‘-
lib, belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyek-
tining qiymati, ya’ni buyurtmachi tomonidan F-3 shak-
lida (bajarilgan ishlar va xarajatlar hajmi to‘g‘risida ma’lu-
motnoma) rasmiylashtirilgan statistika hisobiga obyekt
bo‘yicha kiritilgan va tugallanmagan qurilish hisobvarag‘ida
hisoblanadigan barcha ishlar va xarajatlar hajmi hisobla-
nadi.
Qurilishning belgilangan muddati deb qurilishni tashkil
qilish loyihasi (QTQL) tarkibida 1.04.03-85-son QMQ
«Korxonalar, binolar va inshootlarni qurish muddati me’-
yorlari»ga muvofiq loyihalash tashkiloti tomonidan aniq-
lanadigan obyekt qurilishining me’yoriy muddati hisob-
lanadi.
181
Belgilangan muddatlarda
tugallanmagan qurilish
obyektlari va me’yoriy
muddatlarda o‘rnatilma-
gan uskuna uchun mol-
mulk solig‘ini to‘lash
tartibi

---

Loyihalash tashkilotlari loyiha-smeta hujjatlarida tay-
yorlash muddatlarini ajratgan holda qurilish muddati me’-
yorini ko‘rsatishlari shart. Loyiha-smeta hujjatlarida quri-
lish muddati me’yori ko‘rsatilmagan taqdirda, buyurtmachi
loyihalash tashkilotidan muayyan obyekt bo‘yicha qurilish
muddatining me’yori to‘g‘risida xulosa olishga majbur.
Me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun
mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib kapital mablag‘lar
hisobiga qayta jihozlanadigan obyektlarda montaj qilish
talab qilinadigan va o‘rnatishga belgilangan texnologik,
energetik va ishlab chiqarish uskunalari bo‘lgan yuridik
shaxslar hisoblanadi.
Me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan uskunalar uchun
soliq solish obyekti bo‘lib o‘rnatishga belgilangan uskunalar
qiymati hisoblanadi, ular qatoriga montaj qilishni talab
qiladigan, faqat qismlarini yig‘ish va poydevorga yoki
ustunlarga, polga, qavatlararo to‘siqlarga va boshqa bino va
inshootlarni ko‘tarib turuvchi konstruksiyalarga o‘rnatiladi-
gan uskunalar hamda uskunalarni hisobga olish hisob-
varag‘ida hisoblanadigan shunday uskunalarning ehtiyot
qismlar to‘plami (me’yordagi muddatda o‘rnatilmagan
uskunalar qismida) hisoblanadi. Ushbu uskunalar tarkibiga
o‘rnatiladigan uskunalar qatorida montaj qilish uchun bel-
gilangan nazorat-o‘lchov apparaturasi yoki boshqa asboblar
ham kiradi.
Korxonalar, binolar va inshootlar qurilishida tasdiqlan-
gan qurilish muddati va tayyorlab qo‘yilgan zaxiralar me’-
yoriga muvofiq har bir obyekt bo‘yicha texnologik yoki
boshqa uskunalarni yetkazib berish va montaj qilish jadvali
belgilangan bo‘lishi lozim.
Mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan
uskunalarni yetkazib berish va montaj qilish jadvalida
quyidagi muddatlarda topshirish hisobga olinadi:
œ 
yirik texnologiya va energetika uskunalari — ularni
nomma-nom ro‘yxatlari bo‘yicha montaj qilish va yetkazib
berish jadvallarining rejadagi muddati o‘tib ketgandan
keyin;
œ 
texnologiya uskunalari, texnologiya liniyalari, quril-
malar va boshqa umumzavod uskunalari — uskunalarni
montajga topshirishining rejadagi muddati o‘tgandan keyin,
lekin olti oydan ortiq bo‘lmagan muddatda;
œ 
komplekt import uskunalari — ularni montajga top-
182

---

shirishning rejadagi muddati o‘tib ketgandan keyin, lekin
bir yildan ortiq bo‘lmagan muddatga, agar texnik shart-
sharoitlariga ko‘ra uskunani qismlar bo‘yicha montaj qilish
mumkin bo‘lmasa, ularni montajga topshirish muddati
uskunalar butun komplektining kelib tushishi paytidan
hisoblanadi;
œ 
qismlarga ajratilgan import uskunalari, shuningdek,
kabel mahsulotlari, simlar va troslar — ularni montajga top-
shirishning rejadagi muddati o‘tgandan keyin, lekin olti
oydan ortiq bo‘lmagan muddatda.
Uskunalarni montaj qilish va o‘rnatish uchun me’yorlar
va jadvallar bo‘lmaganida soliq quyidagi muddatlarda
to‘lanadi:
— ishlab chiqarish maqsadlaridagi obyektlar bo‘yicha
mamlakatimizda ishlab chiqarilgan va import qilingan
uskunalarning o‘rnatilmaganligi uchun — sotib olinganiga
bir yillik muddat to‘lganidan keyingi oydan boshlab;
— noishlab chiqarish maqsadlaridagi obyektlar bo‘yi-
cha — sotib olinganiga olti oy tugagandan keyin.
Uskunalarni yetkazib berish va montaj qilishning
yuqorida ko‘rsatilgan muddatlarini buzganligi uchun kor-
xona va tashkilotlar, O‘zbekiston Respublikasi qonun huj-
jatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari, mol-mulk
solig‘ini ikki baravar ko‘paytirilgan stavka bo‘yicha to‘lay-
dilar.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Korxona asosiy vositalarining yanvar oyining
oxirgi kuni holati bo‘yicha qiymati 54200 ming so‘mni
tashkil etgan. Asosiy vositalarning eskirish qiymati 31-yan-
var holatiga 100; 28-fevral holatiga 125; 31-mart holatiga
150 ming so‘mni tashkil etadi. Ushbu ma’lumotlarga asosan
korxona mol-mulk solig‘ini hisoblang (1-chorak uchun).
2-masala. 1-masala va quyidagi ma’lumotlarga asosan
mol-mulk solig‘ini hisoblang.
1. 1-korxonada mahsulot eksporti — 15% ni;
2. 2-korxonada mahsulot eksporti — 20% ni;
3. 3-korxonada mahsulot eksporti — 35% ni;
4. 4-korxonada mahsulot eksporti — 50% ni tashkil
etadi.
183

---

184
3-masala. 2008-yil yanvar oyining oxirgi kun holatiga
mol-mulk solig‘i to‘lovchi korxonada asosiy vosita va
nomoddiy aktivlari bo‘lmagan. 25 fevralda korxona 670
ming so‘mga kompyuter, 25-martda esa 290 ming so‘mga
printer sotib olgan.
2008-yil birinchi chorak uchun mol-mulk solig‘ini hisob-
lang?
4-masala. Korxona mol-mulkining o‘rtacha qoldiq qiy-
mati 9003 ming so‘mni tashkil etadi, bundan:
œ 
me’yoriy muddatlarda tugatilmagan qurilishning qiy-
mati – 3500 ming so‘m;
œ 
2275 ming so‘mni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining qaroriga binoan konservatsiya qilingan.
Joriy davr uchun umumiy tushum 30300 ming so‘m,
bundan 7300 ming so‘mligi korxona o‘z mahsulotini erkin
valutaga sotgan.
Joriy davr uchun mol-mulk solig‘i necha so‘mni tashkil
etadi?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Mol-mulk solig‘i qachon joriy etilgan va uni joriy etishdan
ko‘zlangan maqsad nima?
2. Mol-mulk solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi
ahamiyati qanday? 
3. Mol-mulk solig‘ini to‘lovchilari kimlar?
4. Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan korxonalar
asosiy faoliyatidan tashqari boshqa faoliyat bilan shug‘ullanganlarida
mol-mulk solig‘ini to‘lashadimi?
5. Mol-mulk solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
6. Korxona mol-mulkining o‘rtacha yillik qoldiq qiymati qanday
tartibda topiladi?
7. Mol-mulk solig‘i stavkalari qanday belgilangan?
8. Mahsulotini eksport qilayotgan korxonalarga mol-mulk
solig‘ini hisoblanishi qanday tartibda amalga oshiriladi, agarda
eksport hajmi mahsulotni sotishda 40 foizni tashkil etgan bo‘lsa?
9. Mol-mulk solig‘idan kimlar imtiyozga ega?
10. Soliq idoralariga qaysi muddatlarda mol-mulk solig‘i
bo‘yicha hisob-kitob topshiriladi?
11. Belgilangan muddatlarda tugallanmagan qurilish obyekti
uchun mol-mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan?
12. Me’yoriy muddatlarda o‘rnatilmagan uskunalar uchun mol-
mulk solig‘ini to‘lash tartibi qanday belgilangan?

---

3.6. YURIDIK SHAXSLARDAN
UNDIRILADIGAN YER SOLIG‘I
1990-yilda O‘zbekistonda «Yer
to‘g‘risida» qonun qabul qilindi
va ushbu qonunga ko‘ra yerga
egalik qilish va yerdan foydala-
nishning pullik bo‘lishi belgilandi hamda yer uchun haq yil-
lik yer solig‘i sifatida undiriladigan bo‘ldi. 
1991-yilda «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan
olinadigan soliqlar to‘g‘risida», 1993-yilda «Yer solig‘i
to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilinib,
unda yer solig‘ini undirishda soliqqa tortish obyekti, sub-
yektlari, soliq bo‘yicha imtiyozlar, soliqni hisoblash va bud-
jetga to‘lash tartiblari ko‘rsatib berildi. 1997-yilda «Soliq
kodeksi»ning qabul qilinishi hamda 1998-yildan uning
kuchga kiritilishi bilan yer solig‘ining to‘laqonli huquqiy
asoslari yaratildi.
Yer solig‘i O‘zbekiston soliq tizimida mahalliy soliqlar
va yig‘imlar tarkibiga kiradi hamda mahalliy budjetlarning
barqaror daromad manbayi hisoblanadi.
Yer solig‘i boshqa soliq turlaridan farqli o‘laroq, o‘ziga
hos xususiyatlarga ega. Jumladan, o‘zining iqtisodiy mo-
hiyatiga ko‘ra u renta to‘lovidir yoki boshqacha qilib ayt-
ganda ushbu soliq yer egalari va yerdan foydalanuvchi
xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy faoliyatining nati-
jalari bilan bog‘liq emas. Demak, ushbu soliqni joriy etili-
shidan maqsad – yerdan oqilona foydalanishni rag‘bat-
lantirish, tuproq unumdorligini oshirish, sifati turlicha
bo‘lgan yerlarda xo‘jalik yuritishning ijtimoiy-iqtisodiy
shart-sharoitlarini tenglashtirish, aholi yashaydigan joylarda
infrastruktura rivojlanishini ta’minlash hamda yerni talon-
taroj qilinishiga yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida jami yer fondi 2004-yilda
44410,3 ming gektarni tashkil etib, shundan 57,8 foizi
qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari ixtiyoridagi yer
maydonlariga to‘g‘ri kelgan. 2005-yilda esa 57,9 foizi,
2006-yilda 58,2 foizini tashkil qilgan (3.7.1-diagramma).
Yer fondi hajmida qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqa-
ruvchilari yer maydonlarining o‘sishi fermer xo‘jaliklari
sonining yildan yilga ko‘payib borayotganligi va o‘rmon
185
Yer solig‘ining huquqiy
asoslari, iqtisodiy
mohiyati

---

186
xo‘jaliklari ixtiyoridagi yer maydonlarining bir qismini ular
tasarrufiga o‘tkazilishi hamda zaxira yerlarning o‘zlashtiri-
lishi bilan izohlanadi.
Soliq qonunchiligiga ko‘ra o‘z
mulkida, egaligida yoki foydala-
nishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar, shu
jumladan, O‘zbekiston Respublikasining norezidentlari yer
solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi.
Agarda soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan
yuridik shaxslar (mikrofirma va kichik korxonalar, savdo va
umumiy ovqatlanish korxonalari, yagona yer solig‘ini
to‘lovchi qishloq ho‘jalik korxonalari, tadbirkorlik faoliya-
tining qat’i soliq to‘lanishi belgilangan yuridik shaxslar,
audio va video kassetalar, lazer disklarini ishlab chiqish,
yozish, ko‘paytirish va sotish faoliyatini amalga oshiruvchi
3.7.1-diagramma. O‘zbekiston Respublikasi yer fondi va uning
foydalanuvchilar o‘rtasidagi taqsimoti (ming ga.)
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari ixtiyoridagi yer maydonlari
O‘rmon xo‘jaliklari ixtiyoridagi yer maydonlari
Zaxiradagi yerlar
Boshqa yerlar
Yer solig‘ini to‘lovchilar
2004-y
2005-y
2006-y

---

korxonalar) hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi
bilan bir qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ul-
lansalar, unda ular shu faoliyatda foydalaniladigan yerlari
uchun yer solig‘ini to‘lovchilari hisoblanishadi. 
Yer uchastkasidan foydalanganlik uchun soliq solish
maqsadlarida mashina-traktor parklari (shu jumladan,
qayta tashkil etilayotgan qishloq xo‘jalik korxonalari hudu-
dida barpo etiladigan muqobil mashina-traktor parklari),
pilla urug‘i tayyorlash, pilla tayyorlash va birlamchi ishlov
berish korxonalari qishloq xo‘jaligi korxonalariga teng-
lashtiriladi. 
Ko‘chmas mulk ijaraga berilganda ijaraga beruvchi yer
solig‘ini to‘lovchisi hisoblanadi. Qonun hujjatlariga muvo-
fiq yer uchastkalarini ijaraga olgan yuridik shaxslar (savdo
korxonalari bundan mustasno) yer solig‘i o‘rniga budjetga
ijara haqi to‘laydilar. Ijara haqi taraflarning kelishuviga
binoan belgilanadi, lekin bu haq qonun hujjatlarida belgi-
langan yer solig‘ining bir stavkasidan kam va uch stavkasi-
dan ko‘p bo‘lmasligi, yerlardan qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari
uchun foydalanilgan taqdirda esa bir stavkasi miqdorida
bo‘lishi lozim.
Yer ijarachilarining hisobi, ijaraga olingan yer uchun
ijara haqi hisob-kitoblarini taqdim etish, ijara haqini
hisoblab chiqarish va to‘lash yer solig‘i uchun belgilangan
tartibga muvofiq amalga oshiriladi.
Soliq kodeksiga ko‘ra mulk hu-
quqi, egalik qilish huquqi, foy-
dalanish huquqi yoki ijara hu-
quqi asosida yuridik shaxslarda
bo‘lgan yer uchastkalari soliq solish obyekti hisoblanadi.
Soliq kodeksining 280-moddasiga ko‘ra quyidagilarga soliq
solish obyekti sifatida qaralmaydi:
a) aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yer-
lari. Aholi punktlarining umumiy foydalanishdagi yerlari
jumlasiga maydonlar, ko‘chalar, tor ko‘chalar, yo‘llar,
sug‘orish tarmog‘i, sohil bo‘yi yerlari va boshqa shu kabi
yerlar;
b) aholining madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish va
dam olishi uchun foydalaniladigan yerlar (daraxtzorlar,
bog‘lar, sayilgohlar, xiyobonlar, shuningdek, ariq tarmoq-
lari egallagan yerlar);
d) kommunal-maishiy yerlar (qabristonlar, chiqindilarni
187
Yer solig‘i obyekti,
bazasi va soliq
stavkalari

---

zararsizlantirish va ularni utilizatsiya qilish joylari va boshqa
shu kabi joylar);
e) zaxira yerlar.
Mavjud yer uchastkalaridan qonun hujjatlariga muvofiq
soliq solinmaydigan yer uchastkalari maydonlarini chegirib
tashlash orqali soliq solinadigan baza aniqlanadi. 
Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilana-
di va soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi hamda Davlat
soliq qo‘mitasi va ularning quyi organlari tomonidan belgi-
langan tartibda yetkaziladi.
Yer solig‘i stavkalari jahon amaliyotida qabul qilin-
ganidek, yer qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. 
O‘zbekiston Respublikasida yerning bozor qiymati
shakllanmaganligi sababli, 1 gektar sug‘oriladigan yerdan
olinadigan dehqonchilik yalpi mahsulotining o‘rtacha qiy-
matidan kelib chiqib, uni shartli baholash amalga oshiri-
ladi.
Jahon soliq amaliyotida yer solig‘i stavkalari turli mam-
lakatlarda turlicha belgilanadi, lekin o‘rtacha olganda yer
qiymatining 5 foizidan oshmaydi. Soliq stavkalarini belgi-
lashda tuproq boniteti (sifati) hisobga olinadi. Bonitetni
aniqlashda tuproqning genetik kelib chiqishi, mexanik tar-
kibi, sho‘rlanganlik darajasi, tuproq qatlamining suv o‘tka-
za olishi, zichligi kabi boshqa tabiiy xossalari hisobga oli-
nadi. Tuproq boniteti 100 balli tizim bo‘yicha aniqlanadi.
100 ball 10 ta klassga bo‘linadi, ya’ni 1-klass yerlar nol
balldan 10 ballgacha, 2-klass yerlar 11 balldan 20 ballgacha,
3-klass yerlar 21 balldan 30 ballgacha va h.k. 10 klass yer-
lar 91 balldan 100 ballgacha baholanadi. Bunda yerning ball
boniteti qancha yuqori bo‘lsa soliq stavkasi ham shuncha
yuqori belgilanadi.
Yerlardan noqishloq xo‘jalik maqsadlarida foydalanadi-
gan yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-de-
kabrdagi «O‘zbekiston Respublikasining 2008-yilgi asosiy
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida»gi PQ-744-sonli qaroriga asosan
quyidagicha guruhlanadi:
1. Sug‘oriladigan jamoat qishloq xo‘jaligi yerlari uchun
undiriladigan yer solig‘i stavkalari.
188

---

2. Lalmi ekinzorlar, bo‘z yerlar va ko‘p yillik ko‘chatlar
uchun undiriladigan yer solig‘i stavkalari.
3. Sug‘orilmaydigan pichanzorlar va yaylovlar uchun
undiriladigan yer solig‘i stavkalari.
4. Qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligida foydalanil-
maydigan boshqa yerlar uchun undiriladigan yer solig‘i
stavkalari.
5. Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalangan-
lik uchun yer solig‘i stavkalari.
6. Shahar va posyolkalardagi yer uchastkalaridan oli-
nadigan yer solig‘i stavkalari.
7. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foy-
dalanganlik uchun korxonalar, muassasalar va tashkilotlar-
dan undiriladigan yer solig‘i stavkalari.
8. Qishloq joylarda joylashgan yer uchastkalaridan foy-
dalanganlik uchun fuqarolardan undiriladigan yer solig‘i
stavkalari.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaroridan kelib
chiqib, mahalliy hokimiyat idoralari ham o‘zlarining hudu-
diy territoriyasiga qarab qaror chiqarishadi va unda tegishli
koeffitsientlar hisobga olinadi.
Qishloq xo‘jalik yerlarining sifati yer uchastkasi mulk-
dori, yer egasi yoki yerdan foydalanuvchining aybi bilan
yomonlashgan (boniteti pasayib ketgan) taqdirda, yer solig‘i
yerning sifati yomonlashuviga qadar belgilangan stavkalar
bo‘yicha undiriladi.
Shaharlar va shahar qo‘rg‘onlarining ma’muriy chega-
ralarida joylashgan qishloq xo‘jalik ahamiyatiga molik yer-
lar uchun yer solig‘i qishloq xo‘jalik yerlariga belgilangan
stavkalarning ikki baravari miqdorida undiriladi.
Yuridik shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer
solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organ-
lari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer
uchastkalari uchun yer solig‘i yuridik shaxslar uchun 2,0
koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati
organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foy-
dalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffi-
tsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda
soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq
moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi.
Ma’muriy va sanoat markazlariga nisbatan olganda yer
uchastkalarining joylashish joyiga bog‘liq holda qishloq joy-
189

---

lari uchun belgilangan yer solig‘i stavkalariga quyidagi koef-
fitsientlar qo‘llanadi:
— Toshkent shahri atrofida 20 km lik aylanada — 1,30;
— Qoraqalpog‘iston Respublikasi poytaxti va viloyat
markazlari atrofida 15 km lik aylanada — 1,20;
— tuman markazlari atrofida 10 km lik aylanada —
1,15;
— boshqa shaharlar atrofida 5 km lik aylanada — 1,10.
Yer uchastkalarigacha masofa shaharlar va tuman
markazlarining ma’muriy chegaralaridan boshlab avtomobil
yo‘llari bo‘ylab belgilanadi. Yer uchastkasi ikki shahar
yaqinida joylashgan taqdirda shaharning yuqoriroq funk-
sional vazifasiga muvofiq keladigan koeffitsient qabul qili-
nadi.
Bir qishloq aholi punkti doirasida yagona stavkalarni
belgilash maqsadida soliq to‘lovchilarga berilgan yerlar,
yerlarning qanday qismi ushbu zonaga kirishiga bog‘liq
holda, butunlay shahar atrofi zonasiga kiritiladi yoki ushbu
zonadan butunlay chiqariladi.
Dehqon xo‘jaliklaridan undiriladigan yer solig‘ini hisob-
lab chiqarish chog‘ida yer solig‘i stavkalariga, yer sifatiga
bog‘liq holda quyidagi koeffitsientlar qo‘llaniladi:
— tuproq boniteti 40 ballgacha bo‘lsa — 0,75;
— tuproq boniteti 41 dan 70 ballgacha bo‘lsa — 1,0;
— tuproq boniteti 70 balldan ortiq bo‘lsa — 1,25.
Shahar va qo‘rg‘onlarning ma’muriy chegaralarida joy-
lashgan kon va karyerlar band etgan yerlar uchun soliq
korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uchun belgilangan
stavkalarga 0,1 koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi.
O‘rmon xo‘jaliklarida mollarni o‘tlatish uchun foy-
dalanilmaydigan yaylov yerlar uchun yer solig‘i boshqa yer-
lar uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.
Soliq kodeksining 282-moddasiga
ko‘ra soliq solinmaydigan yer
uchastkalariga quyidagi yerlar
kiradi:
a) jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligining,
jamoa garajlarining umumiy foydalanishdagi yerlari. Ularga
borish yo‘llari, ariqlar, kollektorlar va umumiy foydalanish-
dagi boshqa yerlar kiradi;
b) tabiatni muhofaza qilish ahamiyatiga molik yerlar
(davlat qo‘riqxonalari, milliy va dendrologiya bog‘lari, bo-
190
Yer solig‘i bo‘yicha 
imtiyozlar

---

tanika bog‘lari, zakazniklar, ov qilishga mo‘ljallanganlari
bundan mustasno, tabiat yodgorliklari), korxonalar, muas-
sasalar va tashkilotlarga belgilangan tartibda maxsus maq-
sadlar uchun berilgan, ihota daraxtzorlari egallagan yerlar;
d) tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar (tegishli
muassasalar va tashkilotlarga doimiy foydalanishga berilgan
tarixiy-madaniy qo‘riqxonalar, xotira bog‘lari, arxeologiya
yodgorliklari, tarix va madaniyat yodgorliklari egallagan
yerlar);
e) suv fondi yerlari (daryolar, ko‘llar, suv omborlari,
kanallar, dengizlar, muzliklar, botqoqliklar, gidrotexnika va
boshqa suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar, shuning-
dek, suv havzalari sohilidagi suv xo‘jaligi ehtiyojlari uchun
korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga belgilangan tartib-
da berilgan yerlar);
f) elektr uzatish liniyalari, podstansiyalar, umumdavlat
aloqa liniyalari va ularning inshootlari egallagan yerlar.
g) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari va ular-
ning inshootlari egallagan yerlar. Umumiy foydalanishdagi
avtomobil yo‘llariga O‘zbekiston Respublikasi hukumati
tomonidan belgilangan tartibda ularning indekslari va tar-
tib raqamlarini ko‘rsatgan holda tegishli ro‘yxatlarga kiritil-
gan avtomobil yo‘llari taalluqlidir.
Avtomobil yo‘llarining inshootlariga ko‘priklar, yo‘l
chetidagi ariqlar, yon tomondagi zaxira yerlar, ko‘tarma
ortidagi ariqlar va ko‘tarmalar, tog‘dagi suv ajratish kanal-
lari, avtobus bekatlari, tushishlar, traktor yo‘llari, piyodalar
va velosiped yo‘laklari, o‘pirilish, sel, ko‘chkiga qarshi va
avtomobil yo‘llari uchun ajratilgan yerlarda joylashtirilgan
boshqa himoya inshootlari kiradi;
h) temiryo‘llarning umumiy tarmog‘i va ularning in-
shootlari egallagan yerlar.
Sanoat va boshqa korxonalarga o‘tkazilgan temiryo‘llar
egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘lanadi.
Temiryo‘llarning inshootlari tarkibiga zaxiralar, tuproq-
tepalar, yo‘ldagi suv ajratish, mustahkamlash va tutib turish
inshootlari, yo‘llar bo‘ylab qordan himoyalash va qumni
mustahkamlash polosalari, tortish podstansiyalari, tunnellar
va shu singari sun’iy inshootlar, yo‘l qurilmalari kiradi;
i) umumiy foydalanishdagi shahar elektr transporti
yo‘llari va metropoliten liniyalari (shu jumladan, metropo-
liten bekatlari egallagan yerlar) va ularning inshootlari egal-
191

---

lagan yerlar. Mazkur imtiyoz tramvay yo‘llari va trolleybus
liniyalari, metropoliten liniyalari, tramvay va trolleybus
bekatlari, shu jumladan, dispetcherlik punktlari, metropo-
liten bekatlari va shahar elektr transporti yo‘llaridagi boshqa
inshootlar egallagan yerlarga tatbiq etiladi. Ma’muriy va
boshqa yordamchi binolar, depolar (depo hududida joy-
lashgan elektr transporti yo‘llari va metropoliten liniyalari
egallagan yerlardan tashqari), qurilish va ta’mirlash obyekt-
lari egallagan yerlar uchun soliq belgilangan tartibda to‘la-
nadi;
j) sport inshootlari, stadionlar, sport maydonchalari,
suzish havzalari, sportning texnik turlari obyektlari va
boshqa jismoniy tarbiya-sog‘lomlashtirish komplekslari,
onalar va bolalarning dam olish va sog‘lomlashtirish joylari,
sanatoriy-kurort muassasalari va dam olish uylari, o‘quv-
mashq bazalari egallagan yerlar;
k) magistral suv quvurlari, magistral kanalizatsiya
kollektorlari va ularning inshootlari, suv olish va tozalash
inshootlari, shuningdek, suv ta’minoti va kanalizatsiyaga
tegishli boshqa obyektlar egallagan yerlar. Suv ta’minoti va
kanalizatsiyaga tegishli boshqa obyektlar tarkibiga aholi
punktlarida suv quvuri va kanalizatsiya tarmog‘idagi nasos
stansiyalari, kuzatish quduqlari va dyukerlar, suv minoralari
va shu singari inshootlar kiradi;
l) magistral gaz va neft quvurlari va ularning inshootlari
egallagan yerlar;
m) magistral issiqlik trassalari va ularning inshootlari
egallagan yerlar. Issiqlik trassalarining inshootlariga nasos
stansiyalari, issiqlikni hisobga olish va nazorat qilish
asboblari, isitkichlar, issiq suv ta’minotining sirkulyatsiya
nasoslari kiradi;
n) samolyotlarning uchish-qo‘nish maydonlari, shu
jumladan, ularni yerda boshqarish yo‘laklari va to‘xtash
joylari, fuqaro aviatsiyasi aeroportlarining radionavigatsiya
va elektr-yoritish uskunalari joylashgan yerlar;
o) O‘zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga
kiritilgan obyektlar qurilishi uchun ajratilgan yerlar —
qurilishning me’yoriy muddati davriga, shuningdek, Vazir-
lar Mahkamasining qarori bilan qurilish ishlari to‘xtatib
qo‘yilgan obyektlar egallagan yerlar. Investitsiya dasturiga
kiritilgan obyektlar qurilishining me’yoriy muddati tuga-
gach, shuningdek, to‘xtatib qo‘yilgan obyektlarni qurish
192

---

davom etilgan yoki ular faoliyat ko‘rsata boshlagan hollar-
da yer solig‘i qurilishning me’yoriy muddati tugashidan
yoki obyekt qurilishi yoxud undan foydalanish boshlan-
ganidan keyingi oydan boshlab to‘lana boshlaydi.
Investitsiya dasturiga kiritilgan obyektlar qurilishiga
ajratilgan yer uchastkalariga soliq solinmaydi. Agar Inves-
titsiya dasturiga ko‘ra korxona, uning alohida sexlarini
ta’mirlash yoki qayta jihozlash nazarda tutilgan bo‘lsa, bun-
day hollarda mazkur imtiyoz qo‘llanmaydi;
p) gidrometeorologiya va gidrogeologiya stansiyalari
hamda postlari egallagan yerlar;
q) ilmiy tashkilotlarning qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga
molik va o‘rmon fondidagi yerlari, qishloq xo‘jaligi va
o‘rmon xo‘jaligi sohasidagi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari
hamda o‘quv yurtlariga qarashli tajriba, eksperimental va
o‘quv-tajriba xo‘jaliklarining bevosita ilmiy va o‘quv
maqsadlari uchun foydalaniladigan yerlari. Ilmiy tajribalar,
eksperimental ishlar, yangi navlar seleksiyasini amalga
oshirish hamda mavzu doirasi tasdiqlangan boshqa ilmiy va
o‘quv maqsadlari uchun foydalaniladigan ekinlar va
ko‘chatlar egallagan yer uchastkalari soliq to‘lashdan ozod
etiladi;
r) yangi o‘zlashtirilayotgan yerlar va meliorativ holatini
yaxshilash ishlari olib borilayotgan sug‘oriladigan yerlar —
loyihada nazarda tutilgan muddatga, lekin ishlar bosh-
langanidan e’tiboran ko‘pi bilan besh yilga;
s) rekreatsion ahamiyatga molik yerlar (aholining
ommaviy dam olishi va turizmni tashkil etish uchun tegish-
li muassasalarga berilgan yerlar: o‘rmon bog‘lari, bog‘lar,
xiyobonlar, plyajlar va hokazolar).
Bunda muassasa deganda mulkdor tomonidan boshqa-
rish, ijtimoiy-madaniy yoki notijorat tusidagi boshqa funk-
siyalarni bajarish uchun tashkil etilgan holda u tomoni-
dan to‘liq yoki qisman moliyalanadigan tashkilot tan oli-
nadi;
t) sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik yerlar (kasallik-
larning oldini olish va odamlarni davolash ishini tashkil
etish uchun qulay tabiiy omillarga ega bo‘lgan yerlar);
u) qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari
hamda tashkilotlarining o‘rmonlar va ihotazorlar, ta’lim,
madaniyat va sog‘liqni saqlash obyektlari, shuningdek,
sport inshootlari egallagan yerlari;
193
7—4777

---

v) qishloq xo‘jalik korxonalarining yangi o‘tqazilgan
bog‘ va uzumzorlari — ular meva qilish davriga kirishi-
gacha, qishloq xo‘jalik ekinlari ekish uchun qator oralari-
dan foydalanilishidan qat’i nazar.
Yangi tut ko‘chatlari o‘tqazilgan yer uchastkalari —
qator oralaridan qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish uchun foy-
dalanilishidan qat’i nazar, 3-yil muddatga. Shu munosabat
bilan bahorda o‘tqazilgan tut ko‘chatlari soliq to‘lashdan
uch yilga ozod qilinadi, bunga ko‘chat o‘tqazilgan yil ham
kiradi. Kuzda o‘tqazilgan ko‘chatlar o‘tqazilgan yildan
keyingi yildan boshlab uch yilga soliq to‘lashdan ozod qili-
nadi;
x) soliq to‘lovchining balansida bo‘lgan hamda tad-
birkorlik faoliyatida foydalanilmayotgan fuqarolik himoyasi
va safarbarlik ahamiyatiga molik obyektlar egallagan yerlar.
Fuqarolik himoyasi va safarbarlik ahamiyatiga molik
obyektlar egallagan yerlar maydoni haqiqatda egallagan
maydondan kelib chiqib qabul qilinadi.
Agar soliq solinmaydigan yer uchastkasi maqsadga ko‘ra
foydalanilmasa, ushbu maydon uchun yer solig‘i belgilan-
gan tartibda to‘lanadi. Bunday yer uchastkasidan qishloq
xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarni parvarishlash uchun foy-
dalanilsa, soliq qishloq xo‘jaligi ahamiyatiga molik yerlar
uchun stavkalar bo‘yicha to‘lanadi.
Quyidagi yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadilar:
a) madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash, mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalari, qaysi idora-
ga bo‘ysunishidan qat’i nazar, ular zimmasiga yuklangan
vazifalarni amalga oshirish uchun ajratilgan yer uchastkalari
uchun.
Ularga quyidagilar kiradi:
1) madaniyat va san’at muassasalari (kutubxonalar,
muzeylar, ko‘rgazmalar, klub muassasalari, maktabgacha
tarbiya muassasalari, madaniyat va istirohat bog‘lari,
botanika bog‘lari va hayvonot bog‘lari, televideniye va
radioeshittirish tahririyatlari, teatrlar, kinoteatrlar, konsert
tashkilotlari va jamoalari, sirklar, kinostudiyalar va ovoz
yozish studiyalari, va boshqalar);
2) maorif muassasalari (oliy va o‘rta maxsus ma’lumotli
kadrlar tayyorlash, oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash, o‘rta
maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlash, ishchilar va boshqa
xodimlarni tayyorlash va malakasini oshirish, umumiy
194

---

ta’lim bolalar maktablari, maktabgacha tarbiya, ota-onalar
qarovsiz qolgan bolalarni tarbiyalash muassasalari);
3) sog‘liqni saqlash muassasalari (kasalxona muassa-
salari, dispanserlar, ambulatoriya-poliklinika muassasalari,
tez va shoshilinch tibbiy yordam hamda qon quyish muas-
sasalari, onalik va bolalikni muhofaza qilish muassasalari,
sanatoriy-kurort muassasalari, sanitariya-profilaktika muas-
sasalari, sanitariya-epidemiologiya muassasalari, sanitariya
maorifi muassasalari, sud-tibbiy ekspertiza muassasalari);
4) mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassa-
salari (vrachlik-mehnat ekspertiza komissiyalari, qariyalar
va nogironlar uchun internat uylar).
b) dehqon xo‘jaliklari — davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan
paytdan e’tiboran ikki yil muddatga;
d) nogironlarning jamoat birlashmalari, «Nuroniy»
jamg‘armasi va «O‘zbekiston chernobilchilari» uyushmasi
mulkida bo‘lgan, ishlovchilari umumiy sonining kamida
ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar,
savdo, vositachilik, ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslar bundan mustasno.
Xodimlarning umumiy soniga korxona shtatida bo‘lgan,
shu jumladan, o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilar, shu-
ningdek, korxona shtatida bo‘lmagan (pudrat shartnomasi
va fuqarolik-huquqiy tusdagi boshqa shartnomalar bo‘yicha
ishlarni bajaradigan) xodimlar kiritiladi.
Yer solig‘i yuridik shaxslar to-
monidan har yili 1-yanvargacha
bo‘lgan holatga qarab mustaqil
hisoblab chiqariladi va soliq
bo‘yicha hisob-kitoblar yer uchastkasi joylashgan hududda-
gi davlat soliq organiga joriy yilning 15-fevraligacha qishloq
xo‘jaligi ahamiyatiga ega bo‘lmagan hamda qishloq xo‘ja-
ligi ahamiyatiga molik yerlar uchun belgilangan shakllar
(8-ilova) bo‘yicha taqdim etiladi.
Bo‘shatib olinayotgan mablag‘lardan muayyan maqsad-
lar uchun foydalanish sharti bilan imtiyozlar olgan yuridik
shaxslar soliq to‘lovchilar uchun belgilangan shakl bo‘yicha
va muddatlarda yer solig‘i hisob-kitobini taqdim etadilar.
Yuridik shaxs hisoblangan dehqon xo‘jaliklari hisoblab
yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95% ini bud-
jetga, 5% ini esa Dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-
quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Hisob-kitoblarda
195
Yer solig‘ini hisoblab
chiqarish va budjetga
to‘lash muddatlari

---

jamg‘armaga to‘lanadigan summa alohida satrda aks ettiri-
ladi.
Yer solig‘ini hisoblab chiqarish yer uchastkasi haqiqat-
da egallagan maydondan kelib chiqib amalga oshiriladi.
Yer uchastkalarining umumiy maydonlari to‘g‘risidagi
ma’lumotlar yer uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydi-
gan hujjatlar yoki yerlarni inventarizatsiyalash dalolatno-
malari bo‘yicha qabul qilinadi.
Yil davomida yuridik shaxslarda yer uchastkalariga mulk
huquqi, yerga egalik qilish huquqi, yerdan foydalanish hu-
quqi vujudga kelgan (bekor bo‘lgan) taqdirda, shuningdek,
ular foydalanayotgan yer maydoni kengaygan (kamaygan)
yoki yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqlari to‘xtatib qo‘yil-
gan (paydo bo‘lgan) hollarda ular yer uchastkasi ajratilgan
(olib qo‘yilgan) yoki imtiyozlar to‘xtatilgan (paydo bo‘lgan)
kundan e’tiboran bir oydan kechiktirmay davlat soliq
organlariga yer solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim
etishlari shart.
Hisobot yili davomida yer mulklari tarkibida o‘zgarish-
lar yuz bergan yuridik shaxslar davlat soliq organlariga yer
solig‘i to‘lanadigan hisobot yilining 1-noyabriga qadar yer
solig‘ining aniqlashtirilgan hisob-kitobini taqdim etadilar.
Agar alohida bino bir necha yuridik shaxsning balansi-
da bo‘lsa, yer solig‘ini har bir yuridik shaxs alohida, egalla-
gan ishlab chiqarish xonalariga mutanosib ravishda to‘laydi.
Ko‘p qavatli turar joylarning bir qismini egallagan
yuridik shaxslar yer solig‘ini turar joy egallagan umumiy
maydondan va mazkur yuridik shaxs tomonidan foydalani-
ladigan ishlab chiqarish xonalarining hissasidan kelib chiqib
hisoblab chiqaradilar.
Yuridik shaxslar (qishloq xo‘jaligi korxonalaridan
tashqari) soliqni har chorakda, chorak ikkinchi oyining
15-kuniga qadar teng ulushlar bilan to‘laydilar (15-fevral,
15-may, 15-avgust, 15-noyabr).
Agar yuridik shaxs yer uchastkasini hisobot choragi
uchun to‘lash muddati tugaganidan keyin olgan bo‘lsa,
ushbu davr uchun soliqni to‘lash muddati bo‘lib keyingi
chorak uchun soliq to‘lash muddati hisoblanadi.
Yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq xo‘jali-
gi korxonalari yer solig‘ini hisobot yilining 1-iyuliga qa-
dar – yillik soliq summasining 20 foizini, hisobot yilining
1-sentabriga qadar – yillik soliq summasining 30 foizini va
196

---

hisobot yilining 1-dekabriga qadar – hisoblangan soliqning
qolgan (50 foizi) summasini to‘lashni amalga oshiradi. 
Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer
uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lana-
di. (Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15-avgustdagi
qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1-sen-
tabrdan boshlab to‘laydi).
Yuridik shaxslarga yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz belgi-
lansa, ular ushbu huquq paydo bo‘lgan oydan boshlab soliq
to‘lashni to‘xtatadilar. Yer solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqi
to‘xtatilgan taqdirda ular yer solig‘ini ushbu huquq
to‘xtatilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘laydilar.
Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari
to‘langan taqdirda, agar boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yi-
cha qarz mavjud bo‘lmasa, ushbu summalar soliq to‘lovchi-
ga o‘ttiz kun ichida uning yozma arizasi bo‘yicha qaytari-
ladi yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi.
Yer solig‘i, soliq to‘lovchining joylashgan yeridan qat’i
nazar, hududida yer uchastkasi joylashgan tuman yoki sha-
harning mahalliy budjetiga to‘lanadi. Agar yer uchastkasi
ham tuman, ham shahar hududida joylashgan bo‘lsa, soliq
xuddi shu tartibda to‘lanadi.
Yuridik shaxslarning budjet bilan yer solig‘i bo‘yicha
hisob-kitoblari buxgalteriya hisobi budjetga to‘lovlar
bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. «Mingbuloq» hissadorlik jamiyatining yer
solig‘i summasi 75 mln so‘mni tashkil etadi. Soliqning
yig‘imi darajasi 97%, kelgusi yil indeksatsiyasi 1,5 ni tash-
kil etadi. Korxonaning 2008-yilda kutilayotgan soliq sum-
masini hisoblang:
Yechilishi:
75000,0 x 1,5 x 97%= 109125,0
2-masala. Toshkent shahrining 8-zonasida joylashgan
ishlab chiqarish korxonasiga shahar hokimi qarori bo‘yicha
ajratilgan yer maydoni 5,5 ga ni tashkil etadi. Korxonaning
hisobot yilida to‘lashi lozim bo‘lgan yer solig‘i summasini
hisoblang va to‘lash muddatlarini belgilang.
Yechilishi:
1. Toshkent shahrida yer uchastkalaridan foydalangan-
197

---

lik uchun yer solig‘i stavkalari 14 ta zonaga ajratilgan holda
belgilangan. Shunga muvofiq 2006-yil 8-zona uchun har bir
gektarga 15230403 so‘m belgilangan. 
2. Yerning maydoni va belgilangan soliq stavkasidan
kelib chiqib soliq summasini hisoblaymiz:
5,5 x 15230403 = 83767216,5 so‘m.
3. Yer solig‘i budjetga har chorakning ikkinchi oyi 15
kuniga qadar yillik summaning to‘rtdan bir qismi miqdori-
da to‘lanadi, ya’ni:
1-chorak uchun — 15-fevralgacha – 23434203 so‘m;
2-chorak uchun — 15-maygacha – 25134203 so‘m;
3-chorak uchun — 15-avgustgacha – 26134203 so‘m;
4-chorak uchun — 15-noyabrgacha – 27134203 so‘m.
3-masala. Zarafshon shahrining 3 zonasida joylashgan
korxonaga shahar hokimi qarori bo‘yicha ajratilgan yer
maydoni 3,75 ga, haqiqiy foydalanilanishdagi yer maydoni
esa 4,5 ga ekanligi aniqlandi. Korxonaning hisobot yilida
to‘lashi lozim bo‘lgan yer solig‘i summasini hisoblaymiz.
Yechilishi:
1. Shahar joylarda yer uchastkalaridan foydalanganlik
uchun yer solig‘i stavkalari 4 ta zonaga ajratilgan holda bel-
gilangan. Shunga muvofiq 2006-yil Zarafshon shahrining 3
zonasi uchun har ga uchun 716405 so‘m belgilangan. 
2. Foydalanishdagi yer maydoni va soliq stavkasidan
kelib chiqib soliqni hisoblaymiz:
a) hokim qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydoni uchun:
3,75 x 716405 = 2686518,75 so‘m;
b) hokim qarori bo‘yicha ajratilgan yer maydonidan
ortiq foydalanishdagi yer uchun 2 koeffitsientda to‘lanishi
belgilangan:
0,75 x 716405 x 2 = 1,074,607 so‘m.
Demak, = 2686518,75 + 1074607 =3761125,75 so‘m.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Yer solig‘ini yuridik shaxslardan undirishning sababi nimada?
2. Yer solig‘ining huquqiy asoslari O‘zbekistonda qachon shakl-
langan?
3. O‘zbekistonda yer fondi qanday tarkib topgan?
4. Kimlar yer solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadi?
5. Alohida soliq rejimiga o‘tgan yuridik shaxslar yer solig‘ini
to‘lovchilari bo‘lib hisoblanishadimi? 
6. Yer solig‘ini undirish obyekti nima?
198

---

7. Soliq stavkalari qanday mezonlar asosida belgilanadi?
8. Qanday yerlar soliq solinmaydigan yer uchastkalari hisobla-
nadi?
9. Qanday yuridik shaxslar yer solig‘idan ozod qilinadi?
10. Yer solig‘ini hisoblab chiqarish va budjetga to‘lash muddat-
lari qanday belgilangan?
3.7. OBODONLASHTIRISH VA IJTIMOIY
INFRATUZILMANI RIVOJLANTIRISH UCHUN SOLIQ
O‘zbekiston Respublikasi hudu-
dida joylashgan va tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik shaxslar – O‘zbe-
kiston Respublikasi rezidentlari obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lovchisi hisoblana-
dilar. 
Soliqqa tortishning alohida tartibi belgilangan yuridik
shaxslar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi
bo‘yicha bu soliqni to‘lamaydilar, ular faoliyatning boshqa
turlari bilan shug‘ullansalar, ular ushbu faoliyat bo‘yicha
alohida hisob yuritishlari va budjetga obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliqni to‘lash-
lari lozim.
Soliq solish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulki-
da, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida mol-mulki
bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk
bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va
hisob-kitob raqamiga ega bo‘lgan alohida bo‘linmalar ham
tushuniladi.
Yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i to‘langanidan keyin
korxonalar tasarrufida qoladigan
foyda (2-son «Moliyaviy natijalar
to‘g‘risidagi hisobot» shaklining 240 satri – 250 satri)
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
uchun soliqni hisoblab chiqarish chog‘ida soliq solish
obyekti va bazasi hisoblanadi. Budjetga to‘lanadigan soliq
summasi yuqorida ko‘rsatilgan hisobot shaklining 260-satri-
da aks ettiriladi.
Balansida ijtimoiy infratuzilma obyektlari bo‘lgan soliq
to‘lovchilar soliq solinadigan bazani foyda solig‘i to‘lan-
ganidan keyin yuridik shaxs ixtiyorida qoladigan foydani va
199
Soliq to‘lovchilar
Soliq solish obyekti,
bazasi, soliq stavkalari
va imtiyozlar

---

ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash uchun haqi-
qatda sarflangan xarajatlarning mazkur xarajatlar summasi-
dan hisoblab chiqilgan foyda solig‘i summasiga kamaytiril-
gan summasini qo‘shish orqali aniqlaydi.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ining eng yuqori stavkasi soliq solish obyekti-
ning 8 foizi miqdorida belgilangan.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ini to‘lashdan nogironlarning jamoat birlash-
malari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston cher-
nobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari
umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi
jahon urushi yillaridagi urush va mehnat fronti faxriy-
lari tashkil etgan yuridik shaxslar ozod qilinadi. Ushbu
imtiyoz savdo, vositachilik, ta’minot-sotish va tayyorlov
faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik shaxslarga qo‘llanil-
maydi.
Soliq kodeksining 300-moddasi-
ga ko‘ra balansida ijtimoiy infra-
tuzilma obyektlari bo‘lgan soliq
to‘lovchilar budjetga to‘lanadi-
gan soliq summasini quyidagi tartibda aniqlaydi:
— agar ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash
uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq sum-
masiga teng yoki undan ortiq bo‘lsa, soliq to‘lanmaydi;
— agar ijtimoiy infratuzilma obyektlarini ta’minlash
uchun xarajatlar summasi hisoblab chiqarilgan soliq sum-
masidan kam bo‘lsa, budjetga to‘lanadigan soliq hisoblab
chiqarilgan soliq summasi bilan haqiqatda sarflangan xara-
jatlar summasi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
Soliq to‘lovchilar hisobot davri mobaynida obodon-
lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i
bo‘yicha joriy to‘lovlar to‘laydi.
Joriy to‘lovlar taxmin qilinayotgan sof foyda summasi-
dan hisobot davrining birinchi oyi 10-kuniga qadar soliq
bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ-
lariga taqdim etiladigan obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining joriy to‘lovlari
to‘g‘risidagi ma’lumotnomada ko‘rsatilgan obodonlashtirish
va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining belgi-
langan stavkasidan kelib chiqqan holda hisoblab chiqari-
ladi.
200
Soliqni hisoblash, hiso-
botlarni taqdim etish va
budjetga to‘lash tartiblari 

---

Joriy to‘lovlar hisoblab chiqarilgan obodonlashtirish va
ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ining yil chora-
gidagi summasining uchdan bir qismi miqdorida har oy-
ning 15-kunidan kechiktirmay to‘lanadi.
Quyidagilar joriy to‘lovlarni to‘lamaydi: 
— hisobot davrida coliq solinadigan bazasi eng kam ish
haqining ikki yuz baravarigacha miqdorda bo‘lgan soliq
to‘lovchilar;
— ilgarigi hisobot davrida ijtimoiy infratuzilma obyekt-
larini saqlash xarajatlari summasi soliq solinadigan baza
summasiga teng yoki undan ortiq bo‘lgan soliq to‘lovchilar;
— yagona soliq to‘lovini to‘lashga o‘tmagan mikrofir-
malar va kichik korxonalar.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ining hisob-kitobi (9-ilova) soliq bo‘yicha hisob-
ga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga soliq
to‘lovchilar tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning
har choragida hisobot choragidan keyingi oyning 25-kuni-
dan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa, yillik moliya-
viy hisobot taqdim etiladigan muddatda taqdim etiladi.
Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ini to‘lash soliq bo‘yicha hisob-kitobni taqdim
etish muddatidan kechiktirmay amalga oshiriladi. 
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Hisobot davrida bolalar bog‘chasini tutib tu-
rish xarajatlari 300 ming so‘mni tashkil etadi. 170-satr
bo‘yicha soliq solinadigan daromad 700 ming so‘mdan ibo-
rat. Foyda solig‘i summasi: 180-satr 250 ming so‘m. Foyda
solig‘i stavkasi 10%. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil-
mani rivojlantirish solig‘ini hisoblang.
Yechilishi:
1. Soliq solinadigan daromaddan foyda solig‘i summasi-
ni ayiramiz:
700 – 250 = 450 ming so‘m.
2. Bolalar bog‘chasini tutib turish xarajatlari summasini
foyda solig‘i stavkasiga ko‘paytiramiz.
300 x 10% = 30 ming so‘m.
Ya’ni, biz daromad solig‘i summasining bolalar
bog‘chasini tutib turish hisobiga qanday summaga kamay-
ganligini bilamiz.
201

---

1. Teskari hisob-kitobni amalga oshiramiz.
300 (1-band saldosi) + 100 (bolalar bog‘chasini tutib
turish xarajatlari) + 10 (ana shu xarajatlarga to‘g‘ri keladi-
gan soliq summasi) = 410 ming so‘m.
2. So‘ngra biz 415 ni obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘i stavkasiga ko‘paytiramiz:
410 x 8% = 32,8 ming so‘m.
Ya’ni, korxona 33,2 ming so‘m obodonlashtirish va ijti-
moiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘lashi kerak
edi. Lekin u amalda 100 ming so‘m infratuzilmani tutib
turish uchun sarflagan edi. Shuning uchun korxona
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig‘ini to‘lovchi hisoblanmaydi.
2-masala. Hisobot davrida sog‘liqni saqlash muasasasi-
ni tutib turish xarajatlari 250 ming so‘mni tashkil etadi.
170-satr bo‘yicha soliq solinadigan daromad 5500 ming
so‘mdan iborat. Daromad solig‘i summasi 180 satr — 2300
ming so‘m. Daromad solig‘i stavkasi – 35 foiz. Obodon-
lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hi-
soblaymiz.
Yechilishi:
1. 5500 — 2300 = 2200 ming so‘m.
2. 250 x 35% = 87,5 ming so‘m.
3. 2200 + 250 + 87,5 = 2537,5 ming so‘m.
4. 2537,5 x 8%= 203 ming so‘m.
Demak, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani
rivojlantirish solig‘i 203 ming so‘mni tashkil etadi, lekin
korxona amalda ijtimoiy soha obyektlarini tutib turish
uchun 150 ming so‘m xarajat qilgan edi.
Mazkur korxona budjetga 203 – 150 = 53 ming so‘m
farqni to‘lashi lozim.
3-masala. Korxonaning hisobot davridagi soliq solinadi-
gan daromadi: 170-satr – 0 ga teng. Foyda solig‘i summasi
180 satr – 75 ming so‘m. Obodonlashtirish va ijtimoiy
infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hisoblang.
4-masala. Hisobot davrida korxonalarning umumiy
ta’lim maktabini tutib turish xarajatlari 100 ming so‘mni
tashkil etadi. Soliq solinadigan foyda 800 ming so‘mdan
iborat. Foyda solig‘i summasi 50 ming so‘m. Korxona
202

---

eksportga tovar realizatsiya qilganligi uchun imtiyozli, ya’ni
10,5% da foyda solig‘i hisoblagan. Obodonlashtirish va ijti-
moiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini hisoblang.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Qanday yuridik shaxslar obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil-
mani rivojlantirish solig‘ining to‘lovchilari hisoblanishadi?
2. Korxona bir necha faoliyat turi bilan shug‘ullansa ushbu
soliqning to‘lovchisi bo‘la oladimi?
3. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish
solig‘ining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
4. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i
stavkasi necha foizni tashkil etadi?
5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i
stavkasini qanday holatda Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar
va Toshkent shahar mahalliy hokimiyati organlari tomonidan belgi-
lanadi?
6. Vazirlar Mahkamasining 453-son qaroriga ko‘ra obodon-
lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i qanday tartib-
da to‘lanadi?
7. Qanday holatda korxona obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzil-
mani rivojlantirish solig‘ini budjetga to‘lamaydi?
8. Tabaqalashtirilgan stavkalarni belgilash uchun nimalarni oldin-
dan belgilab olish lozim?
9. Soliq hisobotlari qachon soliq organlariga topshiriladi?
10. Soliqni budjetga to‘lash muddatlari qachon amalga oshiri-
ladi?
3.9. SUV RESURSLARIDAN FOYDALANGANLIK
UCHUN SOLIQ
O‘zbekiston sharoitida suv qadrli
hisoblanadi. Chunki, respubli-
kamizda qishloq xo‘jaligi asosan
sug‘oriladigan yerlardan iborat.
Suv har qanday davlat uchun asosiy boylik hisoblanadi.
1982-yildan 1998-yilga qadar suvdan foydalanayotgan
korxonalar «suv uchun to‘lov» to‘lashar edi. Iste’molchi-
larning suvdan samarali, tejab foydalanish maqsadida
respublikamiz soliq qonunchiligiga hamda O‘zbekiston
Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi
qonuniga ko‘ra 1998-yil 1-yanvardan boshlab suv resursla-
ridan foydalanganlik uchun soliq joriy etildi. Ushbu soliq
umumdavlat soliqlari tarkibiga kirib, respublika budjetining
203
Suv resurslaridan
foydalanganlik uchun
soliqni joriy etilishi

---

asosiy daromad manbalaridan biri hisoblanadi. 2008-yilda
Davlat budjetiga suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliq tushumi 34920 mln. so‘m tushishi prognozlashtiril-
gan bo‘lib, bu budjet daromadlarining 0,5 foizini tashkil
etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-
dekabrdagi 1024-sonli qaroriga asosan ushbu soliq tushumi
mahalliy budjetlarning Davlat budjetidagi ulushini ko‘pay-
tirish maqsadida to‘liq miqdorda mahalliy budjetlar daro-
madiga o‘tkazildi.
O‘z faoliyatida suvdan foyda-
lanuvchi yuridik shaxslar, deh-
qon xo‘jaliklari (yuridik shaxs
tashkil etadigan va yuridik shaxs tashkil etmaydigan) hamda
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lovchilardir.
O‘zbekistonda asosiy, davlat budjeti daromadlarini ushbu
manba bo‘yicha ob-havo qiladigan, ya’ni ta’minlab beradi-
gan soliq to‘lovchilar bo‘lib Shirin GRESi, Taxiyatosh
GRESi, Toshkent GRESi va boshqa shu kabi GRESlar
hisoblanishadi.
Soliqqa tortishning alohida tartibi o‘rnatilgan to‘lovchi-
lar hamda notijorat tashkilotlar asosiy faoliyat turi bilan bir
qatorda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansalar, ular
alohida hisob olib borishlari va shu faoliyatda foydalani-
ladigan suv hajmidan kelib chiqib suv resurslaridan foy-
dalanganlik uchun soliq to‘lashlari kerak. 
Yuridik shaxslar suvdan foydalanish joyida davlat soliq
xizmati organlarida ro‘yxatga olinish joyidan qat’i nazar,
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydilar.
Aholi punktlarining suv ta’minoti uchun suv yetkazib
beruvchi yuridik shaxslar o‘z faoliyatida ishlatiladigan suv
uchungina soliq to‘lovchilar hisoblanadi.
Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan
binolar bir qismi, ayrim xonalar boshqa yuridik va jismoniy
shaxslarga ijaraga topshirilganida suv resurslaridan foy-
dalanganlik uchun soliqni «Suvoqava» tizimi korxonalari
yoki suv xo‘jaligi organlari yoxud boshqa korxonalar bilan
suv yetkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan ijaraga
beruvchilar to‘laydilar.
Bino (xona)ni ijaraga olgan va o‘zlari suv yetkazib
berish to‘g‘risida shartnoma tuzgan yuridik shaxslar suv
204
Soliq to‘lovchilar
tarkibi

---

resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni mustaqil ravish-
da to‘laydilar.
Amaldagi korxonalar va tashkilotlar hududida ta’mir-
lash-qurilish va boshqa ishlarni bajaradigan yuridik shaxslar
ushbu ishlarni bajarish jarayonida foydalaniladigan suv
uchun soliq to‘lamaydilar. Ta’mirlash-qurilish va boshqa
ishlarni bajarish chog‘ida foydalaniladigan suv hajmi uchun
soliqni ular uchun ushbu ishlar bajariladigan korxona va
tashkilotlar to‘laydilar. Yangi qurilish maydonchasida quri-
lish ishlarini bajarish chog‘ida qurilish paytida foydalani-
ladigan suv hajmi uchun soliqni qurilish tashkiloti to‘laydi.
Mulkchilik va bo‘ysunish shaklidan qat’i nazar issiq suv
va bug‘ uzatuvchi korxonalar suv resurslaridan foydalan-
ganlik uchun soliqni ular tomonidan yuzadagi va yerosti
manbalaridan ishlab chiqarish va texnik ehtiyojlar uchun
ishlatilgan suv resurslari hajmi uchun to‘laydilar.
Yerusti va yerosti manbalaridan
foydalaniladigan suv resurslari
soliq solish obyekti hisoblanadi. 
Yerusti manbalariga daryolar, ko‘llar, suv omborlari, yer
yuzasidagi boshqa havzalar va suv manbalari, turli xil kanal
va hovuzlar kiradi.
Yerosti manbalariga artezian quduqlar va skvajinalar,
vertikal va gorizontal zovur tarmog‘i kiradi.
Foydalanilgan suv resurslarining hajmi soliq solish baza-
si hisoblanadi.
Suv resurslarining yerusti va yerosti manbalaridan olin-
gan suv hajmi suv o‘lchagich asboblarining ko‘rsatkichlari
asosida aniqlanadi.
Suvdan o‘lchagich asboblarsiz foydalanilgan taqdirda,
uning hajmi suvdan foydalanish limitlaridan, suv iste’-
molining texnologik va sanitariya normalaridan, ekinlar
hamda dov-daraxtlarni sug‘orish normalaridan yoki ma’lu-
motlarning to‘g‘riligini ta’minlovchi boshqa usullardan
kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Soliq to‘lovchilar yerusti va yerosti manbalaridan olib
foydalanilgan suv resurslari hajmlarining alohida-alohida
hisobini yuritadilar. 
Yuridik shaxslarning hududida ta’mirlash-qurilish va
boshqa ishlarni bajaruvchi soliq to‘lovchilar bu ishlarni
bajarish jarayonida foydalaniladigan suv uchun suv resurs-
laridan foydalanganlik uchun soliq to‘lamaydi. Ta’mirlash-
205
Soliq solish obyekti,
bazasi va soliq stavkalari

---

206
qurilish va boshqa ishlarni bajarayotganda foydalaniladigan
suv hajmi uchun bu ishlar qaysi yuridik shaxslar uchun
bajarilayotgan bo‘lsa, o‘sha yuridik shaxslar suv resurslari-
dan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi. Qurilish ishlari
yangi qurilish maydonida bajarilgan taqdirda, qurilishda
foydalaniladigan suv hajmi uchun qurilish tashkiloti suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘laydi.
Yagona yer solig‘i to‘lovchilari bo‘lmagan qishloq xo‘ja-
ligi korxonalari soliq solinadigan bazani soliq davrida bir
gektar sug‘oriladigan yerlarni sug‘orish uchun sarflanadigan
suvning butun xo‘jalik bo‘yicha o‘rtacha hajmidan kelib
chiqqan holda aniqlaydi.
2009-yilda suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
stavkalari quyidagi jadval ma’lumotlarida keltirilgan.
21,6
27,5
6,3
9,3
11,9
15,4
1,1
1,3
3.9.1-jadval
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
STAVKALARI
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son-
li qarori.
Ko‘rsatkichlar
1 kub. metr uchun stavka
(so‘m)
Yerusti suv
resurslari
manbalari
Yerosti suv
resurslari
manbalari
1. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi
korxonalar (2—4-bandlarda ko‘rsatilganla-
ridan tashqari)
2. Elektrostansiyalar
3. Kommunal xizmat ko‘rsatish korxonalari
4. Yagona yer solig‘i to‘lashga o‘tmagan
qishloq xo‘jalik korxonalari, dehqon xo‘ja-
liklari (yuridik va jismoniy shaxslar) hamda
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish ja-
rayonida suvdan foydalanadigan jismoniy
shaxslar
Suvdan qishloq xo‘jalik ekinlari va ko‘chatlarini sug‘o-
rish uchun foydalanadigan yordamchi xo‘jaliklarga ega
yuridik shaxslar, shuningdek, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va
o‘quv yurtlarining o‘quv-tajriba xo‘jaliklari soliqni qishloq

---

xo‘jalik korxonalari uchun belgilangan stavkalar bo‘yicha
to‘laydilar.
Soliq kodeksiga ko‘ra suv resurs-
laridan foydalanganlik uchun so-
liqni to‘lashdan quyidagi yuridik
shaxslar ozod etiladi. Jumladan, nogironlarning jamoat bir-
lashmalari, «Nuroniy» jamg‘armasi va «O‘zbekiston cher-
nobilchilari» assotsiatsiyasi mulkida bo‘lgan, ishlovchilari
umumiy sonining kamida 50 foizini nogironlar, ikkinchi
jahon urushi yillaridagi urush va mehnat fronti faxriylari
tashkil etgan korxonalar. Ushbu imtiyoz savdo, vositachilik,
ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
yuridik shaxslarga nisbatan tatbiq etilmaydi; suv uchun
budjetga soliq o‘tkazgan yuridik shaxslardan suv olgan iste’-
molchilar; birlamchi foydalanilgan suv uchun to‘lov amal-
ga oshirilgan suvdan ikkilamchi foydalanuvchi suv iste’-
molchilari; ixtiyoriy tugatilayotgan yuridik shaxslar –
tadbirkorlik subyektlari – yuridik shaxslarni davlat ro‘y-
xatidan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida
qabul qilingan qaror haqida xabardor qilingan kundan e’ti-
boran.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblab
chiqarishda soliq solinadigan baza quyidagi hajmlarga
kamaytiriladi. Jumladan, sog‘liqni saqlash muassasalarida
davolash maqsadida foydalaniladigan yerosti mineral
suvlari hajmiga; dori vositalarini tayyorlash uchun foy-
dalaniladigan suv hajmiga; atrof-muhitga zararli ta’sir
ko‘rsatishining oldini olish maqsadida chiqazib olinadigan
yerosti suvlari hajmiga; shaxtadan suvlarni qochirish
uchun, foydali qazilmalarni qazib olish vaqtida chiqazib
olingan va qatlamdagi bosimni saqlab turish uchun yer
qa’riga qaytarib quyiladigan yerosti suvlari hajmiga; gidro-
elektr stansiyalari gidravlik turbinalarining harakati uchun
foydalaniladigan suv hajmiga; qishloq xo‘jaligiga mo‘ljal-
langan sho‘rlangan yerlarni yuvish uchun foydalaniladigan
suv hajmiga.
Suv resurslaridan foydalanganlik
uchun soliq to‘lovchilar tomo-
nidan, dehqon xo‘jaliklari (yuri-
dik shaxs tashkil etadigan va
tashkil etmaydigan)dan tashqari, tasdiqlangan stavkalar
207
Soliq bo‘yicha 
imtiyozlar
Soliqni hisoblab chiqa-
rish tartibi va to‘lash
muddatlari

---

bo‘yicha amalda olingan soliqqa tortiladigan suv hajmidan
kelib chiqib hisoblanadi.
Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxs tashkil etadigan va
yuridik shaxs tashkil etmaydigan) uchun suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq davlat soliq xizmati organlari
tomonidan umuman xo‘jalik bo‘yicha o‘tgan yilda 1 gektar
sug‘oriladigan yerga sarflangan suv hajmidan kelib chiqib
hisoblanadi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqning hisob-
kitobi (10-ilova) suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq
xizmati organlariga ortib boruvchi yakun bilan quyidagi
muddatlarda taqdim etiladi: 
1) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan
soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam
ish haqining ellik baravaridan ko‘pni tashkil etadigan
yuridik shaxslar tomonidan (qishloq xo‘jaligi korxonalari,
mikrofirmalar va kichik korxonalar bundan mustasno) –
har oyda, hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunigacha;
2) suv resurslaridan foydalanganlik uchun to‘lanadigan
soliqning umumiy summasi yilning bir choragida eng kam
ish haqining ellik baravaridan kamni tashkil etadigan
yuridik shaxslar, shuningdek, mikrofirmalar va kichik kor-
xonalar tomonidan – yilning har choragida, yilning hisobot
choragidan keyingi oyning 25-kunigacha, yil yakunlari
bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan
muddatda;
3) yagona yer solig‘ini to‘lashga o‘tmagan qishloq
xo‘jaligi korxonalari tomonidan – yilda bir marta hisobot
davrining 15 dekabrigacha;
4) yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan – yilning
har choragida yilning hisobot choragidan keyingi oyning
25-kunigacha.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq to‘lash
to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomasi yuridik shaxs tashkil etgan
va tashkil etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklariga
davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisobot davridan
keyingi yilning 1-fevralidan kechiktirmay topshiriladi.
Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq budjetga
quyidagi muddatlarda to‘lanadi:
— suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘-
lovchilar tomonidan — hisob-kitob taqdim etiladigan mud-
datdan kechiktirmay amalga oshiriladi; 
208

---

— yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda
tuzilgan dehqon xo‘jaliklari tomonidan suv resurslaridan
foydalanganlik uchun soliqni to‘lash yiliga bir marta, soliq
davridan keyingi yilning 1-mayigacha amalga oshiriladi.
Soliq to‘lovchilar joriy yilning 15-yanvariga qadar
suvdan foydalanish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga
soliqni belgilangan limitdan kelib chiqib yoki suv yetkazib
berish shartnomasiga ko‘ra har oyda yoki har chorakda
to‘lashlari to‘g‘risida bildiruvnoma yuboradilar.
Yuridik shaxslarning budjet bilan
suv resurslaridan foydalangan-
lik uchun soliq bo‘yicha hisob-
kitoblarining buxgalteriya hisobi budjetga to‘lovlar bo‘yicha
(turlar bo‘yicha) qarzlarni hisobga olish hisobvarag‘ida
yuritiladi.
Hisoblab yozilgan soliq summasi quyidagicha aks ettiri-
ladi:
— davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘i debeti;
— budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish hi-
sobvarag‘i krediti.
Budjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks
ettiriladi:
— budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish
hisobvarag‘i debeti;
— pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘i krediti.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Sanoat korxonasi hisobot davrida jami 60000
kub. metr suv resurslaridan foydalangan bo‘lib, shundan 35
foizi yerosti manbalaridan, qolgan qismi esa yerusti man-
balaridan olingan. Korxona to‘lashi lozim bo‘lgan suv
resurslaridan foydalanganlik uchun soliq summasini hisob-
lang.
Yechilishi:
Sanoat korxonalari uchun ushbu soliq stavkalari yerusti
manbalaridan olingan suv uchun bir kub metrga 640.0 tiyin,
yerosti manbalaridan foydalanilgan suv uchun bir kub
metrga 820.0 tiyin belgilangan.
Korxona 15000 kub metr (60000 x 35%) yerosti suvla-
ridan; 21000 kub metr (60000—15000) yerusti suvlaridan
foydalangan.
Soliq summasi:
209
Soliqni hisobga olish
tartibi

---

21000 x 640 (6,4 so‘m) = 134400 so‘m.
15000 x 820 (8,2 so‘m) = 123000 so‘mni tashkil etadi.
2-masala. Elektrostansiya hisobot davrida 450000
kb.metr yerusti suv resurslaridan, 50000 kub.metr yerosti
suv resurslaridan foydalangan. Korxona to‘lashi lozim
bo‘lgan suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq sum-
masini hisoblang.
Yechilishi:
1. Elektrostansiyalar uchun ushbu soliq stavkalari yer-
usti manbalaridagi suv resurslaridan foydalanganlik uchun 1
kub.metrga 183.0 tiyin, yerosti manbalaridan foydalanilgan
suv uchun 1 kub metrga 273.0 tiyin belgilangan.
2. Foydalanilgan suv hajmidan va belgilangan soliq
stavkasidan kelib chiqib soliq summasini hisoblaymiz:
450000 x 183,0 (1,83 so‘m) = 823500 so‘m.
50 000 x 273,0 (2,73 so‘m) = 136500 so‘m. 
Jami: 823500 + 136500 = 960000 so‘m.
3-masala. Kommunal xo‘jaligi hisobot davrida 170 000
metr kub hajmida aholi punktlarini suv bilan ta’minlangan.
Shuningdek, o‘z iste’moli uchun 27000 metr kub yerusti
suv resurslaridan foydalangan. Korxona to‘lashi lozim
bo‘lgan suv resusrlaridan foydalanganlik uchun soliq sum-
masini hisoblang.
4-masala. Sanoat korxonasi Mirzo Ulug‘bek tumani
DSIda ro‘yxatga olingan. Korxona hisobot davrida Qibray
tumani hududidagi suv resurslaridan (yerusti manbalaridan)
35000 metr kub, o‘zi joylashgan tuman yerosti suv man-
balaridan 16000 metr kub foydalangan. Korxonaning hiso-
bot davrida to‘lashi lozim bo‘lgan suv resurslaridan foy-
dalanganlik uchun soliq summasini aniqlang va korxona
soliq hisob-kitobini qaysi tuman DSIga taqdim etadi va
soliqni to‘laydi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etishdan
ko‘zda tutilgan maqsad nima?
2. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilari
kimlar?
3. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni davlat budjeti-
ga ta’minlab beradigan asosiy soliq to‘lovchilarni bilasizmi?
210

---

211
4. Jismoniy shaxslar suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliqni to‘lovchilari bo‘la olishadimi?
5. Soliqqa tortish obyekti qanday tartibda aniqlanadi?
6. Soliq stavkalari qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi?
7. Soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida o‘rnatilgan?
8. Qanday yuridik shaxslar suv resurslaridan foydalanilganlik
uchun soliqdan ozod etiladi?
9. Dehqon xo‘jaliklari suv resurslaridan foydalanganlik uchun
soliqni budjetga to‘lash tartibi qanday amalga oshiriladi?
10. Soliq qaysi muddatda davlat budjetiga o‘tkaziladi?
3.10. YER QA’RIDAN FOYDALANGANLIK UCHUN SOLIQ
Tabiiy resurslardan samarali va
oqilona foydalanishni ta’min-
lashga qaratilgan muhim vosi-
ta – bu davlat tomonidan tabiiy
resurslardan foydalanish bilan bog‘liq turli xil to‘lovlardir. 
Jahon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanganlik
uchun to‘lovlar tizimini bonuslar, rentals, royalti va soliqlar
tashkil etadi. Bonuslar – bir martalik to‘lov bo‘lib, davlat
uchun soliqlar kabi unchalik muhim moliyaviy resurs
bo‘lmasada, davlat budjeti daromadlarini oshirishning zarur
elementlaridan biri hisoblanadi. Bonuslar hajmi har bir
mamlakatning qonunchiligi bilan belgilanib, ular tabiiy
resurslardan foydalanish bo‘yicha kelishuvlar predmeti
hisoblanadi. 
O‘zbekistonda ham xo‘jalik yurituvchi subyektlar tabiiy
resurslardan foydalanishi jarayonida bonuslar to‘laydi.
Respublikamiz qonunchiligiga muvofiq, bonuslar – bu
bitim tuzilgan vaqtda yoki muayyan natijaga erishilgach
bitim shartlariga muvofiq belgilangan bir martalik to‘lovlar
hisoblanadi.
1
O‘zbekistonda yer qa’ridan foydalanuvchilar ikki xil
bonusni to‘laydilar. Bular imzoli bonus hamda tijoratbop
topilma bonusi. 
Rentals tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lov-
larning ikkinchi ko‘rinishi hisoblanib, davlat tomonidan
tabiiy resurslardan foydalanish bo‘yicha shartnoma tuzish
Yer qa’ridan
foydalanganda soliqqa
tortish zarurligi
1 
O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar to‘g‘risida»gi
Qonuni, 20-modda.

---

212
vaqtida undiriladigan to‘lov hisoblanadi. Rentals kelishuv
davri davomida yoki qazib olish boshlanishidan avval
undiriladi. 
Royalti tabiiy resurslardan foydalanuvchining yalpi
daromadidan foiz ko‘rinishida undirilib, davlat tomonidan
tabiiy resurslarning egasi sifatida ishlab chiqarilgan mahsu-
lotning qat’i ulushi o‘zlashtiriladi. Respublikamiz qonun-
chiligiga muvofiq, royalti – bu mineral xomashyoni qazib
olish hajmiga yoki ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga
nisbatan foiz hisobida bitim shartlariga muvofiq belgilangan
va investor tomonidan pul shaklida yoki qazib olingan mi-
neral xomashyoning bir qismi tarzida to‘lanadigan mun-
tazam to‘lovlardir.
1
Jahon amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanishni
soliqqa tortish, odatda, foyda solig‘i va tabiiy resurslardan
foydalanganlik uchun maxsus soliqlar, ya’ni renta soliqlari
sifatida undiriladi. Shuningdek, ayrim xorijiy mamlakatlar
soliq amaliyotida tabiiy resurslardan foydalanish hisobiga
yuqori rentabellikka erishadigan xo‘jalik yurituvchi subyekt-
lar uchun aksiz soliqlari ham amal qiladi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin respub-
likamiz hududidagi barcha tabiiy, yerosti boyliklari davla-
timiz tasarrufiga o‘tdi. O‘zbekiston zaminida juda ulkan va
noyob, hali ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilmagan mi-
neral xomashyo resurslari to‘plangan.
O‘zbekistonda 100 ga yaqin, aniqrog‘i 95 turdagi mine-
ral xomashyoni o‘zida mujassam etgan 2700 ta kon
aniqlangan. Amalda Mendeleyev davriy jadvalidagi barcha
elementlar respublikamizda mavjud. Mamlakatning umu-
miy xomashyo salohiyoti 3,3 trillion AQSH dollari miq-
dorida baholanmoqda. Mavjud konlardan har yili 5,5 mlrd.
AQSH dollariga teng foydali qazilmalar qazib olinmoqda. 
Respublikamiz qonunchiligiga ko‘ra mavjud yerosti
boyliklari umumdavlat mulki hisoblanadi. O‘zbekiston
Respublikasining 1994-yil 23-sentabrdagi «Yerosti boylik-
lari to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq 1995-yildan boshlab
yerosti boyliklaridan foydalanilganlik uchun soliq joriy etil-
di va yerosti boyliklaridan foydalanuvchilar ularning haj-
midan kelib chiqqan holda maxsus soliq to‘lay boshladilar. 
1 
O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimotiga oid bitimlar to‘g‘risida»gi
Qonuni, 20-modda.

---

213
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni joriy etilishi-
dan asosiy maqsad – umumdavlat mulki hisoblangan yer-
osti boyliklaridan oqilona tarzda butun jamiyat a’zolarini va
kelajak avlod manfaatlarini hisobga olgan holda foydalanish
samaradorligini oshirish hisoblanadi. 
O‘zbekistonda 2002-yil 13-dekabrda «Yerosti boyliklari
to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri tasdiqlandi va ushbu
qonunning asosiy vazifasi bo‘lib, yerosti boyliklariga egalik
qilish, ulardan foydalanish va tasarruf etishda yuzaga
keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iborat ekanligi
belgilandi.
Soliq kodeksiga ko‘ra yer qa’ridan foydalanganlik uchun
soliq umumdavlat soliqlari tarkibiga kiradi. Ushbu soliq
tabiiy boyliklardan foydalanishning samaradorligini ta’min-
lash bilan birga sof fiskal vazifani ham bajaradi. 
Respublikamizda yer qa’ridan foydalanganlik uchun
soliq yerosti boyliklarining 53 turiga nisbatan belgilangan
bo‘lsada, budjetga soliq tushumi faqatgina 4—5 turdagi yer-
osti boyliklariga mutlaq ravishda bog‘liq bo‘lib qolmoqda. 
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining hisobot materiallari asosida tay-
yorlangan.
3.10.1-diagramma. Yer qa’ridan foydalanilganlik uchun soliq summasini
asosiy yerosti boyliklari bo‘yicha shakllanishi (foizda).
1
3.10.1-diagramma ma’lumotlaridan ma’lumki, 2007-yil-
da yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqning tushumlari
tarkibida oltin 42,4 foizni, tozalangan mis 39,5 foizni, neft
2007-yil
oltin
neft
kumush
tozalangan mis
tabiiy gaz va gaz kondensati
boshqalar

---

214
4,2 foizni, tabiiy gaz va gaz kondensati 10,1 foizni kumush
1,9 foizni tashkil etadi.
Agarda hududlar bo‘yicha tahlil qilinganda jami yer
qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining 39,9 foizi
Toshkent viloyatiga, 45,2 foizi Navoiy viloyatiga, 13,0 foizi
Qashqadaryo viloyatiga to‘g‘ri kelgani holda qolgan 1,9
foizi respublikamizning boshqa hududlari zimmalariga
to‘g‘ri keladi (3.10.2-diagramma).
3.10.2-diagramma. Yer qa’ridan foydalanilganlik uchun soliq summasini
hududlar bo‘yicha taqsimoti.
1
Yer qa’ridan foydalanganlik
uchun soliqni to‘lovchilari bo‘-
lib O‘zbekiston Respublikasi
hududida foydali qazilmalarni
qazib olish, texnogen mineral hosilalardan foydali qazil-
malarni ajratib olayotgan, shuningdek, foydali qazilmalar-
dan foydali komponentlarni ajratib olgan holda ularni qayta
ishlashni amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslar
hisoblanishadi.
Soliqqa tortish maqsadida yerosti boyliklari deganda yer
qobig‘ining yuqori qismini qamrab oladigan hamda foy-
dali qazilmalarni tadqiq qilish va qazib olish mumkin
bo‘lgan makon, foydali qazilmalar deganda iqtisodiy va
sog‘lomlashtirish ahamiyatiga ega geologik hosilalar qara-
ladi.
Soliq to‘lovchilar, 
soliqqa tortish obyekti
va bazasi
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining hisobot materiallari asosida tay-
yorlangan.
2007-yil
Toshkent viloyati
Qashqadaryo viloyati
Navoiy viloyati
Boshqa viloyatlar
45,2
39,9
1,9
13

---

Tarkibida rangli, nodir, asl, qora metallar va boshqa
mineral xomashyo bo‘lgan rudalarni bir korxona qazib olib,
uni bundan keyin qayta ishlash uchun boshqa korxonalarga
bersa (eksport bundan mustasno), qazib olinadigan rudani
qayta ishlaydigan va soliq stavkasi belgilangan tayyor mah-
sulot chiqaradigan korxona soliq to‘lovchi hisoblanadi.
Masalan, Olmaliq mis qazib olish korxonasi tarkibida mis
bo‘lgan, qazib olingan rudani boyitish fabrikasiga beradi,
fabrika boyitilgan rudani Olmaliq tog‘-kon metallurgiya
kombinatining mis eritish zavodiga topshiradi. Kombinat
tayyor mahsulot — tozalangan mis chiqaradi, soliq stavkasi
ham unga belgilangan. Mazkur holatda rudani qazib oluv-
chi korxona emas, balki tozalangan misni olganlik uchun
kombinat soliq to‘lovchi hisoblanadi.
Respublikamizda ushbu soliqni davlat budjetiga ta’min-
lab beruvchi (ob-havo qiluvchi) eng yirik soliq to‘lovchilar
bo‘lib, Olmaliq tog‘-kon metallurgiya kombinati, Farg‘ona
va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari, Sho‘rtan va
Muborak gazni qayta ishlaydigan zavodlari, Navoiy oltinni
qayta ishlaydigan korxona shuningdek, Angren ko‘mir
qazib oluvchi korxona va boshqa shu kabi yerosti boylikla-
rini qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi yirik korxonalar
hisoblanadi.
Ruda qayta ishlash uchun O‘zbekiston Respublikasidan
tashqariga yuklab jo‘natilgan yoki eksport qilingan taqdirda
rudani qazib olgan korxona soliq to‘lovchi bo‘lib hisobla-
nadi. 
Quyidagilar yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqqa
tortish obyektlari hisoblanadi:
A. Foydali qazilmalarni qazib olish hajmi (shu jum-
ladan, yo‘l-yo‘lakay olinadigan foydali qazilmalar va qim-
matli komponentlar) ularni qayta ishlashdan olingan mah-
sulotning haqiqatda sotilish qiymati bo‘yicha, qo‘shilgan
qiymat solig‘i va aksiz solig‘ini chegirgan holda.
Qazib olingan ruda tarkibidan, asosiy foydali qazil-
madan tashqari, unga doir stavkalar belgilangan boshqa
xomashyo ajratib olingan taqdirda yo‘l-yo‘lakay olinadigan
foydali qazilmalar va qimmatli komponentlar soliqqa tor-
tish obyekti bo‘lib hisoblanadi.
Qazib olingan foydali qazilma yoki uning bir qismi
korxona tomonidan boshqa materiallarni ishlab chiqarish
yoki tayyorlash uchun xomashyo hisoblangan taqdirda soliq
215

---

ushbu xomashyoni qazib olishning ishlab chiqarish tan-
narxidan kelib chiqib, tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha
to‘lanadi.
Hisobot oyida qazib olingan, lekin to‘laligicha yoki qis-
man sotilmagan foydali qazilmalar hajmi uchun soliq sotil-
gan mahsulotning hisobot oyi yoki sotish amalga oshirilgan
bundan oldingi oy uchun o‘rtacha hisoblangan qiymatidan
kelib chiqib to‘lanadi.
Gaz qazib chiqaruvchi korxonalar uchun soliqqa tortish
obyekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan belgilangan sotish bahosi bo‘yicha, qo‘shilgan
qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirilgan holda, birlamchi
tayyorgarlikdan o‘tgan qatlamdan qazib olingan tabiiy
(tozalanmagan) gaz hajmi hisoblanadi.
B. Texnogen hosilalar hajmi (mineral xomashyoni qazib
olish va qayta ishlash chiqindilari) ajratib olingan asosiy
foydali qazilmaning qonun hujjatlariga muvofiq haqiqiy
sotilish qiymati bo‘yicha, bunda qo‘shilgan qiymat solig‘i va
aksiz solig‘i chegiriladi.
Texnogen hosilalarga, shu jumladan, texnologik yoki
boshqa sabablarga ko‘ra vaqtincha ishlatilmayotgan mine-
ral xomashyoni qazib olish va qayta ishlash chiqindilari
kiradi.
D. To‘plangan chaqnoq tosh xomashyosi namunalari,
paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kolleksiya mate-
riallarining hisob qiymati.
Yig‘ish deganda chaqnoq tosh xomashyosi namunalari,
paleontologik qoldiqlar va boshqa geologik kolleksiya mate-
riallarini tabiiy ochiq joylar, tabiiy yerosti bo‘shliqlari
(g‘orlar), ishlatib bo‘lingan karyerlar, kon qazish sanoati
buyumlari, daryo qa’rida konchilik va boshqa maxsus ish
turlarini bajarmasdan, yerostining bir butunligini buzmas-
dan olib to‘plash tushuniladi.
Yer qa’ridan foydalanganlik
uchun soliq stavkalari O‘zbekis-
ton Respublikasi Prezidenti qa-
rori bilan belgilanadi va soliq to‘lovchilarga O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi hamda Davlat soliq qo‘mitasi
va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda
yetkaziladi.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda qazib olinadigan xom-
ashyo turlari bo‘yicha yer qa’ridan foydalanganlik uchun
216
Soliq stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

---

217
soliqning tabaqalashtirilgan stavkalari belgilangan. Foydali
qazilmalarni qazib olishning tabiiy noqulay sharoitda ish-
laydigan konlar davlat tomonidan qo‘shimcha ravishda
qo‘llab-quvvatlanadi. Ularga nisbatan pasaytirilgan soliq
stavkalarni joriy etish orqali bunday korxonalar ishlab
chiqarishini rivojlantirish va zamonaviylashtirishga qo‘-
shimcha mablag‘lar yo‘naltirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda jami 53 turdagi foydali qazilmalarga nis-
batan tabaqalashtirilgan tarzda soliq stavkalari o‘rnatilgan.
2009-yil 1-yanvardan boshlab yer qa’ridan foydalangan-
lik uchun soliq stavkalari quyidagicha belgilangan. 
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-
sonli qarori.
30,0
2,6
20,0
20,0
3,8
8,1
1,3
1,3
1,3
10,4
5,0
3.10.1-jadval
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq 
STAVKALARI
1
Soliq solinadigan
bazaga nisbatan
soliq stavkalari,
foizda
Soliqqa tortish obyektining nomi
1. Asosiy va qo‘shimcha foydali qazilmalar olinishiga
nisbatan soliq stavkalari
Energiya tashuvchilar:
Tabiiy gaz
Yerostidan qazib olingan gaz
Nobarqaror gaz kondensati
Neft
Ko‘mir
Rangli va noyob metallar:
Tozalangan mis
Molibdenli sanoat mahsuloti
Konsentrantlangan qo‘rg‘oshin
Metal rux
Volfram konsentrati
Asl metallar:
Oltin

---

218
Kumush
Qimmatbaho, yarim qimmatbaho va zeb-ziynat
uchun toshlar xomashyosi
Qora metallar:
Temir
Kon-kimyo xomashyosi:
Tosh (ovqatga ishlatiladigan) tuz
Kaliy tuzi
Natrit sulfat
Fosforitlar (grafitlarda)
Karbonat xomashyosi (ohaktoshlar, dolomitlar)
Glaukonit
Mineral pigmentlar
Kon-ruda xomashyosi:
Plavik shpatli konsentrat
Tabiiy grafit
Ikkilamchi boyitilmagan kulrang kaolin
Kvars – dala shtapli xomashyosi
Shisha xomashyosi
Betonitli loy
Talk va talk toshi
Talkomagnizit
Mineral bo‘yoqlar
Vollostanit
Asbest
Mineral tola ishlab chiqarish uchun bazalt
Bariy konsentrati
Metallurgiya uchun noruda xomashyosi:
O‘tga chidamli, qiyin eruvchan, qoliblash gilmoyasi
Ohaktoshlar, dolomitlar
Kvars va kvarsitlar
Qoliplash qumlari
8,0
24,0
3,9
1,7
0,4
0,4
4,8
3,3
3,3
4,8
21,2
7,8
7,9
6,5
1,8
4,8
3,9
3,9
5,7
3,9
3,9
2,3
2,0
3,3
3,9
6,5
1,8

---

219
Noruda qurilish materiallari:
Sement xomashyosi
Tabiiy bezaktoshdan bloklar
Marmar ushog‘i
Gips toshi, ganch
Keramzit xomashyosi
¢isht – cherepitsa (qumoqsimon, lyossimon jinslar,
zichlovchi sifatida lyosslar, qumlar va boshqalar)
Gips va angidrit
Arralanadigan, xarsangtosh va shag‘al uchun toshlar
Qurilish qumlari
Tosh-shag‘al aralashmasi, shag‘al aralashmasi, mayda
toshlar, shag‘al
Qumtoshlar
Chig‘anoq
Slanetslar
Agloporit
Boshqa keng tarqalgan foydali qazilmalar (margellar,
argelitlar, amvritlar va boshqalar)
2. Foydali qazilmalarni qazib olish va mineral xom-
ashyoni qayta ishlash jarayonida olingan texnogen
hosilalardan foydalanganlik huquqi uchun
2,0
1,8
3,8
5,3
3,0
3,1
3,8
3,8
3,0
3,8
1,6
3,8
3,8
2,5
1,6
asosiy foydali
qazilma boyligini
qazib olganlik
stavkasidan 30%
Yuridik va jismoniy shaxslar yer
osti boyliklaridan foydalanganlik
uchun soliq bo‘yicha hisob-ki-
toblarni soliq organlariga yil boshidan o‘sib boruvchi yakun
bo‘yicha belgilangan shaklda (11-ilova) soliqni to‘lash
uchun belgilangan muddatda taqdim etadilar. 
Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni yuridik
shaxslar quyidagi tartibda to‘laydilar:
a) mikrofirma va kichik korxonalar – yilning har cho-
ragida, hisobot davridan keyingi oyning 25 kunidan kechik-
tirmay;
Soliqni hisoblab
chiqarish va budjetga
to‘lash tartibi

---

b) mikrofirma va kichik korxonalar jumlasiga kirmaydi-
gan boshqa soliq to‘lovchi yuridik shaxslar – har oyda,
hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay.
Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar yiliga bir marotaba,
keyingi yilning 1-fevralidan kechiktirmay davlat soliq xiz-
mati organlarining xabarnomasi bo‘yicha hisob-kitobni
ularga taqdim etadilar va yer qa’ridan foydalanganlik uchun
soliqni to‘laydilar.
Yuridik shaxslarning yer qa’ridan
foydalanganlik uchun soliq bo‘-
yicha hisob-kitoblari buxgal-
teriya hisobi budjetga to‘lovlar (turlari) bo‘yicha qarzlarni
hisobga olish hisobvarag‘ida yuritiladi.
Hisoblab yozilgan soliq summasi buxgalteriyada quyi-
dagicha aks ettiriladi:
— davr xarajatlarini hisobga olish hisobvarag‘ining
debeti;
— budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish
hisobvarag‘ining krediti.
Budjetga o‘tkazilgan soliq summalari quyidagicha aks
ettiriladi:
— budjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga olish
hisobvarag‘ining debeti;
— pul mablag‘larini hisobga olish hisobvarag‘ining
krediti.
Soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha soliq summalari
to‘langan holda, boshqa soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarz
bo‘lmagan taqdirda, ushbu summalar soliq to‘lovchiga
uning yozma arizasiga ko‘ra o‘ttiz kun ichida qaytariladi
yoki bo‘lg‘usi to‘lovlar hisobiga qayd etiladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Neft qazib oluvchi korxona hisobot davrida
1600 tonna neft qazib olgan. Korxona qayta ishlash uchun
1600 ming so‘mga (QQS va aksiz solig‘isiz) realizatsiya qil-
gan. Korxonaning hisobot davrida to‘lashi lozim bo‘lgan
yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq summasini
aniqlang.
Yechilishi:
1. Neft mahsulotlarini qayta ishlashdan olingan haqi-
qatda sotilish qiymatidan 20,0% da to‘lanishi belgilangan;
220
Soliqni buxgalteriyada
hisobga olish tartibi

---

2. Neft mahsulotlarining qayta ishlashdan olingan mah-
sulotning haqiqatda sotilish qiymati va belgilangan soliq
stavkasidan kelib chiqib yer qa’ridan foydalanganlik uchun
soliq summasini hisoblaymiz:
1600 x 20% = 320,0 ming so‘m. 
2-masala. Ko‘mir qazib oluvchi korxona hisobot davri-
da 1900 tonna ko‘mir qazib olgan va uning 45 foizini 8400
ming so‘mga realizatsiya qilgan. Korxonaning to‘lashi
lozim bo‘lgan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq sum-
masini hisoblang.
3-masala. Korxona hisobot davrida 2500 tonna temir
rudasini qazib olib, uning bir qismini 1300 ming so‘mga
QQS bilan realizatsiya qilgan. Korxonaning to‘lashi lozim
bo‘lgan yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq summasini
hisoblang.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Yer qa’ridan foydalanganda soliqqa tortishning zarurligi nima-
da?
2. Bonuslar nima?
3. Rentals nima?
4. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumi asosan qaysi
yerosti qazilma boyliklari hissasiga to‘g‘ri keladi?
5. Respublikamizda eng yirik soliq to‘lovchilar jumlasiga qaysi
korxonalar kiradi?
6. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumining asosiy
qismi respublikamizning qaysi hududlari hissasiga to‘g‘ri keladi? 
7. Yer qa’ridan foydalanganda soliqqa tortish obyekti va bazasi
qanday aniqlanadi?
8. Qaysi mezonlar asosida soliq stavkalari tabaqalashtiriladi?
9. Hozirgi vaqtda yer osti qazilma boyliklarining nechta turiga
nisbatan soliq stavkalari belgilangan?
10. Soliq kodeksida yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqdan
imtiyozlar ko‘zda tutilganmi?
11. Keng tarqalgan foydali qazilmalarni qazib olish bilan shug‘ul-
lanuvchi jismoniy shaxslar qanday tartibda soliq majburiyatlarini
amalga oshiradilar?
III bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.1., 1.2., 1.7., 1.10., 1.11., 1.12., 1.13., 1.14., 1.15., 1.17.,
1.18., 1.19., 1.20., 1.21., 1.22., 1.24., 2.1, 2.2., 2.8., 3.1., 3.3.,
3.4., 3.12., 3.14., 3.16., 3.18., 3.24., 3.26., 3.41., 4.15., 4.21., 5.5.,
5.6., 6.3., 6.13., 6.15.
221

---

IV B O B. JISMONIY SHAXSLARNI
SOLIQQA TORTISH
4.1. JISMONIY SHAXSLARDAN UNDIRILADIGAN 
MOL-MULK SOLIG‘I
Soliq kodeksiga ko‘ra soliq soli-
nadigan mol-mulkga ega bo‘lgan
jismoniy shaxslar, chet el fuqaro-
lari, shuningdek, yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil
etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklari jismoniy shaxs-
larning mol-mulkiga solinadigan soliqni to‘lovchilari bo‘lib
hisoblanishadi.
Jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Respublikasi hudu-
dida joylashgan uy-joylari, kvartiralari, chorbog‘ va bog‘
uylari, garajlar va boshqa imoratlari, binolar va inshootlari
qiymati soliq solish obyekti hisoblanadi.
Jismoniy shaxslarning mol-mulkini inventarizatsiya qi-
lish qiymati soliq solish bazasi bo‘lib hisoblanadi. Agar jis-
moniy shaxslarning mol-mulkini bahosi tegishli vakolatli
idoralar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa, bunday holatda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan mol-
mulkning shartli qiymati belgilanadi hamda o‘rnatilgan
stavkalar asosida soliqqa tortiladi.
Jismoniy shaxslarning mol-mul-
kiga soliq stavkalari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti qarori
bilan belgilanadi, ularni soliq to‘lovchilarga Moliya vazirli-
gi, Davlat soliq qo‘mitasi va uning quyi organlari tomo-
nidan belgilangan tartibda bildiriladi. Soliq stavkalari har
yili keyingi moliya yili uchun O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va
davlat budjeti parametrlari to‘g‘risidaga qarori asosida qayta
ko‘rib chiqilishi mumkin.
2009-yil 1-yanvardan jismoniy shaxslar mol-mulk soli-
g‘ining stavkalari 4.1.1-jadvalda belgilangan.
Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha te-
gishli organlar tomonidan belgilangan inventarizatsiya qiy-
mati bo‘lmasa soliq undirish uchun Toshkent shahri va
222
Soliq to‘lovchilar, 
soliq obyekti va bazasi
Soliq stavkalari va
soliq imtiyozlari

---

223
viloyat markazlarida – 2100,0 ming so‘m, boshqa shahar-
lar va qishloq joylarda – 920,0 ming so‘m miqdoridagi
mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi. Jismoniy
shaxslarning mol-mulklari texnik inventarizatsiyalash byu-
rosi (TIB) xodimlari tomonidan baholanadi.
Mulkida soliq solinadigan mol-mulk bo‘yicha pensio-
nerlar uchun mol-mulk solig‘i bo‘yicha soliq solinmaydigan
eng kam miqdor umumiy maydonining 60 kv. metri hajmi-
da belgilanadi.
Soliq qonunchiligiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslar-
ning mulkida bo‘lgan imoratlari, binolari va inshootlariga
soliq solinmaydi:
a) O‘zbekiston Qahramoni, Sobiq Ittifoq Qahramoni,
Mehnat qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan, uchala
darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan fuqarolarning;
b) ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush qatnashchilari
va partizanlari, ularga tenglashtirilgan shaxslar, ichki ishlar
va davlat xavfsizligi organlari tarkibida xizmat qilgan shaxs-
larning, harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy qismlar,
shtablar va muassasalarda shtatdagi lavozimlarni egallagan
shaxslar, Leningrad shahri qamalida bo‘lganlarning va kon-
sentratsion lagerlarning sobiq yosh tutqunlari, xizmatni
Afg‘oniston Respublikasida va jangovar harakatlar olib
borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha bo‘lgan qo‘shin-
larning cheklangan kontingenti tarkibida o‘tagan harbiy
xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inlariga chaqirilgan
harbiy xizmatga majburlarning;
d) o‘n nafar va undan ortiq farzandi bor ayollarning;
e) Chernobil AESdagi avariya oqibatlarini tugatishda
Turar joylar, kvartiralar, dala hovli
va bog‘ uychalari, garajlar va boshqa
imoratlar, xonalar va inshootlar
ularning qiymatidan kelib chiqib
4.1.1-jadval
Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i 
STAVKALARI
1
Mol-mulkning inventarizatsiya
qiymatiga nisbatan soliq stavkasi
Soliqqa tortish obyekti
0,5
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son-
li qarori.

---

ishtirok etganlik uchun imtiyozlar olayotgan fuqarolarning
(shu jumladan, u yerga vaqtincha yoki xizmat safariga
yuborilgan fuqarolarning);
f) soliq solinmaydigan maydon o‘lchami doirasida pen-
sionerlarning, shuningdek, I va II guruh nogironlarining;
g) muddatli xizmat harbiy xizmatchilari va ularning oila
a’zolarining — xizmatni o‘tash davrida;
h) harbiy xizmat majburiyatlarini bajarishda yarador,
kontuziya bo‘lganlik yoki shikastlanganlik oqibatida yoki
frontda bo‘lish tufayli orttirilgan kasallik oqibatida halok
bo‘lgan harbiy xizmatchilarning ota-onalari va boshqa tur-
mush qurmagan rafiqalarining (erlarining);
Yuqorida nazarda tutilgan imtiyozlar mol-mulk egasi-
ning tanlashiga binoan, imtiyoz olish huquqini beruvchi
zaruriy hujjatlar soliq organlariga taqdim etilganda, mol-
mulkning faqat bir obyektiga taalluqli bo‘ladi. Bunda mol-
mulk imtiyoz oluvchining mulki bo‘lgan hollardagina
taqdim etiladi.
Yil davomida to‘lovchilarda mol-mulk solig‘i bo‘yicha
imtiyozga ega bo‘lish huquqi paydo bo‘lgan taqdirda ular
ko‘rsatilgan to‘lovlardan ana shu huquq paydo bo‘lgan
oydan boshlab ozod etiladilar.
Yil o‘rtasida mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyoz huquqi-
ni yo‘qotganda soliq solish ushbu huquq yo‘qolgan oydan
keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslarning mol-
mulkiga solinadigan soliq davlat
soliq xizmati organlari tomo-
nidan hisoblab chiqariladi.
Mol-mulk solig‘i bo‘yicha imtiyozlar huquqiga ega
bo‘lgan shaxslar zarur hujjatlarni davlat soliq xizmati organ-
lariga taqdim etadilar.
Imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol-mulk solig‘i
ularning har yil 1-yanvardagi holati yuzasidan texnik inven-
tarizatsiyalashning hududiy kadastr byurolari taqdim etadi-
gan inventarizatsiya qiymatiga doir ma’lumotlar asosida
hisoblab chiqariladi, bunday ma’lumotlar bo‘lmagan taq-
dirda esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan
belgilangan mol-mulkning shartli qiymati qabul qilinadi.
Bir necha mulkdorning ulushbay asosidagi umumiy
mulki bo‘lgan imoratlar, binolar va inshootlar uchun mol-
mulk solig‘i har bir mulkdor tomonidan ushbu imoratlar,
224
Soliqni hisoblab chiqarish
va budjetga to‘lash
tartibi

---

binolar va inshootlardagi ulushiga mutanosib ravishda
to‘lanadi. Yangi imoratlar, binolar va inshootlar bo‘yicha
soliq ular barpo etilgan yoki olingan yildan keyingi yilning
boshidan e’tiboran to‘lanadi.
Meros bo‘yicha o‘tgan mol-mulkdan soliq merosxo‘r-
lardan meros ochilgan paytdan boshlab undiriladi. Mol-
mulk yo‘q qilingan, butunlay vayron bo‘lgan hollarda mol-
mulk solig‘i undirish ular yo‘q qilingan yoki butunlay vay-
ron bo‘lgan oydan e’tiboran to‘xtatiladi.
Mol-mulkka mulk huquqi taqvimiy yil davomida bir
mulkdordan boshqasiga o‘tganda soliqni birinchi mulkdor
o‘sha yilning 1-yanvaridan bu mol-mulkka mulk huquqini
yo‘qotgan oyning boshigacha to‘laydi, yangi mulkdor esa
mulk huquqini qo‘lga kiritgan oydan e’tiboran to‘laydi.
Taqvimiy yil davomida imtiyozga ega bo‘lish huquqi
paydo bo‘lgan taqdirda mol-mulk solig‘i ana shunday
huquq vujudga kelgan oydan e’tiboran qayta hisoblab chiqi-
ladi.
Mol-mulk solig‘ini to‘lash haqidagi to‘lov xabarno-
malari to‘lovchilarga davlat soliq xizmati organlari tomo-
nidan har yili 1-maydan kechiktirmay topshiriladi. Hisob-
langan yillik soliq miqdori teng ulushlarda ikki muddat-
da — 15-iyun va 15-dekabrdan kechiktirmay mahalliy bud-
jetga to‘lanadi.
Agar soliq to‘lovchi tomonidan ortiqcha summalar
to‘langan bo‘lsa, soliq va yig‘imlar bo‘yicha qarzlar mavjud
bo‘lmasa, ushbu summalar uning yozma arizasiga ko‘ra
o‘ttiz kun ichida soliq to‘lovchiga qaytariladi yoki bo‘lg‘usi
to‘lovlar hisobiga qayd etiladi.
Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq
to‘lovchilari hisobi davlat soliq xizmati organlari tomonidan
har bir yilning 1-yanvaridagi holat bo‘yicha shahar va
tumanlar bo‘yicha, texnik inventarizatsiyalash hududiy ka-
dastr byurosida mavjud bo‘lgan imoratlar egalari to‘g‘risida-
gi ma’lumotlarga binoan o‘tkaziladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Fuqaro Safarov Sherzod Toshkent shahar
Yunusobod tumani S-2, 24-uydan xarid qilgan 4 xonali
kvartirasining texnik inventarizatsiyalash byurosi tomo-
nidan narxlangan bahosi 1850 ming so‘mni tashkil etadi.
Mol-mulk solig‘i summasini hisoblang?
225
8—4777

---

226
2-masala. Fuqaro Safarov Shohruh 2008-yil sentabr
oyida Toshkent shahar, Chilonzor tumanidan 4,0 sotix
maydonga ega bo‘lgan turar joy sotib oldi. Sotib olingan
turar joyning texnik inventarizatsiyalash byurosi xodimlari
tomonidan narxlangan qiymati 2450 ming so‘mni tashkil
etadi.
Mol-mulk solig‘i summasini hisoblang va fuqaro Safarov
Shoxrux 2008-yil uchun qancha miqdorda soliq to‘lashi lozim
bo‘ladi?
3-masala. Fuqaro Safarov Sanjar 2008-yilda o‘z shaxsiy
avtomashinasi uchun garaj sotib oldi. Garajning narxlangan
qiymati 1480 ming so‘mni tashkil etdi. 
Fuqaro Safarov Sanjar qancha miqdorda mol-mulk soli-
g‘ini to‘lashi lozim?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘ining
to‘lovchilari kimlar?
2. Jismoniy shaxslarning qanday mol-mulklari soliq solish
obyekti va bazasi hisoblanadi?
3. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i stavkalari
kimning qarori bilan belgilanadi?
4. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘i stavkasi 2008-yilda necha
foiz qilib belgilangan?
5. Jismoniy shaxslar mol-mulkini baholash bo‘yicha inventariza-
tsiya qiymati bo‘lmasa soliq undirish qanday tartibda amalga oshiri-
ladi?
6. Jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i summasi qaysi davlat
organi tomonidan hisoblab chiqariladi?
7. To‘lov xabarnomasi qaysi muddatgacha uchastka soliq
inspektorlari tomonidan soliq to‘lovchilarga yetkaziladi?
8. Mol-mulk solig‘idan kimlar ozod etiladi?
9. Pensionerlarning necha kvadrat metr mol-mulki qiymati
soliqqa tortilmaydi? 
10. Yillik hisoblangan mol-mulk solig‘i qaysi muddatda budjetga
to‘lanadi?

---

4.2. JISMONIY SHAXSLARDAN
OLINADIGAN YER SOLIG‘I
Soliq kodeksiga ko‘ra o‘z mulki-
da, egaligida, foydalanishida
yoki ijara huquqi asosida yer
uchastkalariga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar, shuningdek,
yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil etmagan holda tuzil-
gan dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib
hisoblanishadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qora-
qalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, mahalliy dav-
lat hokimiyati organlari tomonidan ijaraga berilgan yer
uchastkalari uchun to‘lanadigan ijara haqi yer solig‘iga
tenglashtiriladi. Yer uchastkalarini ijaraga olgan jismoniy
shaxslarga yer solig‘ini to‘lovchilar uchun belgilangan
imtiyozlar, soliqni hisoblab chiqarish, soliq hisob-kitoblarni
taqdim etish va soliqni to‘lash tartibi tatbiq etiladi.
Jismoniy shaxslarning quyidagi yer uchastkalari soliq
solinadigan obyekt hisoblanadi:
œ 
dehqon xo‘jaligini yuritish uchun meros qilib qoldiri-
ladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari;
œ 
yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun meros qilib
qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchast-
kalari;
œ 
jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligini
yuritish uchun berilgan yer uchastkalari;
œ 
xizmat yuzasidan qonun hujjatlariga muvofiq berilgan
chek yerlar;
œ 
meros bo‘yicha, hadya qilinishi yoki sotib olinishi
natijasida uy-joy, dala hovli bilan birgalikda egalik qilish
huquqi ham o‘tgan yer uchastkalari;
œ 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib
olingan yer uchastkalari;
œ 
tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun doimiy foy-
dalanishga yoki ijaraga berilgan yer uchastkalari.
Soliq kodeksiga ko‘ra ko‘chmas mulkka ega bo‘lgan
huquqlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiruvchi
organning yer uchastkalarining maydoniga doir ma’lumot-
nomalari soliq solinadigan baza bo‘lib hisoblanadi.
Jismoniy shaxslardan undiriladi-
gan yer solig‘i stavkalari O‘zbe-
227
Yer solig‘ini to‘lovchilar,
soliq obyekti va bazasi
Yer solig‘i stavkalari va
soliqdan imtiyozlar

---

kiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi va
soliq to‘lovchilarga Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi
va uning quyi organlari tomonidan belgilangan tartibda
xabar qilinadi.
Berilgan yerlardan ikki yil davomida foydalanmagan jis-
moniy shaxslardan yer solig‘i uch baravar miqdorida
undiriladi. 
Jismoniy shaxslar foydalanadigan (shu jumladan, yer
solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan), davlat hokimiyati organ-
lari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha yer
uchastkalari uchun yer solig‘i jismoniy shaxslar uchun 1,5
koeffitsientini qo‘llagan holda to‘lanadi. Davlat hokimiyati
organlari tomonidan ajratilgan maydonlardan ortiqcha foy-
dalaniladigan yerlar uchun yuqorida ko‘rsatilgan koeffi-
tsientni qo‘llagan holda yer solig‘i to‘lanmagan taqdirda
soliq to‘lovchilarga nisbatan qonun hujjatlariga muvofiq
moliyaviy jazo choralari qo‘llanadi.
Davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratilgan yer
uchastkalari maydoni yer berish to‘g‘risida davlat hokimi-
yati organlarining qarori, yerga egalik qilish yoki undan
foydalanish huquqi uchun davlat dalolatnomasi, yerni ijara-
ga olish shartnomasi, yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni
ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi guvohnoma va yer
uchastkasiga bo‘lgan huquqni tasdiqlaydigan boshqa hujjat-
larga ko‘ra belgilanadi. 
Yer uchastkasiga nisbatan mulk, egalik qilish yoki
undan foydalanish huquqini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjud
bo‘lmasa, soliq butun maydon uchun yuqorida ko‘rsatilgan
oshirish koeffitsientlarini qo‘llagan holda to‘lanadi.
Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan
yer uchastkalaridan soliq korxonalar, muassasalar va tash-
kilotlar uchun tasdiqlangan stavkalar bo‘yicha undiriladi.
Jismoniy shaxslar uchun yer solig‘ini hisoblab chiqarish
do‘konlar, oshxonalar, ustaxonalar va tadbirkorlik faoliyati-
da foydalaniladigan boshqa obyektlar uchun foydalaniladi-
gan yer uchastkalari uchun amalga oshiriladi.
Soliq kodeksiga ko‘ra quyidagi jismoniy shaxslar yer
solig‘idan ozod qilinadilar:
œ 
yaylov chorvachiligining cho‘ponlari, yilqiboqarlari,
mexanizatorlari, veterinar vrachlari va texniklari, boshqa
mutaxassislari va ishchilari;
228

---

œ 
O‘zbekiston Qahramoni, Sovet Ittifoqi Qahramoni,
Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar,
uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar, ikkin-
chi jahon urushi yillaridagi urush nogironlari va qatnash-
chilari;
œ 
xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar
harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha
bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida
o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inla-
riga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar;
œ 
haqiqiy muddatli harbiy xizmatga chaqirilgan harbiy
xizmatchilarning oilalari — xizmat muddatiga;
œ 
I va II guruh nogironlari;
œ 
yolg‘iz pensionerlar. Soliq solish maqsadlari uchun
yolg‘iz pensionerlar deganda bir o‘zlari yoki voyaga yetma-
gan bolalari yoki nogiron bolasi bilan birgalikda alohida
uyda, kvartira yoki yotoqxonada yashaydigan pensionerlar
tushuniladi;
œ 
boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar. Soliq solish
maqsadlarida boquvchisini yo‘qotgan ko‘p bolali oilalar
deganda ota-onadan biri yoki ikkalasi vafot etgan hamda
oilada 16 yoshga yetmagan 5 va undan ortiq bola bo‘lgan
oilalar tushuniladi;
œ 
Chernobil AESdagi falokat oqibatlarini tugatishda
ishtirok etgan shaxslar;
œ 
ko‘chirib keltirilgan fuqarolar kelib joylashgan yer
uchastkalari bo‘yicha — yer uchastkalari berilgan vaqtdan
e’tiboran besh yilga;
œ 
shaxsiy pensiya tayinlangan shaxslar;
Yuqorida ko‘rsatilgan imtiyozlar yer uchastkalari yakka
tartibda uy-joy qurilishi va shaxsiy yordamchi xo‘jalik
(dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun qonun hujjatlarida nazar-
da tutilgan me’yorlar doirasida taqdim etilgan jismoniy
shaxslargagina tatbiq etiladi.
Yer solig‘i to‘lanmaydigan yer uchastkalarining may-
donlari yer uchastkasiga huquqni tasdiqlaydigan hujjatlarga
binoan qabul qilinadi.
Imtiyoz huquqi yer solig‘ini to‘lashdan ozod etilgan
shaxslar yashaydigan va birgalikda xo‘jalik yuritadigan
butun oilaga tatbiq etiladi.
229

---

Jismoniy shaxslar uchun yer
solig‘ini davlat soliq organlari-
ning xodimlari hisoblab chiqaradi. Davlat soliq xizmati
organlari yer uchastkalari mulkdorlari, yer egalari yoki yer-
dan foydalanuvchilar yoki ijarachilar bo‘lgan jismoniy
shaxslarning muntazam hisobini yuritadilar.
Dehqon xo‘jaliklari (yuridik shaxsni tashkil etmaganlari)
hisoblab yozilgan yer solig‘i umumiy summasining 95 foizi-
ni budjetga va 5 foizini Dehqon va fermer xo‘jaliklarini
qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasiga to‘laydilar. Shu munosa-
bat bilan davlat soliq organlari dehqon xo‘jaliklariga yozi-
ladigan to‘lov xabarnomalarida budjetga to‘lanadigan yer
solig‘i summasi va Jamg‘armaga to‘lanadigan yer solig‘i
summasini alohida ko‘rsatadilar.
Soliq to‘lanishi to‘g‘risidagi to‘lov xabarnomalari jismo-
niy shaxslarga davlat soliq organlari tomonidan har yili,
joriy yilning 1-mayidan kechiktirmay topshiriladi.
Yer uchastkalarining maydoni o‘zgarganda va yil davo-
mida imtiyoz huquqi paydo bo‘lganda yoki bekor qilingan-
da davlat soliq organlari bir oy davomida soliqni qayta
hisob-kitob qilishlari va soliq to‘lovchiga to‘lash muddatlari
o‘zgarganini hisobga olgan holda yangi yoki qo‘shimcha
to‘lov xabarnomasini taqdim etishlari shart.
Jismoniy shaxslarga shahar va qo‘rg‘onlarda yakka tar-
tibda uy-joy qurish uchun berilgan yer uchastkalarining
maydonlari yakka tartibdagi uy-joylarni hisobga olish va
nazorat qilish shahar yoki tuman boshqarmasi yoxud ishlab
chiqarish uy-joy inspeksiyasining mavjud materiallari
bo‘yicha hisobga olinib, har yili naturada aniqlashtiriladi.
Jismoniy shaxslarga qishloq joylarda shaxsiy yordamchi
xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish uchun berilgan yer
uchastkalari tomorqa yerlardan va jamoat yerlarida
qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalaridan iborat bo‘lishi
mumkin. Bunday holda tomorqa yerlar maydoni yer kadas-
tri ma’lumotlari bo‘yicha qabul qilinib, yuz bergan o‘zga-
rishlar har yili naturada aniqlashtiriladi. Jamoat yerlarida
qo‘shimcha ajratilgan yer uchastkalari maydoni xo‘jalik-
larning ma’lumotlari bo‘yicha hisobga olinib, har yili aniq-
lashtiriladi.
Agar jismoniy shaxs yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki
shaxsiy yordamchi xo‘jalik (dehqon xo‘jaligi) yuritish
uchun berilgan yer uchastkasida tadbirkorlik faoliyati bilan
230
Yer solig‘ini hisoblab
chiqarish tartibi

---

shug‘ullansa yoki yerdan maqsadli foydalanishni o‘zgartir-
masdan o‘z uyini ofis sifatida rasmiylashtirsa, bunda undan
yer solig‘i yakka tartibda uy-joy qurilishi yoki dehqon
xo‘jaligini yuritish uchun berilgan yerlar uchun belgilangan
stavkalar bo‘yicha undiriladi.
Ko‘p xonadonli turar joylarda yashaydigan jismoniy
shaxslardan yer solig‘i undirilmaydi. Xonadondan yoki ko‘p
xonadonli turar joylarning bir qismidan odamlarning yasha-
shi bilan bog‘liq bo‘lmagan maqsadlarda foydalanilganda,
belgilangan tartibda xonadonning umumiy maydonidan
kelib chiqib, yer solig‘ining tegishli hissasi undiriladi.
Egalik qilish huquqi meros bo‘yicha turar joy, noturar
imorat va inshootlar, bog‘ uychasi o‘tishi bilan birga o‘tgan
yer uchastkalari uchun yer solig‘i merosxo‘rlardan, meros
qoldiruvchining soliq majburiyatlarini hisobga olgan holda
undiriladi.
Jismoniy shaxslar hisoblangan
yillik yer solig‘ini teng ulushlar-
da yiliga ikki muddatda — 15-
iyundan va 15-dekabrdan kechiktirmay to‘laydilar. To‘lan-
gan soliq summasi belgilangan tartibda mahalliy budjetga
tushadi. 
Yil davomida ajratilgan yer uchastkalari uchun soliq yer
uchastkasi ajratilgan oydan keyingi oydan boshlab to‘lana-
di. Masalan, vakolatli hokimiyat organining 15-sentabrdagi
qarori bilan korxonaga yer ajratilsa, u yer solig‘ini 1-oktabr-
dan boshlab to‘laydi.
Yer solig‘i to‘lovchi jismoniy shaxslar davlat soliq xiz-
mati organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslari-
ning harakatlari ustidan davlat soliq xizmatining yuqori
organlari yoki sudga shikoyat qilish huquqiga egadirlar.
Davlat soliq xizmati organlari soliqning to‘g‘ri hisoblab
chiqarilishi va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan belgilangan
qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshiradilar.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Fuqaro Safarova Shahzoda 2008-yil 10-yan-
varda Toshkent viloyati, Qibray tumanidan 6 sotix yer
uchastkasini uy-joy qurish uchun sotib oldi. 
Fuqaro Safarova Shahzoda sotib olgan yer uchastkasi
uchun qancha miqdorda yer solig‘ini to‘lashi lozim. Yer
solig‘i summasini hisoblang.
231
Yer solig‘ini budjetga
to‘lash muddatlari

---

2-masala. Fuqaro Ramozonov Akbar Surxondaryo vi-
loyatining Denov tumanida yashaydi. Uning yer uchast-
kasi 15 sotixni tashkil etadi. 
Fuqaro Ramozonov Akbar yer uchastkasi uchun qancha
miqdorda yer solig‘ini to‘lashi lozim. Yer solig‘i summasini
hisoblang.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Jismoniy shaxslardan undiriladigan yer solig‘ining to‘lovchilari
kimlar?
2. Jismoniy shaxslarning qanday yerlari soliq solish obyekti bo‘la
oladi?
3. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavkalari qanday
belgilanadi?
4. Jismoniy shaxslar berilgan yerlardan foydalanmagan holatda
qanday tartibda ulardan soliq undiriladi?
5. Jismoniy shaxslarga tadbirkorlik faoliyati uchun berilgan yer
uchastkalaridan qanday tartibda soliq undiriladi?
6. Qanday toifadagi fuqarolar yer solig‘idan ozod etiladi?
7. Jismoniy shaxslarning yer solig‘i qaysi davlat organi tomoni-
dan hisoblab chiqariladi?
8. Dehqon xo‘jaliklari yer solig‘ini budjetga to‘lash tartibi qanday
amalga oshiriladi?
9. Yer solig‘i bo‘yicha to‘lov xabarnomalari soliq to‘lovchilarga
qaysi muddatgacha yetkaziladi?
10. Yer solig‘i qaysi muddatda mahalliy budjetga to‘lanadi?
4.3. JISMONIY SHAXSLARDAN OLINADIGAN 
DAROMAD SOLIG‘I
Ma’lumki, soliq qonunchiligida
soliqqa tortish maqsadida soliq
to‘lovchilar ikkiga bo‘lingan,
ya’ni yuridik va jismoniy shaxs-
larga. 
Jismoniy shaxslarga – yuridik shaxs maqomini olmagan
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va
fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi. 
Jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar ichida budjet
tushumlaridan salmoqli o‘rinni egallaydigan soliq bu jis-
moniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘idir. 
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i –
davlat budjeti daromad manbalaridan biri bo‘lib, u umum-
232
Jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad
solig‘ining mohiyati,
soliq to‘lovchilar, soliq
obyekti va bazasi

---

233
davlat soliqlari tarkibiga kiradi. Uning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, soliq jismoniy shaxslarning bevosita daromadla-
ridan olinadi. 
Bugungi kunda jismoniy shaxslar to‘layotgan soliqlar va
yig‘imlar budjet daromadlarining qariyb 15—20 foizini
tashkil etmoqda. 
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 1991-
yilda budjet tushumlarining 6,7 foizini tashkil etgan bo‘lsa,
2000-yilda 13,1 foizni tashkil etgan. 2006-yilgi davlat bud-
jeti parametrlari bo‘yicha ushbu soliq davlat budjeti daro-
madlarining 15 foizini, to‘g‘ri soliqlar ichida esa 57,7 foizi-
ni tashkil etishi prognozlashtirilgan.
4.3.1-diagramma. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini
davlat budjeti daromadlarida tutgan o‘rni
1
.
1 
Moliya Vazirligi yillik hisobot materiallari asosida tuzilgan.
Bu ko‘rsatkichlar jismoniy shaxslardan olinadigan daro-
mad solig‘ini budjet daromadlari tarkibida ahamiyatli ekan-
ligidan darak beradi. 
Soliq kodeksiga ko‘ra moliya yilida soliq solinadigan
daromadga ega bo‘lgan jismoniy shaxslar jismoniy shaxslar
daromadiga solinadigan soliqni to‘lovchilar hisoblanadi.
Soliq solish maqsadida jismoniy shaxslar rezidentlar va
norezidentlarga bo‘linadi.
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki
moliya yilida boshlanadigan yoxud tugaydigan o‘n ikki
oygacha bo‘lgan istalgan davr mobaynida 183 kun yoki
undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan jismoniy
shaxs O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb qaraladi.

---

O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan jismoniy
shaxslarga ularning O‘zbekiston Respublikasidagi, shu-
ningdek, undan tashqaridagi faoliyati manbalaridan olingan
daromadlari bo‘yicha soliq solinadi.
O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lmagan jis-
moniy shaxslarga O‘zbekiston Respublikasi hududidagi
manbalardan olingan daromadlar bo‘yicha soliq solinadi. 
Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi soliq solish
obyekti hisoblanadi. Soliqqa tortiladigan baza bo‘lib, jis-
moniy shaxslarning jami daromadidan soliq qonunchiligiga
ko‘ra belgilangan chegirmalarni ayirib tashlagandan keyin-
gi qoldiq summa hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida to‘langan,
O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari bo‘lgan jismoniy
shaxslarning daromad solig‘i summalari O‘zbekiston Res-
publikasida soliqni to‘lashda O‘zbekiston Respublikasining
xalqaro shartnomalariga muvofiq hisobga olinadi.
Hisobga olinadigan summalarning miqdori jismoniy
shaxslarning O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan
stavkalar bo‘yicha hisoblab chiqarilgan daromad solig‘i
summasidan oshmasligi lozim.
Jismoniy shaxslarning jami yillik
daromadiga soliq to‘lovchi olishi
lozim bo‘lgan (olgan) yoki te-
kinga olgan pul yoxud boshqa
mablag‘lar kiradi. Jumladan:
1) mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromad-
lar;
2) jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlari;
3) jismoniy shaxslarning moddiy naf tarzidagi daromad-
lari;
4) boshqa daromadlar.
Mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlarga
jismoniy shaxslarning mehnat shartnomasi bo‘yicha qilin-
gan ishlardan va fuqarolik-huquqiy shartnomalar bo‘yicha
oladigan daromadlari kiradi. Bundan tashqari mehnatga
haq to‘lash tarzidagi daromadlarga rag‘batlantirish xususi-
yatiga ega bo‘lgan to‘lovlar (yillik ish yakunlari bo‘yicha
mukofot, bir yo‘la beriladigan mukofotlar, maoshlarga
ustamalar, ta’tilga har yilgi qo‘shimcha haqlar, ko‘p yil ish-
laganlik uchun pul mukofoti va boshqalar), kompensatsiya
to‘lovlari (tabiiy iqlim sharoitlari noqulay bo‘lgan joylarda-
234
Jismoniy shaxslarning
jami yillik daromadlari
tarkibi

---

gi ishlar bilan bog‘liq qo‘shimcha to‘lovlar, og‘ir, zararli,
o‘ta zararli mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun usta-
malar, dam olish kunlarida va bayram kunlarida ishlaganlik
uchun tarif stavkalariga hamda maoshlarga ustamalar va
boshqalar) hamda ishlanmagan vaqt uchun haq to‘lash
(xodimning aybisiz bekor turib qolingan vaqt uchun haq
to‘lash, mehnatga layoqatini vaqtincha yo‘qotgan xodim-
larga qo‘shimcha haq to‘lash, yuridik shaxsning qarori bilan
majburiy progul vaqti uchun haq to‘lash, oliy o‘quv yurtini
tamomlaganidan keyin yosh mutaxassislarga ta’til vaqti
uchun yuridik shaxs hisobidan to‘lanadigan nafaqalar va
boshqa shu kabilar) tarzidagi daromadlar ham kiradi.
Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga foizlar,
dividendlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daro-
madlar, jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan mol-mulkni
sotishdan olingan daromadlar, royalti va shu kabi qonun-
chilikda ko‘zda tutilgan daromadlar kiradi.
Moddiy naf tarzidagi daromadlar jumlasiga yuridik
shaxs tomonidan jismoniy shaxs manfaatlarini ko‘zlab,
tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini, mulkiy huquqlarni to‘-
lash, shu jumladan: jismoniy shaxslarning bolalarini mak-
tabgacha ta’lim muassasalarida o‘qitish, tarbiyalash; kom-
munal xizmatlar, xodimlarga berilgan uy-joy haqini, uy-
joydan foydalanish xarajatlari, yotoqxonadagi joylar haqini
yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini to‘lash; oziq-ovqat,
oylik yo‘l chiptalari yoki ularning o‘rnini qoplash qiymati-
ni to‘lash; sanatoriy-kurortlarda davolanish yo‘llanmalari
qiymatini, dam olish, statsionar va ambulatoriyaga qatnab
davolanish haqini yoki ularning o‘rnini qoplash qiymatini
to‘lash kabilar kiradi.
Jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari jumlasiga esa
davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik
nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar va pensiyalar; stipendiyalar;
donorlik uchun pul mukofotlari; alimentlar; musobaqalar-
da, ko‘riklarda, tanlovlarda sovrinli o‘rinlar uchun beriladi-
gan sovrinlar, pul mukofotlari; yutuqlar; grantlar; jamg‘arib
boriladigan majburiy pensiya badallari, ular bo‘yicha olin-
gan foizlar va boshqa daromadlar kiradi.
Jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘i ko‘pgina mam-
lakatlardagi singari O‘zbekiston-
da ham progressiv soliq hisobla-
235
Jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad
solig‘i stavkalari

---

236
nadi. Ushbu soliq stavkalari O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti qarori bilan belgilanadi va o‘rnatilgan tartibda
davlat soliq idoralari xodimlari tomonidan jismoniy shaxs-
larga bildiriladi. Har yili belgilangan stavkalar Vazirlar
Mahkamasi tomonidan yoki O‘zbekiston Respublikasi Pre-
zidenti qarori bilan qaytadan ko‘rib chiqilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko‘ra
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari
quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
œ 
jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa
daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq
stavkalari; 
œ 
jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida ola-
digan daromadiga soliq stavkasi;
œ 
norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to‘lov
manbayida solinadigan soliq stavkalari;
œ 
imtiyozli soliq stavkalari.
Soliq qonunchiligiga binoan 1998-yildan respublikamiz-
da jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot pullari va
boshqa daromadlaridan soliq stavkasi 15, 25, 35, 40, 45
foiz, ya’ni 5 pog‘onali qilib belgilangan edi. 2000-yildan
boshlab 4 pog‘onali, ya’ni 15, 25, 36, 40 foiz, 2001-yildan
esa 3 pog‘analiga o‘tib, uning stavkasi 12, 25, 30 foizni,
2002-yildan 13, 23, 33 foiz qilib belgilangan edi. 
1 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-son-
li qarori.
4.3.1-jadval
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i 
STAVKALARI
1
Jami daromad miqdori
Soliq summasi
daromad summasining 12 foizi
eng kam ish haqining olti baravari
miqdoridan olinadigan soliq + olti
baravardan oshadigan summaning
17 foizi
eng kam ish haqining o‘n baravari
miqdoridan olinadigan soliq + o‘n
baravardan oshadigan summaning
22 foizi
eng kam ish haqining olti baravari
miqdorigacha
eng kam ish haqining olti baravari
miqdoridan (+1 so‘m) o‘n bara-
vari miqdorigacha
eng kam ish haqining o‘n baravari
miqdoridan (+1 so‘m) va undan
yuqori summadan

---

2009-yildan jismoniy shaxslarning ish haqlari, mukofot
pullari va boshqa daromadlaridan soliq stavkasi yuqoridagi
jadval ma’lumotlari asosida hisoblanadi (4.3.1-jadval). 
Soliq solish maqsadlari uchun eng kam ish haqining
miqdori yil boshidan e’tiboran ortib (o‘sib) boruvchi yakun
tarzida hisoblanadi.
Norezident jismoniy shaxslarning doimiy muassasa
bilan bog‘liq bo‘lmagan holda O‘zbekiston Respublikasidagi
manbadan olgan daromadlariga ularni to‘lash manbayida
chegirmalarsiz, quyidagi stavkalar bo‘yicha soliq solinadi:
œ
dividend va foizlar — 10 foiz;
œ 
xatarni sug‘urtalash yoki qayta sug‘urtalashga to‘lan-
gan sug‘urta mukofotlari — 10 foiz; 
œ 
O‘zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar o‘rtasida
harakat qatnovida xalqaro aloqa uchun telekommunikat-
siyalar yoki transport xizmatlari (fraxtdan daromadlar) —
6 foiz;
œ 
royalti, ijaradan kelgan daromadlar, xizmatlar ko‘rsa-
tishdan kelgan daromadlar, shu jumladan, boshqaruv
bo‘yicha xizmatlar, maslahatlarga oid va boshqa daromad-
lar — 20 foiz;
To‘lov manbayida soliq solish, to‘lov O‘zbekiston Res-
publikasi ichida yoki undan tashqarida amalga oshiril-
ganidan qat’i nazar, qo‘llaniladi.
Jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foiz-
larga 10 foizlik stavka bo‘yicha to‘lov manbayida soliq soli-
nadi.
Bunda soliq solish maqsadida dividendlarga aksiyalar
bo‘yicha hamda qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daro-
madlar kiradi. Foizlarga qarz majburiyatlari va xo‘jalik
yurituvchi subyektning ustav sarmoyasida ulushbay
ishtirokidan keladigan daromadlar va boshqalar kiradi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
1994-yil 12-maydagi 250-son qarori bilan tasdiqlangan (12-
ilova) ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavo-
zimlar va ko‘rsatkichlarning 1, 2 va 3-son ro‘yxatlariga ki-
ritilgan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ish-
larda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga belgilangan
stavkalar bo‘yicha soliq solinadi. Bunda yuqorida aytib
o‘tilgan fuqarolar toifalaridan daromad solig‘i olish darajasi
20 foizdan oshmasligi, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining ko‘rsatib o‘tilgan qarori bilan tasdiqlangan
237

---

1-son ro‘yxatning 3-qismi hamda 2-son ro‘yxatning 1-qis-
mida qayd etilgan ishlarda band bo‘lgan ayollarning daro-
madidan soliq olish darajasi ham 20 foizdan oshmasligi
lozim.
O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda
band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga solinadigan
soliqni hisoblab chiqarish belgilangan tartibga muvofiq
amalga oshiriladi (18-ilova).
Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan
qo‘shimcha to‘lovlarga (ish stajiga ustamalar, baland
tog‘lik, dasht va suvsiz tumanlardagi ishlar uchun belgilan-
gan koeffitsientlar bo‘yicha to‘lovlarga) eng kam stavka
bo‘yicha soliq solinadi. Bundan tashqari, korxonalar, muas-
sasalar, tashkilotlar tomonidan vaqtinchalik qishloq xo‘jali-
gi ishlariga yuborilgan jismoniy shaxslarning shu ishlarni
bajarishdan olingan daromadlariga ham eng kam stavka
miqdorida soliq solinadi.
Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni
hisoblab chiqarishda dividendlar va foizlar bo‘yicha daro-
madlar, qo‘shimcha to‘lovlar jami daromad tarkibidan
hisobdan chiqariladi.
Soliq qonunchiligiga ko‘ra jis-
moniy shaxslarning soliq solinadi-
gan daromadiga quyidagilar kiri-
tilmaydi:
œ 
mehnat shartnomasi bekor qilinganda to‘lanadigan,
eng kam ish haqining o‘n ikki baravari miqdori doirasidagi
ishdan bo‘shatish nafaqasi, davlat ijtimoiy sug‘urtasi va
davlat ijtimoiy ta’minoti bo‘yicha nafaqalar, ishsizlik
nafaqalari, homiladorlik va tug‘ish nafaqalari (vaqtincha
mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, shu jumladan, oilaning
bemor a’zosini parvarishlash nafaqalari bundan mustasno),
shuningdek, xayriya va ekologiya jamg‘armalari mablag‘la-
ridan fuqarolarga pul va natura shaklida beriladigan
nafaqalar va boshqa yordam turlari.
Bunda eng kam ish haqi hisobi uchun mehnat shartno-
masi to‘xtatilgan kunda amal qilgan (oxirgi ishlagan kunda-
gi) oylik eng kam ish haqining miqdori qabul qilinadi; 
œ 
olinadigan alimentlar;
œ 
oliy o‘quv yurtlari va o‘rta maxsus hamda hunar-
texnika o‘quv yurtlari hamda ular bazasida tashkil etilgan
biznes maktablari, shu jumladan, oliy va o‘rta diniy o‘quv
238
Jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad
solig‘i bo‘yicha imtiyozlar

---

yurtlari tomonidan o‘z talabalariga va o‘quvchilariga tayin-
lanadigan stipendiyalar, shuningdek, xayriya va ekologiya
jamg‘armalari mablag‘laridan ta’sis etiladigan stipendiyalar;
œ 
davlat pensiyalari, shuningdek, ularga ustamalar (usta-
malarning qonun hujjatlarida chegaralangan miqdorigacha);
œ 
shaxslar qon topshirganlik uchun, donorlikning
boshqa turlari uchun, ona suti topshirganlik uchun oladigan
summalar, shuningdek, tibbiyot muassasalarining xodimlari
qon yig‘ib topshirganliklari uchun oladigan summalar;
œ 
fuqarolarning xorijda ishlashga yuborilishi munosabati
bilan davlat budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar va
tashkilotlardan chet el valutasida oladigan ish haqi sum-
malari va boshqa summalar, qonun hujjatlarida belgilangan
summalar doirasida;
œ 
jismoniy shaxslarning xususiy mulk huquqi asosida
o‘zlariga qarashli bo‘lgan mol-mulkni sotish natijasida
oladigan summalari, tadbirkorlik faoliyati doirasida amalga
oshiriladigan mol-mulkni sotish natijasida oladigan daro-
madlardan tashqari;
œ 
jismoniy shaxslarning uy xo‘jaligida yoki dehqon
xo‘jaligida yetishtirgan qoramol, quyon, nutriya, baliq, par-
randalarni ham tirik holatda, ham ularni so‘yib mahsulot-
larini xom va qayta ishlangan holda, shuningdek, asalari-
chilik mahsulotlarini va bunday xo‘jalikda yetishtirilgan
tabiiy yoki qayta ishlangan dehqonchilik mahsulotlarini
sotishdan olgan daromadlari summasi. Fuqaroda shaxsiy
yordamchi xo‘jalik mavjudligi mahalliy davlat hokimiyati
organlari yoki fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining
ma’lumotnomasi bilan tasdiqlanadi;
œ 
bir yil mobaynida yuridik shaxslardan olingan eng
kam ish haqi miqdorining olti baravarigacha bo‘lgan sum-
madagi qimmatli sovg‘alar qiymati, shuningdek, xalqaro
hamda respublika tanlov va musobaqalarida olingan sovrin
buyumlar qiymatining summasi;
œ 
meros qilib qoldirish va hadya qilish natijasida olingan
summalar va mol-mulk qiymati, fan, adabiyot va san’at
asarlari mualliflarining merosxo‘rlari (huquqiy vorislari)
oladigan mualliflik haqi summalari bundan mustasno;
œ 
davlat zayomlarining obligatsiyalari va lotereyalar
bo‘yicha yutuqlar, shuningdek, O‘zbekiston Respublika-
sining davlat qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlar;
œ 
fuqarolarning sug‘urta bo‘yicha oladigan summalari;
239

---

œ 
bir yil mobaynida berilgan moddiy yordam summalari:
— tabiiy ofatlar, boshqa favqulodda holatlar munosabati
bilan beriladigan moddiy yordam summalari — to‘laligi-
cha;
— vafot etgan xodimning oila a’zolariga yoki oila a’zo-
lari vafot etganligi munosabati bilan xodimga beriladigan
moddiy yordam summalari — eng kam ish haqining yigir-
ma baravarigacha miqdorda;
— boshqa hollarda — eng kam ish haqining o‘n ikki
baravarigacha miqdorda;
œ 
depozit sertifikatlar bo‘yicha daromadlar, banklardagi
omonatlar va davlat xazina majburiyatlari bo‘yicha foizlar
va yutuqlar;
œ 
patent egasi bo‘lgan jismoniy shaxsning (litsenziar-
ning) sanoat mulki obyektlaridan o‘z ishlab chiqarishida
foydalanishdan yoki foydalanish boshlangan sanadan e’ti-
boran amal qilish muddati doirasida ularga litsenziyalar
sotishdan, shuningdek, litsenziat sanoat mulki obyektlari-
dan foydalana boshlagan sanadan e’tiboran ushbu foy-
dalanishdan olgan daromadi summasi:
— ixtirolar va seleksiya yutug‘idan — besh yil davomi-
da;
— sanoat namunasidan — uch yil davomida;
— foydali modeldan — ikki yil davomida;
œ 
bolalar lagerlari va boshqa sog‘lomlashtirish lagerlari-
ga, ota-onalarning bolalari bilan dam olishiga maxsus
mo‘ljallangan sanatoriy-kurort muassasalariga borish uchun
bolalar va o‘smirlarga beriladigan yo‘llanmalar qiymatini,
shuningdek, o‘z xodimlarining ambulatoriya yoki statsionar
tibbiy xizmatdan foydalanish qiymatini to‘liq yoki qisman
kompensatsiyalash tartibida korxonalar, muassasalar va
tashkilotlar o‘z xodimlariga yoki ular uchun to‘lagan sum-
malar. Ko‘rsatib o‘tilgan to‘lovlar jumlasiga nogironlarning
sog‘lomlashtirish va sanatoriy-kurort muassasalariga beril-
gan yo‘llanmalari qiymatini, davolanish va tibbiy xizmatdan
foydalanish, nogironlikning oldini olish maqsadida texnika
vositalari sotib olish uchun hamda nogironlarning salo-
matligini tiklash uchun qilingan xarajatlarni to‘liq yoki qis-
man to‘lash tartibida korxonalar, muassasalar va tashkilot-
lar to‘lagan summalar ham kiradi;
œ 
fuqarolarning ish haqi va soliq solinadigan boshqa
daromadlarining davlat korxonalari mol-mulkini sotib
240

---

olish, xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini olish
uchun yo‘naltiriladigan summalari;
œ 
vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishdan olingan
daromadlar, basharti bunday ishlar vaqtinchalik bir marta-
lik ish bilan ta’minlash markazlari ko‘magida amalga oshi-
rilayotgan bo‘lsa;
œ 
xususiy korxona va fermer xo‘jaligi tomonidan soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan keyin xususiy
korxona mulkdori va fermer xo‘jaligining boshlig‘i ixtiyori-
ga kelib tushadigan foyda summasi; 
œ 
O‘zbekiston Respublikasining davlat mukofotlari va
davlat pul mukofotlariga sazovor bo‘lgan jismoniy shaxslar
olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari yoki shunga teng
bahodagi esdalik sovg‘alarining qiymati; 
œ 
olimpiya o‘yinlarida va boshqa xalqaro sport muso-
baqalarida sovrinli o‘rinlarni egallaganligi uchun sportchilar
olgan bir yo‘la beriladigan pul mukofotlari; 
œ 
jamg‘arib boriladigan majburiy pensiya badallari, ular
bo‘yicha foizli daromadlar, shuningdek, jamg‘arib boriladi-
gan pensiya to‘lovlari;
œ 
jismoniy shaxslar tomonidan olingan ipoteka kredit-
larini hamda ularga hisoblangan foizlarni qoplash uchun
yo‘naltiriladigan ish haqining va soliq solinadigan boshqa
daromadlarining summalari.
Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni
to‘lashdan quyidagilar to‘laligicha ozod qilinadilar:
œ 
xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalarining bosh-
liqlari va a’zolari hamda konsullik muassasalarining man-
sabdor shaxslari, ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan
oila a’zolari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi
bo‘lmasa, O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan oli-
nadigan, diplomatlik va konsullik xizmati bilan bog‘liq
bo‘lmagan daromadlaridan tashqari barcha daromadlari
bo‘yicha;
œ 
xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalari va kon-
sullik muassasalarining ma’muriy-texnik xodimlari va
ularning o‘zlari bilan birga yashaydigan oila a’zolari, agar
ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa O‘zbekiston
Respublikasidagi manbalardan olinadigan, diplomatlik va
konsullik xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan daromadlaridan
tashqari barcha daromadlari bo‘yicha;
241

---

œ 
xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalariga, kon-
sullik muassasalariga xizmat ko‘rsatadigan xodimlar tarkibi-
ga kirgan shaxslar, agar ular O‘zbekiston Respublikasi
fuqarosi bo‘lmasa yoki O‘zbekiston Respublikasida doimiy
yashamasa o‘z xizmati yuzasidan oladigan barcha daro-
madlari bo‘yicha;
œ 
xorijiy davlatlar diplomatiya vakolatxonalariga va kon-
sullik muassasalari xodimlarining uylarida ishlovchilar, agar
ular O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lmasa yoki
O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamasa o‘z xizmati
yuzasidan oladigan barcha daromadlari bo‘yicha;
œ 
hukumatga qarashli bo‘lmagan xalqaro tashkilotlar-
ning mansabdor shaxslari — agar ular O‘zbekiston Respub-
likasi fuqarosi bo‘lmasa, ushbu tashkilotlarda olgan daro-
madlari bo‘yicha;
œ 
Mudofaa, Ichki ishlar va Favqulodda vaziyatlar vazir-
liklarining, Milliy xavfsizlik xizmatining harbiy xizmatchi-
lari, ichki ishlar organlari va bojxona organlarining oddiy
xizmatchilari va boshliqlari tarkibiga mansub shaxslar,
shuningdek, o‘quv yoki sinov yig‘inlariga chaqirilgan harbiy
xizmatga majburlar — xizmatni o‘tash (xizmat vazifasini
bajarish) munosabati bilan olgan pul ta’minoti, pul muko-
fotlari va boshqa to‘lov summalari bo‘yicha;
œ 
gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini
beruvchi litsenziyasi bo‘lgan shaxslar gastrol-konsert faoli-
yatidan olingan daromadlari bo‘yicha;
œ 
mansab darajalari bor prokuratura organlari xodimlari. 
Quyidagi soliq to‘lovchilarning daromadlari jismoniy
shaxslar daromadiga solinadigan soliqni har bir to‘liq oy
uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida to‘lash-
dan ozod etiladi:
a) O‘zbekiston Qahramoni, Sovet Ittifoqi Qahramoni,
Mehnat Qahramoni unvonlariga sazovor bo‘lgan shaxslar,
uchala darajadagi Shuhrat ordeni bilan taqdirlangan shaxs-
lar, urush nogironlari yoxud ikkinchi jahon urushi yillari-
dagi urush davrida yoki harbiy xizmatning boshqa majbu-
riyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish
yoki shikastlanish oqibatida yoxud frontda bo‘lish bilan
bog‘liq kasallik tufayli nogiron bo‘lib qolgan harbiy xiz-
matchilar jumlasidan bo‘lgan boshqa nogironlar, sobiq par-
tizanlar jumlasidan bo‘lgan nogironlar, shuningdek, pensiya
242

---

ta’minoti bo‘yicha mazkur toifadagi harbiy xizmatchilarga
tenglashtirilgan boshqa nogironlar;
b) xizmatni harakatdagi armiya tarkibiga kirgan harbiy
qismlar, shtablar va muassasalarda o‘tagan harbiy xizmat-
chilar, sobiq partizanlar jumlasidan bo‘lib, fuqarolar urushi
va ikkinchi jahon urushi, sobiq Ittifoqni himoya qilish
bo‘yicha boshqa jangovar operatsiyalarning qatnashchilari,
ikkinchi jahon urushi yillaridagi urush davri mehnat fron-
tining faxriylari va konsentratsion lagerlarning sobiq yosh
tutqunlari;
d) Leningrad qamali paytida 1941-yil 8-sentabrdan
1944-yil 27-yanvargacha bo‘lgan davrda shu yerda ishlagan
fuqarolar;
e) ichki ishlar organlarining boshliqlari va oddiy xiz-
matchilari jumlasidan bo‘lib, xizmat vazifalarini bajarish
chog‘ida yaralanish, kontuziya bo‘lish va shikastlanish oqi-
batida nogiron bo‘lib qolganlar;
f) bolalikdan nogiron bo‘lib qolganlar, shuningdek, I va
II guruh nogironlari;
g) o‘n va undan ortiq bolasi bo‘lgan ayollar;
h) sobiq Ittifoqni himoya qilish yoxud harbiy xizmat-
ning boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yaralanish,
kontuziya bo‘lish yoxud shikastlanish oqibatida yoki front-
da bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy
xizmatchilarining ota-onalari va rafiqalari.
«Halok bo‘lgan jangchining bevasi (onasi, otasi)»
shtampi bosilgan yoki pensiya guvohnomasini bergan
muassasa muhri va rahbarining imzosi bilan tasdiqlangan
tegishli yozuv qayd etilgan pensiya guvohnomasi asosida
imtiyoz taqdim etiladi.
Sobiq Ittifoqni himoya qilish yoki harbiy xizmatning
boshqa majburiyatlarini bajarish chog‘ida yoxud frontda
bo‘lish bilan bog‘liq kasallik tufayli halok bo‘lgan harbiy
xizmatchilarning rafiqalariga faqat ular ikkinchi marta tur-
mush qurmagan taqdirda, imtiyoz taqdim etiladi;
i) xizmatni Afg‘oniston Respublikasida va jangovar
harakatlar olib borilgan boshqa mamlakatlarda vaqtincha
bo‘lgan qo‘shinlarning cheklangan kontingenti tarkibida
o‘tagan harbiy xizmatchilar hamda o‘quv va sinov yig‘inla-
riga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar;
j) Chernobil AESdagi falokat oqibatida jabr ko‘rgan
shaxslar.
243

---

Tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi ma’lumotnomasi,
nogironning maxsus guvohnomasi, Chernobil AESdagi
avariya oqibatlarini tugatish ishtirokchisining guvohnomasi,
shuningdek, imtiyoz taqdim etilishida asos hisoblanadigan
boshqa vakolatli organlar tomonidan berilgan hujjatlar
asosida imtiyoz beriladi;
k) ikki va undan ortiq o‘n olti yoshga to‘lmagan bolalari
bor yolg‘iz onalar.
Mehnat va ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan beri-
ladigan «yolg‘iz onaning shaxsiy daftarchasi» asosida imti-
yoz beriladi;
l) ikki va undan ortiq bolasi bor va boquvchisini yo‘qot-
ganlik uchun pensiya olmaydigan beva ayol va beva erkak-
lar.
Turmush o‘rtog‘i (ayoli) vafot etganligi to‘g‘risidagi
guvohnoma va bolalarining mavjudligini hamda qayta ni-
kohdan o‘tmaganligini tasdiqlovchi pasport, boquvchisini
yo‘qotganligi tufayli pensiyasining tayinlanmaganligi to‘g‘-
risida mehnat va ijtimoiy ta’minot organlarining ma’lumot-
nomasi imtiyoz berilishida asos hisoblanadi;
m) bolaligidan nogiron bo‘lgan va doimiy parvarishni
talab qiladigan farzandi bilan birga yashab, uni tarbiya-
layotgan ota-onasidan biri.
Pensiya guvohnomasi yoki doimiy parvarish talab eti-
lishini tasdiqlovchi sog‘liqni saqlash muassasasining tibbiy
ma’lumotnomasi, birga yashashligi haqida — fuqarolar
o‘zini o‘zi boshqarish organining ma’lumotnomasi asosida
imtiyoz taqdim etiladi.
Jismoniy shaxslarning imtiyozlarga bo‘lgan huquqi ular
hisobot yili uchun tegishli hujjatlarni taqdim etganida
vujudga keladi.
Hisobot yili uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari
miqdoridagi imtiyoz imtiyozlarga bo‘lgan huquq yuzaga
kelgan oy boshidan taqdim etiladi.
Eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdoridagi im-
tiyoz jismoniy shaxslarning asosiy ish joyida, agar asosiy ish
joyi mavjud bo‘lmasa, unda yashash joyidagi davlat soliq
xizmati organlari tomonidan jami yillik daromad to‘g‘ri-
sidagi deklaratsiya asosida soliq hisoblab chiqarishda qo‘lla-
niladi.
Fuqaro imtiyozlarga bo‘lgan huquqni yo‘qotganligini
15 kundan kechiktirmay, undan soliq ushlab qoladigan
244

---

korxona, muassasa, tashkilot, shuningdek, jismoniy shaxs-
larni yoxud soliq organini (agar mazkur organ hisob-kitob-
ni amalga oshirsa) ma’lum qilishi lozim.
Chet ellik jismoniy shaxslarga
O‘zbekiston Respublikasi hudu-
dida O‘zbekiston Respublikasi-
ning xalqaro shartnomalarida bel-
gilangan xususiyatlarni hisobga olgan holda soliq solinadi.
Rezident — chet ellik jismoniy shaxsdan O‘zbekiston
Respublikasi fuqarosi singari jismoniy shaxslar daromadiga
solinadigan soliq undiriladi.
Norezident — chet ellik jismoniy shaxslardan to‘langan
joyidan qat’i nazar O‘zbekiston Respublikasidagi manbalar-
dan olingan daromadlar bo‘yicha jismoniy shaxslar daro-
madiga solinadigan soliq undiriladi.
Soliq solish maqsadida norezident jismoniy shaxslar
O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali fao-
liyatni amalga oshiradigan norezident sifatida yoki doimiy
muassasa bilan bog‘liqlikda bo‘lmagan norezident shaxs
sifatida qaraladi.
O‘zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali
faoliyatni amalga oshiradigan norezident jismoniy shaxs
doimiy muassasa bilan bog‘liq bo‘lgan O‘zbekiston Res-
publikasidagi manbalardan olingan daromadlari bo‘yicha
soliq to‘lovchi hisoblanadi.
Chet ellik jismoniy shaxslardan soliqlar va yig‘imlarni
undirish tegishli chet davlatda O‘zbekiston Respublikasi-
ning jismoniy shaxslariga nisbatan ham xuddi shunday
chora-tadbirlar ko‘rilgan hollarda o‘zaro kelishuv asosida
to‘xtatilishi yoki cheklanishi mumkin.
Chet ellik jismoniy shaxslar bilan bitimlar tuzish
chog‘ida, bunday bitimlarning shartlariga O‘zbekiston
Respublikasida faoliyatni amalga oshiradigan soliq to‘lov-
chilar hamda boshqa shaxslar chet ellik jismoniy shaxslar-
ning soliqlar va yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha xarajatlarini o‘z
zimmasiga olishini nazarda tutadigan soliq haqidagi
izohlarning kiritilishiga ruxsat berilmaydi.
Asosiy ish joyidan olinadigan
mehnat haqi to‘lovlari va boshqa
to‘lovlardan jismoniy shaxslar-
ning daromadlariga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish
yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan ularni hisoblab
245
Chet ellik jismoniy shaxs-
larning daromadiga soliq
solishning xususiyatlari
Soliqni hisoblab
chiqarish tartibi

---

yozishning borishiga qarab soliq solinadigan jami daromad
summasidan amalga oshiriladi. 
Fuqaro bir yil mobaynida asosiy ish (xizmat, o‘qish)
joyini o‘zgartirsa, u yangi ish joyidagi buxgalteriyaga dast-
labki ish haqi olguniga qadar belgilangan shakl bo‘yicha
joriy yilda to‘langan daromadlar hamda ushlab qolingan
soliq summasi haqidagi ma’lumotnomani taqdim etishi
shart.
Yangi ish (xizmat, o‘qish) joyi bo‘yicha soliqni hisoblab
chiqarish taqvim yili boshidan ilgarigi va yangi ish (xizmat,
o‘qish) joyida olingan jami daromaddan kelib chiqqan
holda amalga oshiriladi.
Avvalgi ish joyidan ma’lumotnoma taqdim etilmagan
yoki soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami taqdim etil-
magan hollarda soliq solinadigan daromaddan eng yuqori
stavka bo‘yicha soliq undiriladi. Ma’lumotnoma keyinroq
taqdim etilsa, u holda undirilgan umumbelgilangan tartib-
da qayta hisob-kitob qilinadi.
Avvalgi asosiy ish joyidagi mehnat majburiyatlarining
xodim tomonidan bajarilishi bilan bog‘liq mukofot va
boshqa to‘lovlar unga ishdan bo‘shatilganidan so‘ng to‘lan-
gan bo‘lsa, mazkur mukofot va to‘lovlar umumbelgilangan
tartibda ularni to‘lash chog‘ida jismoniy shaxslarning daro-
madiga solinadigan soliqqa tortiladi. Bu fuqarolarga to‘lan-
gan daromadning hamda ushlab qolingan soliqning umu-
miy summasi haqida korxona, muassasa, tashkilot bir oy
muddatda istiqomat joyidagi davlat soliq xizmati organiga
ma’lum qilishi shart.
Asosiy bo‘lmagan ish joyidan olingan mehnat haqi
to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslar daro-
madiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan
o‘sib boruvchi yakun bilan soliq solinadigan jami daromad
summasidan ularni hisoblab yozishning borishiga qarab
(agar bunday daromadlar to‘langan bo‘lsa), belgilangan
stavkalar bo‘yicha amalga oshiriladi.
Agar asosiy bo‘lmagan ish joyidagi mehnat to‘lovi
bo‘yicha daromad oluvchi jismoniy shaxs buxgalteriyaga
eng yuqori stavka bo‘yicha daromadidan soliq ushlab qoli-
nishi haqida ariza topshirsa, daromadlarni to‘lovchi yuridik
shaxslar soliq to‘lovchining arizasiga ko‘ra soliqni ushlab
qoladilar.
246

---

Asosiy bo‘lmagan ish joyidan daromad olgan jismoniy
shaxslar daromadidan olingan daromadlar, qilingan xarajat-
lar va ushlangan soliq summasi to‘g‘risidagi taqdim etilgan
deklaratsiya ma’lumotlari bo‘yicha soliq xizmati organi
tomonidan daromad solig‘i yakuniy summasi hisoblab chi-
qariladi. Rezident jismoniy shaxslarning O‘zbekiston Res-
publikasidan tashqarida (shu jumladan, asosiy ish joyidan)
olgan daromadlaridan daromad solig‘i yakuniy summasini
hisoblab chiqarish ham xuddi shunday tartibda amalga
oshiriladi.
Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni
ushlab qolish va budjetga o‘tkazish uchun yuridik shaxs
javobgardir. Soliq summasi ushlab qolinmaganda yuridik
shaxs ushlab qolinmagan soliq summasini hamda u bilan
bog‘liq jarima va penyalarni budjetga to‘lashi shart.
Yuridik shaxslar quyidagilarni
bajarishi shart hisoblanadi:
1) soliq davri tugaganidan
so‘ng o‘ttiz kun ichida davlat
soliq xizmati organlariga daromadlar olgan jismoniy shaxs-
lar to‘g‘risida (asosiy ish joyi bo‘yicha daromadlar olgan jis-
moniy shaxslardan tashqari) belgilangan shaklda ma’lumot-
noma taqdim etishi shart, unda quyidagilar aks ettiriladi:
— soliq to‘lovchining – jismoniy shaxsning identifika-
tsiya raqami;
— soliq to‘lovchining familiyasi, ismi, otasining ismi,
doimiy yashash joyi manzili;
— o‘tgan soliq davri yakunlari bo‘yicha daromadlarning
umumiy summasi va jismoniy shaxslardan olinadigan daro-
mad solig‘ining ushlab qolingan umumiy summasi;
— soliq agentining identifikatsiya raqami;
— soliq agentining nomi, joylashgan yeri (pochta man-
zili); 
2) yilning har choragida, hisobot davridan keyingi oy-
ning 25-kuniga qadar, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliya hisobotini taqdim etish muddatida davlat soliq xiz-
mati organlariga hisoblangan va amalda to‘langan daro-
madlar summalari hamda jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘ining ushlab qolingan summalari to‘g‘risida-
gi ma’lumotlarni belgilangan shaklda taqdim etishi shart.
Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq
to‘lov manbayida ushlab qolinganda soliq jamg‘arib bori-
247
Hisob-kitoblarni taqdim
etish va soliqni to‘lash
tartibi

---

ladigan tizimda qatnashuvchi fuqarolarning shaxsiy jam-
g‘arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga belgilangan tar-
tibda hisoblab yozilgan badallar chegirilgan holda quyidagi
muddatlarda to‘lanadi:
a) daromad to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ush-
lab qolingan soliq summasi shu maqsadlarda pul
mablag‘lari olish uchun bankka hujjatlar taqdim etish bilan
bir vaqtda budjetga o‘tkaziladi;
b) to‘lovni natura holida yoki mahsulotni realizatsiya
qilishdan, ishlar bajarish yoxud xizmat ko‘rsatishdan tush-
gan tushumdan to‘lovchi yuridik shaxslar tomonidan, ush-
lab qolingan soliq summasi to‘lov amalga oshirilgan oy
tugaganidan keyin besh kun ichida budjetga o‘tkaziladi.
Bankda hisobraqamiga ega bo‘lgan yuridik shaxslar
tomonidan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq-
ni to‘lash sanasi soliq to‘lovchi hisobraqamidan mablag‘lar
hisobdan chiqarilgan kun, boshqalar, shu jumladan, jis-
moniy shaxslar uchun esa mablag‘lar kredit muassasasining
kassasiga o‘tkazilgan kun hisoblanadi. Jismoniy shaxslar-
ning hisob-kitob varag‘idan soliq summasi jismoniy shaxs
tomonidan to‘langanda, to‘lov sanasi jismoniy shaxs hisob-
raqamidagi mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun hisob-
lanadi.
Davlat soliq xizmati organlari tomonidan hisoblab
chiqarilgan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan
soliqni to‘lash to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan muddat-
larda amalga oshirilishi kerak. Jismoniy shaxslarning daro-
madiga solinadigan soliqning yil mobaynida to‘lab borilgan
summalari tegishli hisobot yili uchun soliq to‘lovchiga
hisoblab chiqarilgan soliq hisobiga o‘tkaziladi.
Deklaratsiya – soliq idoralariga
soliq to‘lovchi jismoniy shaxslar
tomonidan topshiriladigan va o‘z
ichiga olingan daromadlar va
ushbu daromadlar bilan bog‘liq
xarajatlar haqidagi ma’lumotlarni aks ettiradigan hamda
soliq to‘lovchining hisoblangan soliqlarni ixtiyoriy ravishda
va belgilangan vaqtda davlat budjetiga to‘lashga majbur
etadigan hujjat hisoblanadi.
Soliq kodeksiga ko‘ra jismoniy shaxslarning jami yillik
daromadi haqidagi deklaratsiya quyidagi hollarda soliq
organlariga topshiriladi:
248
Jismoniy shaxslarning
daromadlarini deklara-
tsiya usulida soliqqa
tortish tartibi

---

a) mulkiy daromad, fan, adabiyot va san’at asarlarini
yaratganlik hamda ulardan foydalanganlik uchun mualliflik
haqqi tariqasida olingan daromad (agar bunday daromad-
larga to‘lov manbayida soliq solinmagan bo‘lsa);
b) asosiy bo‘lmagan ish joyidan (O‘zbekiston Respub-
likasidagi, shuningdek, uning hududidan tashqaridagi man-
balardan) daromad olgan jismoniy shaxslar tomonidan
(Asosiy bo‘lmagan ish joyidagi mehnat to‘lovi bo‘yicha
daromad oluvchi jismoniy shaxs buxgalteriyaga eng yuqori
stavka bo‘yicha daromadidan soliq ushlab qolinishi haqida
ariza topshirganlar bundan mustasno); 
d) rezident — chet ellik jismoniy shaxslar tomonidan;
Jismoniy shaxslar doimiy istiqomat joyidagi davlat soliq
xizmati organlariga jami yillik daromadlari haqida deklara-
tsiyani quyidagi muddatlarda taqdim etishlari kerak:
œ 
asosiy bo‘lmagan ish joyidan (O‘zbekiston Respub-
likasidagi, shuningdek, uning hududidan tashqaridagi man-
balardan) daromad olgan rezident — jismoniy shaxslar
hisobot yilidan keyingi yilning 1-aprelidan kechiktirmay; 
œ 
rezident — chet ellik jismoniy shaxslar nazarda tuti-
layotgan daromadlar haqida — O‘zbekiston Respublikasiga
kelgan kundan boshlab bir oy mobaynida belgilangan shakl-
da.
Chet ellik jismoniy shaxsning faoliyati taqvimiy yil
mobaynida to‘xtagan va u O‘zbekiston Respublikasidan
chiqib ketadigan bo‘lsa, amalda olingan daromadlar haqida
jo‘nab ketishdan kamida bir oy oldin deklaratsiya taqdim
etilishi kerak. Yakuniy deklaratsiya belgilangan shaklda
hisobot yilidan keyingi yilning 1-aprelidan kechiktirmay
taqdim etilishi kerak. Agar chet ellik jismoniy shaxs –
O‘zbekiston Respublikasi rezidenti joriy yilning 1-fevraliga
qadar doimiy yashash uchun xorijga chiqib ketayotgan
bo‘lsa, joriy yil uchun daromadlar bo‘yicha deklaratsiya
taqdim etilmaydi.
Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni
to‘lash chog‘ida deklaratsiya topshirish orqali soliqlar
quyidagi muddatlarda to‘lanadi:
a) asosiy bo‘lmagan ish joyidan daromad olgan rezi-
dent — jismoniy shaxslar — jami yillik daromad haqidagi
deklaratsiya ma’lumotlari bo‘yicha hisobot yilidan keyingi
yilning 1-iyunidan kechikmay, yil mobaynida qayta hisob-
langanda esa, deklaratsiya davlat soliq xizmati organlariga
taqdim etilgan kundan e’tiboran bir oy ichida;
249

---

b) jismoniy shaxslar – O‘zbekiston Respublikasining
rezidentlari hisoblab chiqarilgan daromad solig‘ini xorijiy
davlatda joylashgan bank hisobvarag‘idan chet el valutasida
to‘lashi mumkin. Bunda jismoniy shaxslardan olinadigan,
milliy valutada ifodalangan soliq jismoniy shaxslardan oli-
nadigan daromad solig‘i to‘langan sanada O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan kurs
bo‘yicha chet el valutasida qayta hisoblab chiqiladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala. Jismoniy shaxsga 2007-yilning may va iyun
oylarida 270000 so‘m (135000+135000) ish haqi hisoblan-
gan. May oyi uchun 29400 so‘m soliq ushlangan. Jismoniy
shaxsdan iyun oyida ushlanishi lozim bo‘lgan daromad
solig‘i summasini aniqlang.
Yechilishi:
1. STD= 270000 so‘m.
2. May va iyun oylari uchun eng kam ish haqi 24800
so‘m (12400 + 12400) ni tashkil etadi.
24800 x 5 (karra) = 124000.
24800 x 10 (karra) = 248000.
124000 x 13 % = 16120 so‘m.
16120 + ((248000 – 124000) x 18%) = 16120 + 22320=
= 38440.
38440 + ((270000 – 24800) x 25 %) = 38440 + 5500 =
43940. 
3. Iyun oyi uchun ushlanishi lozim bo‘lgan soliq sum-
masi 43940 – 29400 = 14540 so‘mni tashkil etadi.
2-masala. O‘zR Soliq kodeksi bo‘yicha har bir to‘liq oy
uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida imti-
yozga ega bo‘lgan jismoniy shaxsga 2007-yil may oyida
135000 so‘m ish haqi hisoblangan. Jismoniy shaxsdan ush-
lanishi lozim bo‘lgan daromad solig‘ini aniqlang.
Yechilishi:
1. 2007-yil may oyi uchun eng kam ish haqi 12400
so‘m.
Jismoniy shaxsning soliqqa tortilmaydigan daromadini
aniqlaymiz, ya’ni 49600 so‘m (12400 x 4);
STD = 135000 – 49600 = 85400 so‘m;
2. 12400 x 5 (karra) = 62000 so‘m.
12400 x 10 (karra) = 124000.
62000 x 13 % = 8060 so‘m.
250

---

8060 + ((85400 – 62000) x 18 %) = 8060 + 4212=
12272.
Demak, imtiyozga ega bo‘lgan ushbu jismoniy shaxs
135000 so‘m ish haqidan 12272 so‘m daromad solig‘ini
budjetga to‘lashi lozim. 
3-masala. Jismoniy shaxsga 2007-yil iyul va avgust
oylarida 274000 so‘m (137000+137000) ish haqi hisoblan-
gan. Shuningdek, iyul oyida 70000 so‘m mukofot berilgan.
Jismoniy shaxsdan iyul va avgust oylarida ushlanishi lozim
bo‘lgan soliq summasini hisoblang?
4-masala. 2-guruh nogironiga 2007-yil avgust va sen-
tabr oylarida 360000 so‘m (180000+180000) ish haqi
hisoblangan. Avgust oyida 40448 so‘m soliq ushlangan.
Sentabr oyida ushlanishi lozim bo‘lgan soliq summasini
hisoblang?
5-masala. Korxona hisobchisi U.Badalovga 2008-yil
yanvar oyida 285000 so‘m ish haqi hisoblangan. Undan
qancha miqdorda daromad solig‘ini undirish lozimligini
aniqlang?
Yechilishi:
1. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni
aniqlash uchun birinchi navbatda jismoniy shaxsning ushbu
oy uchun soliqqa tortiladigan daromad (STD)i aniqlanishi
lozim, ya’ni ushbu misolda soliqqa tortiladigan daromad
285000 so‘mni tashkil etadi.
STD = 285000 so‘m.
2. STD dan O‘zR. Soliq Kodeksida belgilangan (jis-
moniy shaxsning ish haqi, mukofot pullar va boshqa daro-
madlaridan) stavkalar bo‘yicha daromad solig‘i undiriladi.
Yanvar oyi uchun eng kam ish haqi miqdori 20400
so‘mni tashkil etadi.
20400 x 6 (karra) = 122400.
20400 x 10 (karra)= 204000.
122400 x 13 % = 15912.
15912 + ((204000 – 122400)x18%) = 15912 + 14688 =
= 30600.
30600 + ((285000 – 204000)x25%) = 30600 + 20250 =
= 50850. 
50850 – 2040 (jamg‘arib boriladigan pensiya jamg‘ar-
masiga to‘lov) = 48810.
251

---

Demak, korxona hisobchisi U.Badalov yanvar oyi ish
haqidan budjetga 48810 so‘m daromad solig‘i to‘lashi lozim.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining mohiya-
tini tushuntirib bering.
2. Qanday shaxslarni jismoniy shaxslar deb atashadi?
3. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining o‘ziga
xos xususiyatlari nimada?
4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i budjet daro-
madlari tarkibida qanday ahamiyatga ega?
5. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining to‘lov-
chilari kimlar?
6. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadlariga qaysi daromad
turlari kiradi?
7. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkalari
qaysi mezonlar asosida belgilanadi?
8. Mehnatga haq to‘lash shaklida olinadigan daromadlar tarkibi-
ga qanday daromadlar kiradi?
9. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadlariga soliq stavkalari
qanday belgilanadi?
10. Norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to‘lov man-
bayida qanday tartibda soliq stavkalari qo‘llaniladi?
11. Qaysi jismoniy shaxslarning daromadlari har bir to‘liq oy
uchun eng kam ish haqining to‘rt baravari miqdorida soliqdan ozod
etiladi?
12. O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band
bo‘lgan xodimlarning daromadlariga qanday stavkada soliq belgi-
lanadi?
13. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya usulida
soliqqa tortish tartibini tushuntirib bering.
4.4. JISMONIY SHAXSLARDAN TRANSPORT
VOSITALARI UCHUN BENZIN, DIZEL YONILG‘ISI VA
GAZ ISTE’MOLIGA SOLIQ
Jismoniy shaxslardan transport
vositalari uchun benzin, dizel
yonilg‘isi va gaz iste’moliga oli-
nadigan soliq to‘lovchilari bo‘lib jismoniy shaxslarga trans-
port vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gazni
chakana sotadigan, mulkchilik shaklidan qat’i nazar xo‘jalik
yurituvchi subyektlar hisoblanadi. Bunda ularning joylash-
gan joyidan qat’i nazar avtomobilga yonilg‘i quyish shoxob-
252
Soliq to‘lovchilar, soliq
obyekti va bazasi

---

chalariga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar soliq
to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi.
Jismoniy shaxslarga transport vositalari uchun benzin,
dizel yonilg‘isi va gazni chakana sotish soliq solish obyekti
hisoblanadi.
Jismoniy shaxslarga sotilgan o‘zi ishlab chiqargan ham-
da chetdan xarid qilingan benzin, dizel yonilg‘isi va gaz-
ning natural hajmi soliq solish bazasi hisoblanadi.
Benzin, dizel yonilg‘isi va gazni sotish deganda ularni
jismoniy shaxslarga amalda berish tushuniladi.
Jismoniy shaxslardan transport
vositalari uchun benzin, dizel
yonilg‘isi va gaz iste’moliga oli-
nadigan soliq stavkalari har yili O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti qarori bilan belgilanadi, uning miqdorlari O‘z-
bekiston Respublikasining butun hududida yagona hisob-
lanadi. 2008-yilda 1 litr benzin va dizel yonilg‘isi uchun
100 so‘m, 1 kg gaz uchun ham 100 so‘m miqdorida soliq
stavkasi belgilangan.
Soliq summasi chakana narxga qo‘shimcha ravishda
belgilanadi va jismoniy shaxs — xaridorga beriladigan chek-
da alohida satr bilan ko‘rsatiladi.
Soliq summasi jismoniy shaxslarga sotiladigan benzin,
dizel yonilg‘isi va gaz uchun mablag‘ to‘lanishi bilan bir
vaqtda undiriladi. 
Soliq summasi quyidagi formula bo‘yicha hisobla-
nadi:
N = V x St,
bu yerda:
N — hisoblab yozilgan soliq 
V — jismoniy shaxslarga sotilayotgan benzin, dizel
yonilg‘isi yoki gazning natural ifodadagi hajmi;
St — soliq stavkasi.
Hisoblab chiqarilgan va ushlangan soliq summasi
xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun tushum deb hisoblan-
maydi hamda boshqa to‘lanadigan soliqlar, yig‘imlar va
majburiy to‘lovlar bo‘yicha soliq solish obyekti yoki bazasi
bo‘lmaydi.
Soliq to‘lovchilar sotilgan ben-
zin, dizel yonilg‘isi, gaz hisobi
hamda hisoblangan soliq sum-
malari hisobini alohida yuritadilar. 
253
Soliq stavkasi va
hisoblash tartibi
Soliq hisobini yuritish va
uni budjetga to‘lash
muddatlari

---

Budjet bilan hisob-kitoblar hisobi «Budjet bilan hisob-
kitoblar» hisobvarag‘i bo‘yicha — «Jismoniy shaxslardan
transport vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz
iste’moliga soliq» ilova hisobvarag‘ida yuritiladi, soliqni
o‘tkazish «Hisob-kitob varag‘i» hisobvarag‘i bo‘yicha aks
ettiriladi.
Undirilgan soliq mahalliy budjetga O‘zbekiston Res-
publikasi budjetlari daromad va xarajatlarining tegishli tas-
nifiga ko‘ra bo‘lim va paragrafga to‘lanadi.
Joriy o‘n kunlik to‘lovlar hisobga olingan soliq bo‘yicha
hisob-kitob (13-ilova) avtomobilga yonilg‘i quyish shoxob-
chalari joylashgan yerdagi davlat soliq xizmati organla-
riga:
— korxonalar tomonidan (mikrofirmalar va kichik
korxonalardan tashqari) – har oyda hisobot davridan ke-
yingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil yakunlari
bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot taqdim etiladigan
muddatda taqdim etiladi;
— mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil-
ning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa — yillik
moliyaviy hisobotni taqdim etish muddatida, belgilangan
shaklda taqdim etiladi. 
Soliq bank muassasalari orqali har o‘n kunda, benzin,
dizel yonilg‘isi va gaz jismoniy shaxslarga sotilgan oy o‘n
kunligi tugaganidan so‘ng uchinchi kundan kechiktirmay
to‘lanadi. 
Soliq hisobotida ko‘rsatilgan ma’lumotlarning haqqo-
niyligiga javobgarlik soliq to‘lovchining zimmasiga yukla-
nadi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel
yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliqni budjetga bevosita to‘lovchilar
kimlar? 
2. Soliq solish obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
3. Benzin, dizel yonilg‘isi va gazni sotish deganda nima tushuni-
ladi?
4. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel
yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi davlat organlari
tomonidan belgilanadi?
5. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel
254

---

yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq stavkalari qaysi mezonlar asosida
belgilanadi?
6. Soliq summasi qaysi formula yordamida topiladi?
7. Soliq summasi jismoniy shaxslardan qaysi vaqtlarda undiriladi?
8. Soliq to‘lovchilar soliq idoralariga jismoniy shaxslardan trans-
port vositalari uchun benzin, dizel yonilg‘isi va gaz iste’moliga solig‘i
bo‘yicha qaysi muddatda hisobot topshiradi?
9. Jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel
yonilg‘isi va gaz iste’moliga soliq tushumi qaysi budjetga tushadi?
10. Soliq to‘lovchilar tomonidan taqdim etilgan soliq hisobotla-
ridagi ma’lumotlarning haqqoniyligiga kim javobgar hisoblanadi?
4.4.1. Mahalliy yig‘im
(Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va
ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im)
Soliq kodeksining 23-moddasiga ko‘ra ayrim turdagi
tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xiz-
matlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im mahalliy soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlar tarkibiga kiradi va u mahalliy
budjet daromadlaridan biri hisoblanadi. 
Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va
ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im-
ning to‘lovchilari bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududi-
da ushbu tovarlar bilan qonunchilikda belgilangan tartibda
chakana savdoni amalga oshiradigan va ayrim turdagi xiz-
matlarni ko‘rsatadigan yuridik va jismoniy shaxslar hisobla-
nadi. 
Ushbu yig‘im ayrim turdagi tovarlar bilan chakana sav-
doni amalga oshirish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish
huquqini olish uchun to‘lanadi. Ayrim turdagi tovarlar
bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni
ko‘rsatish huquqi ruxsat guvohnomasi bilan tasdiqlanadi.
Ruxsat guvohnomasi joylardagi mahalliy hokimiyat organ-
lari tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda beriladi.
Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati O‘zbe-
kiston Respublikasi Prezidenti qarori bilan belgilanadi. 
Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va
ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat
guvohnomasi yuridik shaxs yoki yakka tartibda tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarga o‘z
arizalarida ko‘rsatilgan muddatlarga, lekin ushbu muddat
255

---

256
qonunchilikda nazarda tutilgan muddatdan ortiq bo‘lmagan
muddatga beriladi. Jumladan, yuridik shaxslarga ko‘pi bi-
lan — 3 yil, jismoniy shaxslarga — 2 yil.
Yig‘imlar o‘rnatilgan minimal ish haqi miqdoriga nis-
batan belgilanadi. 2009-yil 1-yanvardan boshlab ayrim
tovar turlari bilan chakana savdo qilish huquqi uchun
yig‘im alkogolli mahsulotlar uchun – 1 oylik savdo uchun
eng kam oylik ish haqi miqdorining 5 baravari miqdorida,
qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlardan yasalgan
buyumlar uchun – 1 oylik savdo uchun eng kam oylik ish
haqi miqdorining 3,5 baravari miqdorida belgilangan.
Avtotransport vositalarini parkovka qilish (saqlash) bo‘yicha
pullik xizmatlarni ko‘rsatganlik uchun yig‘im har oyda 8
minimal ish haqi miqdorida undiriladi. Ushbu yig‘imlar har
oyda hisobot oyining 25-kuniga qadar budjetga to‘lanadi. 
Mahalliy yig‘imning o‘z vaqtida to‘lanishi, qonun huj-
jatlariga rioya qilinishi uchun javobgarlik yig‘imni to‘lov-
chilar zimmasiga yuklanadi.
Davlat soliq xizmati organlari esa o‘zlariga berilgan
vakolat doirasida qonun hujjatlariga muvofiq yig‘imni
to‘lovchilarning budjet oldidagi majburiyatlarini bajarilishi
ustidan nazoratni amalga oshiradi. 
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Mahalliy yig‘im deganda nimani tushunasiz?
2. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im Soliq kodeksining
qaysi moddasiga tegishli?
3. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim tur-
dagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im to‘lovchilari kimlar?
4. Ayrim tovar turlarining va xizmatlarning ro‘yxati qaysi davlat
organi tomonidan belgilanadi?
5. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun ruxsat guvohnomasi
qancha muddatga beriladi?
6. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im qancha miqdorda
undiriladi?
7. Mahalliy yig‘imning o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan javobgarlik
kimlarning zimmasiga yuklangan?
IV bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.1., 1.2., 1.3., 1.4., 1.13., 1.16., 1.21., 1.23., 1.25., 2.8., 3.1.,
3.7., 3.12., 3.25., 3.40., 3.41., 4.3, 4.10., 5.5., 6.11., 6.14.

---

257
V B O B. DAVLAT BUDJETINING
SOLIQSIZ DAROMADLARI
5.1. DAVLAT BUDJETI SOLIQSIZ DAROMADLARINING
ZARURLIGI, MOHIYATI VA TURKUMLANISHI
Davlat budjetining soliqsiz da-
romadlari tarkibiga davlatga te-
gishli mulklarni sotishdan va
xususiylashtirishdan kelgan daro-
madlar, tashqi iqtisodiy faoliyatdan kelgan daromadlar,
xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar va davlat-
ning maxsus maqsadli budjet jamg‘armalari kiradi.
O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘risi-
da»gi qonuniga muvofiq davlat budjetining soliqsiz daro-
madlariga yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek,
chet davlatlardan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari,
rezident – yuridik shaxslarga va chet davlatlarga berilgan
budjet ssudalarini qaytarish hisobiga tushadigan to‘lovlar va
davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi,
foydalanishga berilishi va sotilishidan olingan daromadlar
kiritilgan.
1
Ushbu qonunda soliqsiz daromadlarning yoki
soliqdan tashqari to‘lovlarning uch asosiy turi e’tirof etil-
gan.
Rossiya Federatsiyasida yuqorida qayd etilgan uchta
asosiy daromad turidan tashqari, Federal yo‘l jamg‘ar-
masining mablag‘lari, markazlashgan ijtimoiy rivojlantirish
jamg‘armasining mablag‘lari ham budjetning soliqsiz daro-
madlari tarkibiga kiritilgan.
Davlatning maxsus maqsadli jamg‘armalari pul mab-
lag‘larini soliqsiz daromadlar tarkibiga kiritish maqsadga
muvofiq bo‘lmaydi. Buning sababi shundaki, birinchidan,
mazkur jamg‘armalarga qilingan ajratmalar soliq xarakteri-
ga ega bo‘lib, bunda soliq to‘lovchilar bilan davlat o‘rtasi-
da tovar-pul munosabatlari mavjud emas; ikkinchidan,
maqsadli jamg‘armalarga qilingan ajratmalar soliqlarga xos
Davlat budjeti soliqsiz
daromadlarining zarurligi
va mohiyati
1 
O‘zbekiston Respublikaci «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonuni O‘zbekiston
Respublikasi Moliyaviy qonunlari. — T.: Adolat, 2001. — 8-b.
9—4777

---

bo‘lgan muhim xususiyatga, ya’ni to‘lovni amalga oshirish-
da subyektlar mulk shaklining o‘zgarishi xususiyatiga ega-
dir.
Soliqqa kirmaydigan, ya’ni soliqsiz daromadlarning
ko‘pchiligi doimiy, qat’i belgilangan stavkada undiriladigan
xazina (budjet) daromadlari ko‘rinishiga ega bo‘lmaydi.
Budjetning soliqsiz daromadlari qat’iy rejalashtirilmasligi
kerak, lekin amaliyotda ko‘p hollarda ular, odatda, ilgarigi
yildagi tushumlar darajasida rejalashtiriladi. Soliqsiz daro-
madlar soliq daromadlari kabi O‘zbekiston Respublikasi-
ning vakillik organlari tomonidan jismoniy va yuridik
shaxslar uchun joriy qilinadi. Soliqsiz daromadlar ham
majburiy, ham ixtiyoriy shakllarda bo‘lishi mumkin.
Soliqsiz daromadlar ro‘yxati
hamma darajadagi budjetlar
uchun yagona bo‘lib, budjet tas-
nifi bilan belgilanadi va o‘z ichi-
ga quyidagilarni oladi:
1. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan
mulkdan yoki xo‘jalik faoliyatidan olingan daromadlar, shu
jumladan:
œ
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligidagi mulkni
foydalanishga berishdan olingan daromadlar;
œ
davlatga tegishli aksiyalar bo‘yicha dividendlar;
œ
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan
mulkni ijaraga berishdan, shu jumladan, qishloq xo‘jaligi va
noqishloq xo‘jaligi maqsadlaridagi yerlar uchun ijara
to‘lovidan olingan daromadlar;
œ
vaqtinchalik bo‘sh turgan budjet mablag‘larini bank
va kredit tashkilotlarida joylashtirishdan olingan daromad-
lar;
œ
xizmat ko‘rsatish va davlat xarajatlarini qoplashdan
olingan daromadlar;
œ
davlat va mahalliy tashkilotlardan to‘lovlar;
œ
davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan
mulkdan yoki xo‘jalik faoliyatidan olinadigan boshqa
tushumlar.
2. Davlat yoki mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan
mulkni sotishdan olingan daromadlar, shu jumladan:
œ
davlat mulki bo‘lgan korxonalar va tashkilotlarni
xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan olingan
tushumlar;
258
Davlat budjeti soliqsiz
daromadlarining
turkumlanishi

---

œ
kvartiralarni sotishdan tushumlar;
œ
davlatning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish
fondlarini, transport vositalari va boshqa uskuna-jihozlarni
sotishdan olingan daromadlar;
œ
musodara qilinib, davlat va mahalliy hokimiyat egali-
giga o‘tgan egasiz mol-mulkni sotishdan olingan daromad-
lar.
3. Davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar.
4. Yer va nomoddiy aktivlarni sotishdan olingan daro-
madlar.
5. Davlatga qarashli bo‘lmagan manbalardan kapital
transfertlar tizimlari.
6. Jarima-jazolarni qo‘llash, yetkazilgan zararni qop-
lash, shu jumladan:
œ
standartlar va texnik shartlardan chetlashgan holda
tayyorlangan mahsulotni ishlab chiqarganlik va sotganlik
uchun tushumlar summasi;
œ
narxlarni qo‘llash tartibini buzganlik uchun jazolar;
œ
jinoyatlar qilish va moddiy boyliklar kamomadida
aybdor bo‘lgan shaxslardan undiriladigan summalar.
7. Tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlar, shu
jumladan:
œ
davlat kreditlari bo‘yicha foizlar;
œ
davlat zaxiralarini sotishdan olingan daromadlar;
œ
markazlashtirilgan eksportdan tushumlar summasi;
œ
tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan boshqa tushumlar.
8. Boshqa turli soliqsiz tushumlar. 
Budjetning soliqsiz daromadlari hududiy belgiga ko‘ra
(muayyan darajadagi budjetga kiritish), jalb qilish va shakl-
lantirish usuliga ko‘ra (majburiy yoki ixtiyoriy) va soliqsiz
tushumlarini shakllantiradigan to‘lovlarni undirishning
konkret asoslariga ko‘ra (davlat mulkini sotishdan olingan
daromadlar) tasniflanadi.
Soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning ko‘pgina o‘xshash to-
monlari bilan birga qator farqli tomonlari ham mavjud.
Pul mablag‘larining muayyan qismi davlat xazinasiga
soliqsiz to‘lovlar tarzida kelib tushadi. Ular soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar singari davlatning qonun chi-
qaruvchi idorasi tomonidan belgilanadi.
Shu bilan birga soliqlar va soliqsiz to‘lovlar o‘rtasida
muayyan farqlar mavjud. Jumladan, bu farqlarni quyidagi-
lardan iborat deb belgilash mumkin:
259

---

œ
soliqsiz to‘lovlar soliqlardan farq qilib, ikki tomonla-
ma huquq va burchlar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Masalan, faoliyatning muayyan turi bilan shug‘ullanish
huquqini beradigan litsenziyalarni olish maqsadida belgi-
langan to‘lovlarning amalga oshirilishi boshqa shartlar
bajarilgani taqdirda vakolatli ruxsatnomani berishi lozim
bo‘ladi;
œ
soliqlardan farq qilib, soliqsiz to‘lovlar ko‘pchilik hol-
larda majburiy ravishda to‘lanmaydi. Soliq esa uni to‘lash
obyekti mavjud bo‘lganida to‘lanadi;
œ
soliqlardan farq qilib, soliqsiz to‘lovlar muayyan
maqsadga mo‘ljallanadi hamda ana shu maqsadda undan
foydalanish lozim.
Soliqsiz to‘lovlar respublika budjeti va mahalliy budjet-
lar daromadlarida jamlanadi. Ushbu mahalliy soliq va
yig‘imlarning to‘lovchilar doirasi, soliq solish obyektlari,
soliq va yig‘imlar yuzasidan yengillik va imtiyozlar, soliq va
yig‘imni hisoblab chiqish va to‘lash tartiblari mahalliy
hokimiyat idoralarining bevosita o‘zlari tomonidan belgi-
lanadi.
Soliqsiz to‘lovlar hududiy belgisiga ko‘ra: umumdavlat
miqyosidagi va mahalliy to‘lovlarga; shakllanish usuliga
ko‘ra: majburiy va ixtiyoriy; jamlanish usuliga ko‘ra: davlat
budjetida yoki budjetdan tashqari jamlanadigan turlarga
bo‘linadi.
Soliqsiz to‘lovlar undirish asoslariga ko‘ra quyidagi
turlarga bo‘linadi:
œ
tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar. 
Bu to‘lovlarning tabiiy resurslardan tejab-tergab, sama-
rali foydalanishda ahamiyati kattadir;
œ
davlat idoralari tomonidan yuridik va jismoniy shaxs-
larga huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan turli xizmatlar
ko‘rsatishdan olinadigan to‘lovlar. Ular jumlasiga:
œ
tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyat tufayli bojxona ido-
ralariga to‘lanadigan to‘lovlar;
œ
sud va boshqa huquq-tartibot idoralariga murojaat
qilinganda to‘lanadigan davlat boji;
œ
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish, litsenziya (ruxsatnoma)
olish va tovarlar uchun sertifikatlar olishdagi to‘lovlar;
œ
bozorlar, yarmarkalar va boshqa savdo shoxobchala-
ridan olinadigan bir martalik patta to‘lovlari;
260

---

261
œ
qimmatli qog‘ozlar chiqarish va joylashtirish, lotereya
o‘yinlarini o‘tkazish uchun to‘lovlar;
œ
davlat mulkini xususiylashtirishdan kelib tushadigan
daromadlar;
œ
jarima tarzidagi to‘lovlar (jarimalar, penyalar va bosh-
qalar).
Davlat budjetining soliqsiz daromadlari tarkibiga davlat-
ga tegishli bo‘lgan mulklarni sotish va xususiylashtirish
natijasida olingan daromadlarni, davlatning tashqi-iqtisodiy
faoliyatidan olingan daromadlarni va xorijiy davlatlardan
qaytarib bermaslik sharti bilan olinadigan pul mablag‘larini
kiritish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Umuman olganda, soliqsiz daromadlarning zarurligi
quyidagi omillar bilan belgilanadi:
1. Davlatga tegishli mulklardan foydalanish sama-
radorligining pasayishi natijasida davlat sektoriga tegishli
korxonalarning moliyaviy holatini yaxshilash maqsadida
ularni xususiylashtirishning zarurligi.
Davlat sektoriga mansub bo‘lgan korxonalarning faoli-
yati ko‘pchilik hollarda xususiy sektor korxonalariga nis-
batan samarasiz bo‘ladi. Shvetsiya, Fransiya va Buyuk
Britaniya davlatlarining amaliyotida bunday holatlar bir
necha marotaba kuzatilgan. Masalan, XX asrning 90-yillari
oxirida Buyuk Britaniyada davlat sektoriga mansub bo‘lgan
korxonalarning sezilarli qismi moliyaviy yilni zarar bilan
yakunladi. 1998-yilda eng yirik davlat korxonalaridan biri
«British telekom» xususiylashtirildi. Uning aksiyalarining
bozor bahosi 6,9 mlrd. funt sterlingni tashkil etar edi.
XX asr 90-yillarining ikkinchi yarmida Fransiyada
davlat mulkini xususiylashtirish natijasida 7,0 mln. kishi
aksiyadorlarga aylandi. Umuman olganda, ijtimoiy-iqti-
sodiy hamkorlik tashkilotiga a’zo bo‘lgan mamlakatlarda
davlat sektorining defitsiti 1999-yilda yalpi milliy mahsu-
lotning 4,5 foizini tashkil qildi.
1
Davlat korxonalarini xususiylashtirish ular faoliyatining
moliyaviy barqarorligini oshishiga, iste’mol bozorini tovar-
lar bilan to‘ldirilishini ta’minlashga, ishsizlik muammosini
hal qilishga hamda o‘rta va uzoq muddatli davriy oraliqlar-
1 
Mariette D. Bercy report azero sur le dossier du Gredit Donciur. // Tribu-
ne. — P., 1998. — Sept., p. 9.

---

262
da soliq tushumlarini ko‘paytirishga sezilarli darajada hissa
qo‘shadi.
2. Davlat budjeti daromadlarining miqdorini oshirish
zaruriyatining yuzaga kelishi.
Davlat budjeti xarajatlarini sezilarli darajada o‘sishi,
davlatning iqtisodiy xarajatlarini oshirish zaruriyatini paydo
bo‘lishi hukumatga soliqsiz daromadlarni oshirish tadbirla-
rini ishlab chiqarish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Ana shu
maqsadda davlatga tegishli mulklarni sotish, davlatga
tegishli xorijiy valutalar va nodir metallarni xorijiy moliya
bozorlarida joylashtirish yo‘li bilan daromadlar olish va
xorijiy tashkilotlarning moliyaviy yordamlarini jalb qilish
zaruriyatini yuzaga keltiradi. Masalan: O‘zbekiston Res-
publikasida hukumatga tegishli oltin-valuta zaxiralarining
ma’lum qismi xalqaro moliya bozorlarida muddatli depozit
shaklida joylashtiriladi va undan foiz ko‘rinishda daromad
olinadi. Bundan tashqari, soliqsiz daromadlardan davlat
budjeti defitsitini kamaytirish maqsadida ham faol tarzda
foydalanish mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 25-dekabridagi 567-sonli
«O‘zbekiston Respublikasining 2004-yilgi davlat budjeti
parametrlari to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq 2004-yilda
davlat budjeti defitsitini faqat qadrsizlanmaydigan (noin-
flyatsion) manbalar, shu jumladan, davlat mulkini xususiy-
lashtirishdan olinadigan tushumlar hisobidan moliyalash-
tirishni ta’minlash ko‘zda tutilgan edi.
1
Rivojlangan xorijiy davlatlar ichida Yaponiya soliqsiz
daromadlarning davlat budjeti daromadlarining hajmidagi
salmog‘ining yuqori ekanligi bilan ajralib turadi. Bu ko‘r-
satkich Yaponiyada 15 foizni tashkil etadi. Yaponiya ma-
halliy budjetlari daromadlarining 25 foizgacha bo‘lgan
qismi soliqsiz daromadlardan tashkil topadi. Yaponiya bud-
jet qonunchiligiga muvofiq soliqsiz daromadlar tarkibiga
quyidagi daromadlar kiritiladi:
— ijara to‘lovlari;
— davlatga tegishli yer maydonlari va boshqa qo‘z-
g‘almas mulklarni sotishdan olingan daromadlar;
— jarimalar;
— obligatsiyalarni sotishdan olingan tushumlar;
1 
Soliqlar va bojxona xabarlari. ¹ 4 (496), 2004-y, 23-yanvar.

---

263
— yutuqli lotereyalarni sotishdan olingan tushumlar;
— o‘tgan yillarda ishlatilmay qolgan budjet mablag‘-
lari.
1
Davlat budjetining soliqsiz daromadlari daromad man-
balari sifatida nobarqaror va doimiy xususiyatga ega bo‘lgan
daromadlar hisoblanadi. Buning sababi shundaki, birinchi-
dan, davlat mulkini xususiylashtirish jarayoni mohiyatiga
ko‘ra nobarqaror jarayon bo‘lib, xususiylashtirishdan oli-
nadigan daromadlarni nobarqaror bo‘lishiga olib keladi;
ikkinchidan, davlatga tegishli oltin-valuta zaxiralarini bozor
stavkalarida joylashtirish natijasida olinadigan daromadlar
joylashtiriladigan moliyaviy aktivlarning miqdoriga va bozor
stavkalarining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lganligi sababli ular-
dan olinadigan daromadlarning summasi doimiy ravishda
tebranib turadi; uchinchidan, xorijiy tashkilotlardan va
davlatlardan olinadigan moliyaviy yordamlarning miqdori
ularni beruvchilar tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi.
Bu esa ularning miqdorini oldindan belgilash imkonini
bermaydi.
1 
Íàëîãîâûå ñèñòåìû çàðóáåæíûõ ñòðàí. Ó÷. ïîä ðåäàêöèåé Â. Ã. Êíÿçå-
âà, ïðîô. Ä. Á. ×åðíèêà. — Ì.: «Çàêîí è ïðàâî», 1997. — Ñ. 97.
2 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari asosi-
da hisoblangan.
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
X
12,6
17,0
8,8
8,6
4,6
4,5
-8,1
5.1.1-jadval 
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daromadlarining tarkibida 
soliqsiz daromadlarning ulushi
2
(foizda)
Ko‘rsatkichlar
Yillar
2008-yilda
2002-yilga
nisbatan
o‘zgarishi,
punktda
2002
2003
2004
2005
2006
2008 
prog.
Davlat bud-
jeti daromad-
lari – jami
shu jumladan:
— soliqsiz
daromadlar-
ning jami
budjet
daromadlari
hajmidagi
salmog‘i

---

264
Davlat budjetining soliqsiz daromadlari fiskallik va iqti-
sodiy funksiyalarni bajaradi. Ular daromad manbayi sifati-
da nobarqaror bo‘lib, davlat budjeti daromadlarining umu-
miy hajmida nisbatan kichik salmoqni egallaydi (5.1.1-jad-
valga qarang).
Jadval ma’lumotlarida soliqsiz daromadlarning davlat
budjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘ining
tahlil qilingan davr mobaynida nobarqarorligi kuzatilgan.
Bu esa, soliqsiz daromadlarning mohiyatiga ko‘ra nobar-
qaror daromad manbayi ekanligi bilan izohlanadi.
2002—2008-yillar mobaynida mazkur ko‘rsatkichning
nobarqarorligi kuzatilgan holda uning 2002-yilga nisbatan
8,1 punktga pasayishi yuz bergan. Bu esa, soliqsiz daro-
madlarning soliqli daromadlarga nisbatan davlat budjeti
daromadlarining tarkibidagi o‘rni va ahamiyatining pasayib
borayotganligidan dalolat beradi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar budjet amaliyotida ham
soliqsiz daromadlarning ahamiyati juda past. Masalan,
AQSHda soliqsiz daromadlarning Federal budjet daromad-
lari hajmidagi salmog‘i 4 foizdan oshmaydi.
1
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Soliqsiz daromadlarning zarurligi nimada?
2. Soliqsiz daromadlarga qanday daromadlar kiradi?
3. Budjetning soliqsiz daromadlari oldindan rejalashtiriladimi?
4. Soliqsiz daromadlar qanday tartibda turkumlanadi?
5. Mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkdan yoki xo‘jalik
faoliyatidan olingan daromadlarga nimalar kiradi?
6. Mahalliy hokimiyat egaligida bo‘lgan mulkni sotishdan olingan
daromadlarga nimalar kiradi?
7. Soliqlar va soliqsiz to‘lovlarning o‘xshash va farqli tomonlari
qanday?
8. Soliqsiz to‘lovlar qaysi budjetga tushadi?
9. Soliqsiz to‘lovlar undirish asoslariga ko‘ra qanday turlarga
bo‘linadi?
10. Soliqsiz daromadlarning zarurligi qaysi omillar bilan belgi-
lanadi?
1 
Ôèíàíñû. Ó÷. ïîä. ðåäàêöèåé Ë. À. Äðîáîçèíîé. — Ì., ÞÍÈÒÈ,
2003. — Ñ. 125.

---

265
5.2. SOLIQSIZ DAROMADLARNING DAVLAT BUDJETI
DAROMADLARINING HAJMIDAGI O‘RNI VA
DINAMIKASI
Rivojlanayotgan mamlakatlarda
davlat budjetining soliqsiz daro-
madlarini sezilarli qismi xorijiy
mamlakatlardan olingan moliyaviy yordamlardan iborat
ekanligi ushbu mamlakatlarda davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishda sezilarli muammolarning mavjudligi bilan
izohlanadi.
Xorijiy moliyaviy yordamlarning aksariyat qismi xalqaro
moliya-kredit tashkilotlari tomonidan beriladi. Bunda
asosiy o‘rinlarni xalqaro valuta fondi (XVF) va Jahon tik-
lanish va taraqqiyot banki (JTTB) egallaydi. XVF rivoj-
lanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam berishda
asosiy e’tiborini mamlakatning to‘lov balansining holatiga
qaratadi. XVF tomonidan ajratiladigan moliyaviy yor-
damlar to‘lov balansi doimiy ravishda defitsitga ega bo‘lgan
mamlakatlarga birinchi navbatda beriladi. 
JTTB rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy yordam
berishda asosiy e’tiborini mamlakat aholisining qashshoqlik
darajasiga qaratadi. Hozirgi kunda Afrikaning Saxara dav-
latidan janubdagi mamlakatlar sayyoramizning eng qash-
shoq mamlakatlari hisoblanadi. Bu yerda mehnatga yaroqli
aholining bir kunlik ish haqi 1 AQSH dollaridan pastdir.
Shu sababli mazkur mamlakatlar bankning moliyaviy yor-
damlarini birinchi navbatda oladilar.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgan
dastlabki paytlardan boshlab, xorijdan mablag‘lar jalb qilish
masalasiga alohida e’tibor berdi.
2006-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra xorijiy mamlakat-
lardan va xalqaro moliya-kredit tashkilotlardan jalb qilingan
mablag‘larning umumiy summasi 1980,5 mln. AQSH dol-
larini tashkil qildi. Shuning 93,6 foizi kredit majburiyatla-
rining hissasiga to‘g‘ri keladi. Jalb qilingan mablag‘larning
qolgan qismi turli shakllarda olingan moliyaviy yordamlar
hissasiga to‘g‘ri keladi.
1
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, mo-
liyaviy yordamlarning miqdori nisbatan kichik bo‘lib, ular
Xorijiy mamlakatlardan
olingan moliyaviy
yordamlar
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ma’lumotlari. 2006.

---

266
davlat budjeti daromadlari nuqtayi nazaridan sezilarli dara-
jadagi amaliy ahamiyatga ega emas.
Budjetning soliqsiz daromadlari
tarkibidagi asosiy daromad tur-
laridan biri – davlatga tegishli
bo‘lgan mulklarni xususiylashti-
rishdan keladigan daromadlar hisoblanadi.
Rivojlanayotgan davlatlarda, shu jumladan, MDHga
a’zo mamlakatlarda davlat mulkini xususiylashtirishdan va
sotishdan olingan daromad soliqsiz daromadlar tarkibida
sezilarli salmoqni egallaydi. Mazkur mamlakatlarda ko‘p
ukladli iqtisodiyotni shakllantirish zaruriyati davlat mulkini
xususiylashtirishni dolzarb masalasiga aylantirdi. Xususan,
Rossiya Federatsiyasida 2006-yilda davlat mulkini xususiy-
lashtirish va sotishdan olingan budjet daromadlarining
umumiy summasi 25061,2 mln. rublni tashkil qildi. Bu
summaga munitsipial mulkchilik tasarrufida bo‘lgan davlat
mulkini sotish summasini qo‘shsak, u holda davlat mulki-
dan olgan budjet daromadlarining umumiy summasi
52057,3 mln. rublni tashkil qiladi. Bu summani budjet
daromadlari nuqtayi nazaridan baholash uchun uning soliq-
siz daromadlarining umumiy hajmidagi salmog‘ini o‘rga-
nish kifoya qiladi. Agar 2000-yilda davlat mulkini sotish va
xususiylashtirishdan olingan budjet daromadlari soliqsiz
daromadlarning umumiy hajmidagi salmog‘i 14,0 foizni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2005-yilda bu ko‘rsatkich 50,5 foizni
tashkil qildi. 2006-yilga kelib esa mazkur ko‘rsatkich 45,2
foizni tashkil qildi.
1
Keltirilgan ma’lumotlarning tahlilidan ko‘rinadiki, bi-
rinchidan, davlat mulkini sotish va xususiylashtirishdan
olingan daromadlar Rossiya Federatsiyasi davlat budje-
tining soliqsiz daromadlari tarkibida asosiy o‘rinni egallay-
di; ikkinchidan, soliqsiz daromadlarga xos bo‘lgan nobar-
qarorlik ushbu daromad turiga ham xos ekanligi yaqqol
kuzatiladi.
Davlatga tegishli mulklarni sotishda va davlat korxo-
nalarini xususiylashtirishda ushbu korxonalarning davlatga
tegishli bo‘lgan oddiy aksiyalarini sotish muhim o‘rin egal-
laydi. Aksiyalarni sotishda ularning bozor bahosi katta aha-
Davlat mulkini xususiy-
lashtirishdan olingan
daromadlar
1 
Áóðêîâ Ñ. Íåíàëîãîâûå äîõîäû îò ãîññîáñòâåííîñòè è áþäæåòíûé ïî-
òåíöèàë ñòðàíû. // Ðîcñèéñêèé ýêîíîìè÷åñêèé æóðíàë. ¹ 9, 2006. — Ñ. 25.

---

miyatga ega. Agar oddiy aksiyalarning bozor bahosi yuqori
bo‘lsa, u holda aksiyalarni sotishdan olingan budjet daro-
madlarining miqdori nisbatan katta bo‘ladi. O‘z navbatida,
oddiy aksiyalarning bozor bahosi emitent sof foydasining
miqdoriga bog‘liq: sof foydaning miqdori qanchalik katta
bo‘lsa, ularga to‘lanadigan dividendning miqdori ham
shunchalik yuqori bo‘ladi.
2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish
dasturiga muvofiq, mazkur davr mobaynida respublikamiz-
da ustav kapitalida davlatning ulushi 25 foizdan 51 foiz-
gacha bo‘lgan 673 ta korxonadagi davlatning ulushi birja va
birjadan tashqari bozorlarda sotilishi mo‘ljallangan. Bu
korxonalarning ichida iqtisodiy salohiyati yuqori bo‘lgan bir
qator yirik korxonalar – «Agama» sanoat korxonasi,
«Jizzaxplastmass» HJ, «Elektrokimyozavodi» HJ, «O‘zbek-
selmash» HJ, «Toshqishloqmash» HJ kabi korxonalar mav-
jud. Ularning ustav kapitalidagi davlatga tegishli aksiyalar-
ning sotilishi davlat budjetining soliqsiz daromadlari haj-
mining oshishiga olib keladi.
2003—2004-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish
dasturiga muvofiq, ustav kapitalida davlatning ulushi 51
foiz va undan yuqori bo‘lgan 644 ta korxonaning ustav ka-
pitalida davlatning ulushini qisqartirish ko‘zda tutilgan.
Shunisi xarakterliki, ko‘pchilik korxonalarning ustav kapi-
talidagi davlatning ulushini 40 foizdan ortiq qismini sotish
ko‘zda tutilgan. Masalan, «Navoimontajavtomatika» DAK-
ning ustav kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini,
«Andijon bioxim zavodi» HJning ustav kapitalidagi davlat
ulushining 45,0 foizini, «O‘zkimyosanoat» DAKning ustav
kapitalidagi davlat ulushining 49,0 foizini, «Olmaliq tog‘-
metallurgiya kombinati» HJning ustavkapitalidagi davlat
ulushining 46,5 foizini sotish mo‘ljallangan. Mazkur kor-
xonalarning ustav kapitalidagi davlat ulushining muvaf-
faqiyatli tarzda sotilishi O‘zbekiston Respublikasi davlat
budjetining soliqsiz daromadlari hajmini sezilarli darajada
o‘sishiga olib keladi.
Davlat mulki bilan bog‘liq daromadlarning ikkinchi turi
davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni ijaraga berishdan oli-
nadigan daromadlar hisoblanadi. Ijara to‘lovlari shaklidagi
mazkur daromadning miqdori ijaraga beriladigan mulklar-
ning umumiy maydoniga va ijara stavkalariga bog‘liqdir.
Rossiya Federatsiyasida 2001-yilning 1-iyun holatiga,
267

---

Federal budjetga hisoblangan ijara to‘lovlarining atigi 318,0
ming rubli Federal budjetga kelib tushdi. Holbuki, mazkur
daromad turi bo‘yicha Federal budjetga kamida 5300 mln.
rubl kelib tushishi lozim edi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar
natijasi shuni ko‘rsatadiki, birinchidan, juda katta umumiy
maydonga ega bo‘lgan davlat mulklari bo‘yicha (82,7 kv.
metr) yangi ijara shartnomalari tuzilmagan; ikkinchidan,
to‘lov intizomining yaxshi emasligi sababli 794,9 mln. rubl
miqdoridagi ijara to‘lovlari bo‘yicha muddati o‘tgan qarz-
dorlik mavjud; uchinchidan, ijara stavkalari va umuman
ijara to‘lovlari bo‘yicha asossiz imtiyozlar mavjud.
Davlat mulki bilan bog‘liq budjet daromadlarining
uchinchi turi davlat mulkini sotishdan olingan daromadlar
hisoblanadi. Davlat mulkini sotishda kompaniyaning kapi-
talizatsiya darajasi muhim o‘rin tutadi. Kapitalizatsiya dara-
jasi qanchalik yuqori bo‘lsa, davlat mulkini sotishdan olin-
gan daromadlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi. Masalan,
bir qator Rossiya Federatsiyasining davlat korxonalarida
2002—2007-yillarda kapitalizatsiya darajasining keskin
pasayishi kuzatilgan. Xususan, «Slavneft» korxonasida
2006-yilda kapitalizatsiya darajasi mavjud 1070,2 mln.
AQSH dollaridan 752,2 mln. AQSH dollariga tushib qol-
gan. Ya’ni, korxonaning kapitalizatsiya darajasi 318,0 mln.
AQSH dollariga pasaygan. Bu esa, korxonaning bozor
bahosini 2006-yilda 25 foizga pasayishiga olib keldi. Ros-
siya Federatsiyasi hisob palatasi tomonidan o‘tkazilgan tek-
shirishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, «Slavneft» shuba kor-
xonalarining aktivlarini boshqa kompaniyalarga o‘tkazib
yuborilganligi natijasida korxonaning kapitalizatsiya darajasi
keskin pasayib ketgan. «Slavneft» korxonasining boshqa
kompaniyalarning balansiga o‘tkazib yuborilgan sof aktiv-
larining miqdori 9213,0 mln. rublni tashkil qildi.
Davlat mulki bilan bog‘liq daromadlarning to‘rtinchi
turi davlatning davlat korxonalarining ustav kapitaliga
qo‘ygan investitsiyalaridan oladigan daromadlari hisoblana-
di. Davlat korxonalarining moliyaviy holati qanchalik bar-
qaror bo‘lsa, ular tomonidan oddiy aksiyalarga to‘lanadigan
dividendlarning darajasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Rossiya
hukumatiga yirik miqdorda dividendlar to‘lovchi korxo-
nalar bo‘lib RAO «Gazprom», NKA «LUKoyl», NKA
«Rostneft», NKA «Slavneft», AKA «Transneft», AKA
«Transnefteprodukt», RAO «YEES Rossii», OAO «Texsna-
268

---

269
beksport», AK «Alrosa» va OAO «TVEL» kompaniyalari
hisoblanadi. Ular 2002-yilda davlat tomonidan olingan jami
dividendlarning 68,0 foizini to‘lagan bo‘lsa, 2007-yilga
kelib bu ko‘rsatkich 88,0 foizni tashkil qildi.
Mazkur kompaniyalar moliyaviy holatining barqarorligi
ularning sof foydasi miqdorini katta bo‘lishiga olib keldi.
Natijada, davlatga tegishli bo‘lgan aksiyalarga to‘g‘ri keladi-
gan sof foyda miqdorining minimal summasi 98712,0 mln.
rublni tashkil qildi.
O‘zbekiston Respublikasi budjet amaliyotida davlat
mulkini xususiylashtirish bilan bog‘liq daromadlarning
amaldagi holatini tahlili (5.2.1-jadval) 2003-yilni hisobga
olmaganda, tahlil qilingan davr mobaynida 2004-yildan
boshlab davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan daro-
madlarning miqdori o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan.
Bu esa, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini iz-
chillik bilan amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi.
78,4
155,1
110,8
160,2
108,4
+30,0
7,2
—
5,9
8,6
12,0
+5,2
9,2
X
5,3
5,3
11,1
+1,9
Ko‘rsatkichlar
Yillar
2006-yilda
2002-yilga
nisbatan
o‘zgarishi,
punktda
2002
2003
2004
2005
2006
1. Davlat budjeti-
ning soliqsiz daro-
madlari — jami
(mlrd. so‘m).
2. Xususiylashtirish-
dan olingan daro-
madlar (mlrd. so‘m).
3. Xususiylashtirish-
dan olingan budjet
daromadlarining so-
liqsiz daromadlar-
ning umumiy hajmi-
dagi salmog‘i (%).
5.2.1-jadval
Davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan daromadlarning 
O‘zbekiston Respublikasi davlat budjetining soliqsiz 
daromadlari tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi
1
1 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lumotlari.
2006.

---

270
Davlat mulkini xususiylashtirish natijasida ulardagi ish-
lab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirish va bir
vaqtning o‘zida soliqsiz daromadlar hajmini oshirish borasi-
da Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida boy tajriba to‘plangan.
XX asrning 90-yillari boshlariga kelib, xususiylashtirish
Fransiya, Belgiya, Italiya, Germaniya, Gollandiya, Ispa-
niya, Shvetsiya va Avstriyada hukumat iqtisodiy siyosati-
ning asosiga aylandi. Buning asosiy sababi bo‘lib, mana shu
davrda davlat korxonalarining moliyaviy holatini keskin
yomonlashgani kuzatilgan edi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Xorijiy davlatlardan olingan moliyaviy yordamlar deganda
nimani tushunasiz?
2. Xorijdan olingan moliyaviy yordamlar qaysi xalqaro tashkilot-
lar tomonidan beriladi?
3. Xorijdan olingan moliyaviy yordamlarning davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishdagi ahamiyati qanday?
4. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan
keladigan daromadlar deganda nimani tushunasiz?
5. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan
keladigan daromadlarning nobarqarorlik xususiyati nimada?
6. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni xususiylashtirishdan
keladigan daromadlarning soliqsiz daromadlar tarkibidagi ahamiyati
qanday?
7. Davlatga tegishli bo‘lgan mulklarni ijaraga berishdan olinadi-
gan daromadlar deganda nimani tushunasiz?
8. Davlat mulkini sotishdan olingan daromadlarning soliqsiz
daromadlar tarkibidagi ahamiyati qanday?
9. Kompaniyaning kapitalizatsiya darajasi deganda nimani
tushunasiz?
10. Xorijiy davlatlarda kapitalizatsiya darajasi qanday ahvolda?
V bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.4., 1.13., 2.1, 2.4., 3.2., 3.4., 3.7., 3.21., 4.6., 4.7., 4.19.,
5.4., 5.5., 6.11., 6.13., 6.15., 6.16.

---

VI B O B. BUDJETDAN TASHQARI
JAMG‘ARMALARGA MAJBURIY AJRATMALAR
6.1. YAGONA IJTIMOIY TO‘LOV VA PENSIYA
JAMG‘ARMASIGA SUG‘URTA BADALLARI
Yagona ijtimoiy to‘lov O‘zbekis-
tonda 2004-yildan amal qilib ke-
linmoqda. Soliq kodeksining
305-moddasiga binoan yagona
ijtimoiy to‘lovni to‘lovchilari bo‘lib, yuridik shaxslar –
O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari, O‘zbekiston Respub-
likasida faoliyatni doimiy muassasa, chet ellik yuridik
shaxslarning vakolatxonalari va filiallari orqali amalga
oshiruvchi O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari hamda
jismoniy shaxslar hisoblanadi.
Jismoniy shaxslar – O‘zbekiston Respublikasi fuqaro-
lari, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hududida
doimiy yashovchi va ishlovchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxs-
lar fuqarolarning budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga
sug‘urta badallari (bundan keyin matnda sug‘urta badallari
deb yuritiladi) to‘lovchilardir. 
Sug‘urta badallarini hisoblash va ushlab qolish majbu-
riyati, shuningdek, ularning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi
uchun javobgarlik ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi. 
Yagona ijtimoiy to‘lovning va sug‘urta badallarini
hisoblash uchun obyekt bo‘lib, ish haqi tarzidagi daromad-
lar hisoblanadi.
Yagona ijtimoiy to‘lovni va sug‘urta badallarini hisoblab
chiqarish uchun baza imtiyoz sifatida belgilangan to‘lovlar
chegirib tashlangan ish haqi tarzida to‘lanadigan daromad-
lar summasi sifatida belgilanadi. 
Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari bazasi
hisoblanayotganda quyidagi to‘lovlar chegirib tashlanadi:
1) amaldagi Soliq kodeksining 174-moddasi 5, 8, 9, 11
va 12-bandlarida ko‘rsatilgan kompensatsiya to‘lovlari;
2) xodimga hisoblanadigan va uning roziligi bilan
tegishli budjet yoki xayriya jamg‘armalarga (shanbaliklar,
271
Yagona ijtimoiy to‘lovni
to‘lovchilari, to‘lov
obyekti, bazasi hamda
to‘lovdan chegirmalar

---

yakshanbaliklar va shu kabilar uchun) o‘tkaziladigan ish
haqi tarzidagi daromadlar;
3) xodimning muhim sanasi, uzoq yillik xizmati, jamoat
faoliyatida erishgan yutuqlari munosabati bilan unga beri-
ladigan rag‘batlantirish tarzidagi to‘lovlar;
4) xodimga tabiiy ofat, boshqa favqulodda holatlar
munosabati bilan to‘lanadigan to‘lovlar;
5) yosh mutaxassislarga oliy o‘quv yurtini tamomlagan-
laridan so‘ng ta’til vaqti uchun yuridik shaxslar hisobidan
to‘lanadigan nafaqalar.
Yagona ijtimoiy to‘lov va su-
g‘urta badallari har oyda soliq
solinadigan bazadan hamda bel-
gilangan stavkalardan kelib chiq-
qan holda hisoblab chiqariladi.
Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan
yagona ijtimoiy to‘lov stavkasi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2008-yil 29-dekabrdagi PQ-1024-sonli qa-
roriga asosan 24 foiz miqdorida belgilangan.
Yuridik shaxslarning mehnatga haq to‘lash fondidan
yagona ijtimoiy to‘lov davlat maqsadli jamg‘armalari hamda
Kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi o‘rtasida belgi-
langan tartibga muvofiq quyidagi miqdorlarda taqsimla-
nadi:
— budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga — 23,6%;
— davlat bandlikka ko‘maklashish fondiga — 0,2%;
— kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashiga — 0,2%.
Sug‘urta badallari esa xodimlarning ish haqiga nisbatan
2,5% miqdorida belgilangan.
Yagona ijtimoiy to‘lov yuridik shaxslarning mablag‘lari
hisobidan to‘lanadi, sug‘urta badallari esa xodimlarning ish
haqidan ushlab qolinadi va soliq agentlari tomonidan
jamg‘armaga o‘tkaziladi.
Yagona ijtimoiy to‘lovning hisob-kitobi (14-ilova) soliq
bo‘yicha hisobga olish joyidagi davlat soliq xizmati organ-
lariga soliq to‘lovchi tomonidan ortib boruvchi yakun bilan:
— mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil-
ning har choragida hisobot davridan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
— mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir-
maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda hisobot
272
Yagona ijtimoiy to‘lovni
va sug‘urta badallarini
hisoblab chiqarish hamda
to‘lash tartibi

---

davridan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay, yil
yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi-
gan muddatda taqdim etiladi.
Sug‘urta badallarining hisob-kitobi ro‘yxatdan o‘tkazil-
gan joydagi davlat soliq xizmati organlariga soliq to‘lovchi
tomonidan ortib boruvchi yakun bilan yilning har choragi-
da hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktir-
may taqdim etiladi.
Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari yuridik
shaxslar tomonidan quyidagi muddatlarda amalga oshiri-
ladi:
— yagona ijtimoiy to‘lov – har oyda, keyingi oyning
10-kunidan kechiktirmay;
— sug‘urta badallari – ish haqiga pul mablag‘lari olish
uchun bankka hujjatlarni taqdim etish vaqtida.
Yakka tartibdagi tadbirkorlar
hamda yuridik shaxs tashkil et-
gan va tashkil etmagan holda
tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining
a’zolari sug‘urta badallari miq-
dorini oyiga eng kam ish haqi-
dan kam bo‘lmagan miqdorda, qoramollarni yetishtirish
bilan shug‘ullanuvchi dehqon xo‘jaliklarining a’zolari esa
oyiga eng kam ish haqining 50 foizidan kam bo‘lmagan
miqdorda belgilaydilar. Dehqon xo‘jaliklarining a’zolari
sug‘urta badallarini ixtiyoriy ravishda amalga oshiradilar.
Yoshga doir pensiya olish huquqiga ega bo‘lgan, shu-
ningdek, I va II guruh nogironlari bo‘lgan yakka tartibdagi
tadbirkorlar hamda yuridik shaxs tashkil etgan va tashkil
etmagan holda tuzilgan dehqon xo‘jaliklarining a’zolari
uchun sug‘urta badalining miqdori eng kam ish haqining
kamida 50 foizini tashkil etishi kerak.
Sug‘urta badallarini to‘lash har oyda keyingi oyning
10-kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi. To‘lov top-
shiriqnomasida soliq to‘lovchining identifikatsiya raqami va
to‘lov to‘lanayotgan davr albatta ko‘rsatilishi kerak. Agar
davr ko‘rsatilmagan bo‘lsa, to‘lov u amalga oshirilayotgan
oy uchun to‘langan deb hisoblanadi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala: 2008-yil yanvar oyi uchun ishchi va xiz-
matchilarning mehnatga haq to‘lash fondidan pensiya jam-
273
Ayrim toifadagi jismoniy
shaxslar uchun sug‘urta
badallarini hisoblab
chiqarish va to‘lashning
o‘ziga xos xususiyatlari

---

274
g‘armasiga ajratiladigan yagona ijtimoiy to‘lov summasini
aniqlang:
— ish haqi hisoblangan – 11600 ming so‘m;
— ishchi va xizmatchilarning yo‘l pattalariga ajratilgan
xarajatlar – 600 ming so‘m;
— ishchilarga moddiy yordam ajratilgan – 10600 ming
so‘m;
— ishchilarning tushlik ovqatlariga – 930 ming so‘m;
— kunlik xarajatlar berilgan:
me’yor chegarasida – 8950 ming so‘m;
me’yordan yuqori – 7500 ming so‘m;
— yarim yil yakuniga asosan mukofot puli hisoblan-
gan – 250 ming so‘m.
Eng kam minimal ish haqi miqdori – 12420 so‘m.
2-masala: Fuqaro O‘. Rasulovga ish joyidan uning yubi-
leyi munosabati bilan mukofot puli berildi. Bunday muko-
fot puliga sug‘urta ajratmalari to‘lanadimi?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Yagona ijtimoiy to‘lov to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanisha-
di?
2. Fuqarolarning ish haqidan budjetdan tashqari pensiya
jamg‘armasiga majburiy sug‘urta badallarining to‘lovchilari kimlar?
3. Yuridik shaxsni tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan
shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslar budjetdan tashqari pensiya
jamg‘armasining sug‘urta badallari to‘lovchilari bo‘la oladimi?
4. Yagona ijtimoiy to‘lov mablag‘lari qanday tartibda jamg‘ar-
malarga taqsimlanadi?
5. Yagona ijtimoiy to‘lov va pensiya jamg‘armasiga sug‘urta
badalining obyekti va bazasi qanday aniqlanadi?
6. Yagona ijtimoiy to‘lovdan qanday chegirmalar nazarda tutil-
gan?
7. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallari qanday tartibda
hisoblab chiqariladi?
8. Yagona ijtimoiy to‘lov va sug‘urta badallarini to‘lash tartibini
tushuntiring.
9. Mikrofirma va kichik korxonalar yagona ijtimoiy to‘lovni va
sug‘urta badallarini qaysi muddatda to‘lashadi?
10. Ayrim toifadagi jismoniy shaxslar uchun sug‘urta badallarini
hisoblab chiqarish va to‘lashning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunti-
ring.

---

6.2. BUDJETDAN TASHQARI PENSIYA
JAMG‘ARMASIGA MAJBURIY AJRATMA
O‘zbekiston Respublikasi fuqa-
rolari pensiya yoshiga yetganda,
mehnat qobiliyatini to‘liq yoki
qisman yo‘qotganda, boquvchi-
siz qolganda ijtimoiy yordam olish bo‘yicha konstitutsiyaviy
huquqqa egadirlar. Ushbu huquqiy me’yorlar O‘zbekiston
Respublikasining 1993-yil 3-sentabrda qabul qilgan «Fuqa-
rolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida»gi Qonunida
ham belgilab berilgan.
Pensiya ta’minoti tizimidagi boshqaruv tuzilmasini
takomillashtirish davlat ijtimoiy sug‘urtasi bo‘yicha maj-
buriy badallar to‘liq yig‘ilishini samarali tashkil qilish,
amaldagi boshqaruv tuzilmalarini qisqartirish hamda pen-
siyalar va nafaqalar to‘lashga yo‘naltiriladigan mablag‘lar-
dan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida
Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-noyabrdagi «O‘zbe-
kiston Respublikasi pensiya ta’minotini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 444-sonli qarori bilan budjet-
dan tashqari pensiya jamg‘armasiga mablag‘ to‘plash va
mablag‘ to‘liq tushishi ustidan nazorat qilish funksiyasi
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi zimmasiga
yuklatildi va budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga
majburiy to‘lovlar soliqlarga tenglashtirildi. Pensiya jam-
g‘armasining daromadlari va xarajatlari har yili O‘zbekiston
Respublikasining yig‘ma budjeti tarkibiga kiritiladigan
bo‘ldi hamda pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni
hisoblab chiqish va to‘lash tartibi buzilganligi uchun
xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan moliyaviy jazolar
qo‘llanilishi, shu jumladan, to‘lovlar o‘z vaqtida to‘lanma-
ganligi uchun penya hisoblanishi qonun hujjatlarida belgi-
lab qo‘yildi.
Budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga mablag‘lar
to‘plash tartib-qoidalari Vazirlar Mahkamasining 2000-yil
23 dekabrdagi «Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi
mablag‘larini shakllantirish va sarflash tartibi to‘g‘risidagi
Nizomni tasdiqlash haqida»gi 498-sonli qarori bilan tas-
diqlangan Nizom asosida 2004-yilgacha amalga oshirilib
keldi.
275
Majburiy ajratma
to‘lovchilari, obyekti,
bazasi va stavkalari

---

276
Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 25-dekabrdagi 567-
sonli qarori bilan budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi-
ga ajratmalarni hisoblash va to‘lash tartiblarini sod-
QQS chegirilgan holda,
vositachilik haqi summasi
QQS chegirilgan holda tovar
aylanmasi hajmi
yalpi daromad
QQS chegirilgan holda
ta’minot-sotish ustamasi
va chegirmasi
daromad
foizli daromad
mahsulot (ishlar, xizmatlar)
sotilishi hajmi, QQSni va
tegishincha issiqlik ta’minoti
korxonalari uchun — issiqlik
energiyasi, suv ta’minoti
korxonalari uchun — suv,
gaz ta’minoti korxonalari
uchun — tabiiy gazning xarid
qiymatini chegirgan holda
QQSni chegirgan holda o‘z
kuchlari bilan bajarilgan
ishlar hajmi
mahsulot (ishlar, xizmatlar)
sotilishi hajmi, QQS va aksiz
solig‘ini chegirgan holda
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy 
ajratmaga tortish obyektlari
¹
To‘lovchilar
Ajratmaga tortish obyekti
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Vositachilik, topshiriq shartnomalari
va vositachilik xizmatlarini ko‘rsa-
tishga doir boshqa shartnomalar
bo‘yicha vositachilik xizmatlarini
ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar
Tayyorlov, ta’minot-sotish tashki-
lotlari
Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi
tizimiga kiradigan respublika ixti-
soslashtirilgan ulgurji baza-kontora-
lari va ularning hududiy (viloyat,
viloyatlararo va tumanlararo) baza-
lari
«O‘zdonmahsulot» AK korxonalari
(g‘alla qabul qilish korxonalari va
don qabul qilish faoliyatini amalga
oshiruvchi donni qayta ishlash kor-
xonalari)
Kredit va sug‘urta tashkilotlari
Moliyaviy ijara (lizing) xizmatlarini
ko‘rsatadigan korxonalar
Kommunal xo‘jalik tizimining issiq-
lik, suv va gaz ta’minoti korxonalari
Qurilish, qurilish-montaj, ta’mir-
lash-qurilish, ishga tushirish-soz-
lash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqi-
qot tashkilotlari
Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari
korxonalari

---

dalashtirish maqsadida, budjetdan tashqari Pensiya jam-
g‘armasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va kasaba
uyushmalari jamg‘armasiga ajratmalar birgalikda yagona
ijtimoiy to‘lov nomi bilan yuritiladigan bo‘ldi. 
Soliq kodeksining 312-moddasiga asosan O‘zbekiston
Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar bud-
jetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratmani
to‘lovchilari hisoblanadi.
Quyidagilar budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga
majburiy ajratmaning to‘lovchilari bo‘lmaydi:
— notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno;
— yagona soliq to‘lovini to‘lovchi yuridik shaxslar.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
ajratmaning obyekti va bazasi quyidagicha belgilangan.
Yuridik shaxslar bir necha xil obyektlarga ega bo‘lgan
hollarda, ular obyektlarning alohida-alohida hisobini yuri-
tishi va tegishli obyektlar uchun belgilangan stavkalardan
kelib chiqqan holda budjetdan tashqari Pensiya jamg‘ar-
masiga majburiy ajratmalarni to‘lashi shart.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-
dekabrdagi PQ-744-sonli qaroriga asosan budjetdan tash-
qari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajratma 2008-yil
1-yanvardan 1,0% miqdorida belgilandi.
Budjetdan tashqari Pensiya jam-
g‘armasiga majburiy ajratmalar
har oyda soliq solinadigan baza-
dan va belgilangan stavkadan
kelib chiqqan holda hisoblab
chiqariladi.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
ajratmalarning hisob-kitobi (15-ilova) soliq bo‘yicha hisob-
ga olish joyidagi davlat soliq xizmati organlariga ortib bo-
ruvchi yakun bilan:
— mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil-
ning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
— mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir-
maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda, hisobot
davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil
277
Budjetdan tashqari
Pensiya jamg‘armasiga
majburiy ajratmalarni
hisoblab chiqarish,
ularning hisob-kitoblarini
taqdim etish tartibi

---

278
yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi-
gan muddatda taqdim etiladi.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy
ajratmalarni to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-
kunidan kechiktirmay amalga oshiriladi.
Mavzuga doir masalalar
1-masala: Ulgurji savdo korxonalari uyushmasi tizimiga
kiradigan respublika ixtisoslashtirilgan ulgurji baza-kon-
toralariga qarashli tumanlararo baza 2008-yil birinchi
chorakda 52,5 mln so‘m yalpi daromadga ega bo‘ldi. Baza
qancha miqdorda Pensiya jamg‘armasiga ajratma to‘lashi
lozimligini aniqlang. 
2-masala: Alskom sug‘urta kompaniyasi 2008-yil 1-
chorakda sug‘urta xizmatlaridan 32 mln. so‘m miqdorida
daromadga ega bo‘ldi. Ushbu daromaddan kompaniya qan-
cha miqdorda jamg‘armaga ajratmaga to‘lashi lozim?
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi qachon va nima
maqsadda tashkil etilgan?
2. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarning
to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisoblanadi?
3. Notijorat tashkilotlar qanday holatda budjetdan tashqari
Pensiya jamg‘armasining to‘lovchilari bo‘lishadi?
4. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilar budjetdan tashqari Pensiya
jamg‘armasiga ajratma to‘lashadimi?
5. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga ajratmalarning
obyekti va bazasi qanday topiladi?
6. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajrat-
malar qanday manbalardan tashkil topadi?
7. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy ajrat-
malar stavkalari qaysi davlat organi tomonidan belgilanadi?
8. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga majburiy sug‘urta
badallari necha foizni tashkil etadi?
9. Jamg‘armaga to‘lovlarni hisoblash tartibi qanday amalga
oshiriladi?
10. Jamg‘armaga to‘lovlarni to‘lash muddati qachon? 

---

6.3. RESPUBLIKA YO‘L JAMG‘ARMASI
O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining 2003-yil 19-avgustdagi
PF-3292-sonli, Vazirlar Mah-
kamasining 2003-yil 21-avgust-
dagi 361-sonli «O‘zavtoyo‘l davlat aksiyadorlik kompa-
niyasi va O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzu-
ridagi Respublika yo‘l jamg‘armasi faoliyatni tashkil etish
masalalari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan 2003-yil 1-ok-
tabridan boshlab yo‘l xo‘jaligini boshqarish tuzilmasidagi
respublika, viloyat va mahalliy yo‘l jamg‘armalari tugatildi
va ularning o‘rnida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazir-
ligi huzurida Respublika yo‘l jamg‘armasi tuzildi. Ushbu
jamg‘armaga mablag‘larni yig‘ish va uni nazorat qilish va-
zifasi Davlat soliq qo‘mitasi va Davlat bojxona qo‘mitasi
zimmalariga yuklatildi.
Soliq kodeksining 316-moddasiga asosan O‘zbekiston
Respublikasining rezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar yo‘l
jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni to‘lovchilari bo‘lib
hisoblanadi.
Yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning to‘lovchi-
lari bo‘lib quyidagi yuridik shaxslar hisoblanmaydi:
— notijorat tashkilotlar, bundan ularning tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshirishdan olgan daromadlari mustasno;
— yagona soliq to‘lovi to‘lovchi yuridik shaxslar;
— ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jaligi boshqaruvi organi
tuzilmasiga kiradigan korxonalar, Respublika yo‘l jam-
g‘armasi mablag‘lari hisobiga moliyalashtiriladigan umumiy
foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash, ta’mirlash,
rekonstruksiya qilish va qurish bo‘yicha ishlarni bajarganlik
uchun olingan daromadlari bo‘yicha.
Sof tushum yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning
soliq solish obyekti va soliq solinadigan bazasi qilib belgi-
langan.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning
soliq solish obyekti va soliq solinadigan bazasi quyidagi-
lardir:
1) kommunal xo‘jalik tizimining issiqlik, suv va gaz
ta’minoti korxonalari uchun – mahsulotlarning (ishlarning,
xizmatlarning) qo‘shilgan qiymat solig‘i va tegishincha
279
Majburiy ajratmalar
to‘lovchilari, obyekti va
stavkalari

---

issiqlik ta’minoti korxonalari uchun issiqlik quvvatining,
suv ta’minoti korxonalari uchun suvning, gaz ta’minoti
korxonalari uchun tabiiy gazning xarid qiymati chegirib
tashlangan holda realizatsiya qilingan hajmi; 
2) qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga
tushirish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot tashki-
lotlari uchun – o‘z kuchlari bilan bajarilgan, tegishincha
qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish, ishga tushi-
rish-sozlash, loyiha-qidiruv va ilmiy-tadqiqot ishlarining
qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan holdagi qiy-
mati;
3) vositachilik xizmatlari ko‘rsatuvchi, shu jumladan,
tovarlarni sotish bo‘yicha, vositachilik va topshiriq shartno-
masi bo‘yicha hamda vositachilik xizmatlari ko‘rsatishga
oid boshqa shartnomalar bo‘yicha vositachilik xizmatlari
ko‘rsatuvchi yuridik shaxslar uchun – ko‘rsatilgan xizmat-
lar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i chegirib tashlangan
holdagi mukofot summasi;
4) savdo faoliyatini amalga oshiradigan yuridik shaxslar
uchun – tovar oboroti;
5) kredit tashkilotlari va sug‘urta tashkilotlari uchun –
Soliq kodeksining 148- va 150-moddalariga muvofiq
aniqlanadigan daromadlari;
6) asosiy faoliyati mol-mulkni lizingga berishdan iborat
bo‘lgan yuridik shaxslar uchun – moliyaviy ijara (lizing)
bo‘yicha foizli daromad summasi.
Yuridik shaxslar turli xil obyektlarga ega bo‘lgan hollar-
da, ular obyektlarning alohida-alohida hisobini yuritishi va
tegishli obyektlar uchun belgilangan stavkalardan kelib
chiqqan holda Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy
ajratmalarni to‘lashi lozim.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga
majburiy ajratmalar soliq soli-
nadigan bazadan va tasdiqlangan
stavkadan kelib chiqqan holda
har oyda hisoblab chiqariladi. 
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning
hisob-kitobi (16-ilova) soliq bo‘yicha hisobga olish joyida-
gi davlat soliq xizmati organlariga ortib boruvchi yakun
bilan:
— mikrofirmalar va kichik korxonalar tomonidan – yil-
ning har choragida, hisobot davridan keyingi oyning 25-
280
Majburiy ajratmalarni
hisoblash va to‘lash
tartibi

---

281
1,0
1,0
1,0
1,0
1,5
1,5
1,5
Majburiy ajratmalar stavkalari 2008-yilda
quyidagicha belgilangan
¹
To‘lovchilar
To‘lash obyekti
To‘lash
obyek-
tiga
nisbatan
stavkalar
%larda
1
2
3
4
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Vositachilik, topshiriq shartno-
malari va vositachilik xizmat-
larini ko‘rsatishga doir boshqa
shartnomalar bo‘yicha vosita-
chilik xizmatlari ko‘rsatadigan
korxona va tashkilotlar
Tayyorlov, ta’minot-sotish
tashkilotlari
Ulgurji savdo korxonalari
uyushmasi tizimiga kiradigan
respublika ixtisoslashtirilgan
ulgurji baza — kontoralari va
ularning hududiy (viloyat, vi-
loyatlararo va tumanlararo)
bazalari
«O‘zdonmahsulot» AK korxo-
nalari (g‘alla qabul qilish va
don qabul qilish faoliyatini
amalga oshiruvchi donni qayta
ishlash korxonalari)
Kredit va sug‘urta tashkilotlari
Moliyaviy ijara (lizing) xizmat-
larini ko‘rsatadigan korxonalar
Kommunal xo‘jalik tizimining
issiqlik, suv va gaz ta’minoti
korxonalari
QQSni chegirgan hol-
da vositachilik haqi
summasi
QQSni chegirgan hol-
da tovar aylanmasi
hajmi
Yalpi daromad
QQSni chegirgan hol-
da ta’minot-sotish us-
tamasi va chegirmasi
daromad
foizli daromad
mahsulot (ishlar, xiz-
matlar) sotilishi haj-
mi, QQSni va tegi-
shincha issiqlik ta’mi-
noti korxonalari
uchun — issiqlik ener-
giyasi, suv ta’minoti
korxonalari uchun —
suv, gaz ta’minoti
korxonalari uchun —
tabiiy gazning xarid
qiymatini chegirgan
holda

---

282
kunidan kechiktirmay, yil yakunlari bo‘yicha esa yillik
moliyaviy hisobot topshiriladigan muddatda;
— mikrofirmalar va kichik korxonalar jumlasiga kir-
maydigan soliq to‘lovchilar tomonidan – har oyda, hisobot
davridan keyingi oyning 25-kunidan kechiktirmay, yil
yakunlari bo‘yicha esa yillik moliyaviy hisobot topshiriladi-
gan muddatda taqdim etiladi.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarni
to‘lash hisobot davridan keyingi oyning 25-kunidan kechik-
tirmay amalga oshiriladi.
Soliq kodeksining 54-bobiga asosan Respublika yo‘l
jamg‘armasiga majburiy ajratmalardan tashqari yig‘imlar
ham to‘lanadi.
Respublika yo‘l jamg‘armasi
yig‘imlariga quyidagilar kiradi:
— avtotransport vositalarini
olganlik va (yoki) O‘zbekiston
Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun
yig‘im; 
— chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbe-
kiston Respublikasi hududiga kirganligi va uning hududi
orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im.
Amaldagi Soliq kodeksining 321-moddasiga binoan
avtotransport vositalarini oluvchi yoki O‘zbekiston Res-
publikasi hududiga vaqtinchalik olib kirishni amalga oshi-
QQSni chegirgan hol-
da o‘z kuchlari bilan
bajarilgan ishlar hajmi
QQSni chegirgan hol-
da mahsulot (ishlar,
xizmatlar) realiza-
tsiyasi hajmi
mahsulot (ishlar, xiz-
matlar) sotilishi haj-
mi, QQS va aksiz so-
lig‘ini chegirgan holda
Mol-mulkini sotib
olishdan tushgan mab-
lag‘larning budjetga
tushishi lozim bo‘lgan
umumiy summasidan
ajratmalar
Qurilish, qurilish-montaj, ta’-
mirlash-qurilish, ishga tushi-
rish-sozlash, loyiha-qidiruv va
ilmiy-tadqiqot tashkilotlari
Avtotransport korxonalari
Iqtisodiyotning boshqa tarmoq-
lari korxonalari
«O‘zavtoyo‘l» DAK korxona va
tashkilotlari
8.
9.
10.
11.
1,5
2,5
1,5
50,0
Yo‘l jamg‘armasiga
yig‘imlarni to‘lovchilar,
obyekti va bazasi

---

ruvchi O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari va norezident-
lari avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston
Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun
yig‘im to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. Chet davlatlar avto-
transport vositalarining egalari yoki foydalanuvchilari ushbu
vositalarning O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganligi
va uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganligi uchun
yig‘imi to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi.
Yig‘imlar uchun obyekt quyidagilardir:
— avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston
Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish;
— chet davlatlar avtotransport vositalarining O‘zbe-
kiston Respublikasi hududiga kirishi va uning hududi orqali
tranzit tarzida o‘tish.
Yig‘imlar undiriladigan baza sifatida quyidagilar belgi-
langan: 
— olingan yoki O‘zbekiston Respublikasi hududiga
vaqtinchalik olib kiriladigan avtotransport vositalarining
qiymati;
— O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirganida yoki
uning hududi orqali tranzit tarzida o‘tganida chet davlat-
larning avtotransport vositalari.
Avtotransport vositalarini olish
yoki O‘zbekiston Respublikasi
hududiga vaqtinchalik olib kirish
uchun yig‘imni to‘lashdan quyi-
dagilar ozod qilinadilar:
1) ishlab chiqaruvchi korxona tomonidan qo‘l bilan
boshqarishga moslashtirilgan yengil avtomobilni yoki
motoaravachani oluvchi barcha guruhlardagi nogironlar;
2) ixtisoslashtirilgan savdo tarmog‘idan O‘zbekiston
Respublikasida ishlab chiqarilgan yangi avtomobil oluvchi
fuqarolar, shuningdek, yaqin qarindoshlaridan hadya shart-
nomasi yoki meros asosida avtomobillar va motoarava-
chalarni oluvchi fuqarolar;
3) umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini saqlash,
ta’mirlash, rekonstruksiya qilish va qurishni amalga oshi-
ruvchi ixtisoslashtirilgan yo‘l xo‘jalik boshqaruvi organi
tuzilmasiga kiradigan korxonalar – mazkur ishlarni amalga
oshirishda bevosita foydalaniladigan avtotransport vositalari
bo‘yicha;
283
Yig‘imlar stavkasi,
imtiyozlar va yig‘imlarni
to‘lash tartibi

---

284
4) faoliyatining asosiy turi yo‘lovchilar tashish bo‘lgan,
qonun hujjatlariga muvofiq yo‘lovchilar tashish uchun bel-
gilangan namunadagi litsenziyaga ega bo‘lgan avtotransport
korxonalari – yo‘lovchilar tashishni amalga oshiruvchi
transport vositalari bo‘yicha (yengil avtomobillar va yo‘na-
lishli taksilardan tashqari);
5) yuridik shaxslar – qirq tonnadan ortiq yuk ko‘taradi-
gan, olingan kon avtosamosvallari bo‘yicha;
6) homiylik (beg‘araz) yordami sifatida avtomobillarni
olgan (sotib olgan) bolalar uylari, ixtisoslashtirilgan mak-
tab-internatlar, qariyalar va kichik yoshdagi nogironlar
uchun internat-uylar, shuningdek, budjet hisobidan mo-
liyalashtiriladigan tibbiyot muassasalari;
7) yuridik shaxslar – avtotransport vositalarini bitta
tizim (davlat va xo‘jalik boshqaruvi organi) ichida balans-
dan balansga bepul o‘tkazishda;
8) qayta tashkil etish natijasida avtotransport vositasini
olgan huquqiy voris;
9) avtotransport vositalarini 3–5-bandlarida ko‘rsatilgan
yuridik shaxslarga lizingga berish uchun oluvchi lizing
beruvchilar.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga undiriladigan 
yig‘imlarning 2008-yildagi stavkalari
¹
Yig‘imlar turlari
foizlarda
1.
1.1
1.2
6,0
20,0
Sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans-
port vositalari qiymatidan ushbu vositalarni sotib olganlar
(foydalanuvchilar) tomonidan O‘zbekiston Respublikasi
IIV organlarida ro‘yxatdan o‘tkazish chog‘ida to‘lanadi-
gan yig‘imlar:
— sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans-
port vositalari (shu jumladan, maxsus avtomobillar) nar-
xidan. Bundan 1.2— bandda ko‘rsatilganlari mustasno;
— sotib olingan va vaqtinchalik olib kiriladigan avtotrans-
port vositalari narxidan: qirqtagacha o‘tirish joylari bo‘l-
gan avtobuslar; 10 tonnagacha yuk ko‘taradigan yuk avto-
transport vositalari.
Avtotransport vositalarini olganlik yoki O‘zbekiston
Respublikasi hududiga vaqtinchalik olib kirganlik uchun
yig‘im ular O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi

---

285
400
130
50
90
300
300
50
100
150
25
O‘zbekiston Respublikasi hududiga xorijiy va chegaradosh
davlatlardan avtotransport vositalarini olib kirish, olib chiqish
va tranzit qilishdan yig‘imlar stavkalari
¹
Yig‘imlar turlari
Yig‘imlar
stavkalari
(AQSH
dollarida)
1.
2.
3.
4.
5.
O‘zbekiston Respublikasi hududiga chet el davlatlari-
dan avtotransport vositalarini olib kirganlik uchun
to‘lov, bir avtotashuvchini olib kirganlik uchun (2—5-
bandlarda ko‘rsatilgan mamlakatlar bundan mustasno)
O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali Tojikiston Res-
publikasining har bir yuk avtotransport vositasi va avto-
busini olib kirganlik va tranzit qilganlik uchun yig‘im:
— bitta yuk avtotransport vositasi va avtobusdan
— yuk avtotransport vositasi va avtobus O‘zbekiston
Respublikasi hududida bo‘lgan 8 sutkadan oshgan har
bir kun uchun
— yuk avtotransport vositalari va avtobuslarni O‘zbe-
kiston Respublikasi hududi orqali uchinchi mamlakat-
larga (MDH mamlakatlaridan tashqari) tranzit olib
o‘tganlik uchun
Qozog‘iston Respublikasining yuk avtotransport vosita-
larini O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirganlik
yoki olib chiqib ketganlik uchun yig‘im, O‘zbekiston
Respublikasi hududiga tranzit qilish bundan mustasno,
bitta yuk avtotransport vositasini olib kirganlik va olib
chiqib ketganlik uchun yig‘im
O‘zbekiston Respublikasi hududi orqali Qirg‘iziston
Respublikasining yuk avtotransport vositalari va avto-
buslarini olib kirish va tranzit qilish uchun yig‘im
O‘zbekiston Respublikasi hududi bo‘ylab avtotransport
vositalari turlari bo‘yicha Turkmaniston Respublikasi
avtotransport vositalarini olib kirish va tranzit qilish
uchun yig‘im:
— quyidagi hajmdagi yuklarni ko‘taradigan yuk avto-
transport vositalari:
10 tonnagacha
10 tonnadan 20 tonnagacha
20 tonnadan ko‘p
o‘rindiqlar soni quyidagicha bo‘lgan avtobuslar:
12 o‘rindiqqacha

---

286
organlarida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilayotganda, qayta
ro‘yxatdan o‘tkazilayotganda quyidagi hollarda undiriladi:
1) avtotransport vositalari oldi-sotdi, almashtirish,
hadya, bepul berish shartnomasi asosida, shuningdek, qo-
nun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa bitimlar asosida
mulk qilib olinganda;
2) avtotransport vositalari yuridik shaxsning ustav fondi-
ga (ustav kapitaliga) yoki qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda dividendlar sifatida olinganda;
3) avtotransport vositalari lizingga berish uchun olin-
ganda. Yig‘im taraflarning yozma kelishuviga ko‘ra lizing
beruvchidan yoki lizing oluvchidan undiriladi. Lizing be-
ruvchi O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bo‘lgan
taqdirda, yig‘im lizing oluvchidan undiriladi. Lizing shart-
nomasi muddati tugaganidan so‘ng mazkur lizing (ikkilam-
chi lizing) shartnomasi predmeti bo‘lgan avtotransport
vositasi qayta ro‘yxatdan o‘tkazilayotganida takroran yig‘im
undirilmaydi;
4) avtotransport vositalari O‘zbekiston Respublikasi hu-
dudiga vaqtinchalik olib kirilganda.
Avtotransport vositalarini olish yoki O‘zbekiston Res-
publikasi hududiga vaqtinchalik olib kirish uchun yig‘im
to‘langanligi to‘g‘risidagi hujjat taqdim etilmagan holda
avtotransport vositalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, qayta ro‘y-
xatdan o‘tkazish yoki texnik ko‘rikdan o‘tkazish amalga
oshirilmaydi.
Chet davlatlar avtotransport vositalari O‘zbekiston Res-
publikasi hududiga kirganligi va uning hududi orqali tran-
zit tarzida o‘tganligi uchun yig‘im chet davlatning avto-
transport vositasi O‘zbekiston Respublikasi hududiga ki-
rayotganida undiriladi.
Mavzuga oid masala
Masala: Chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi korxona
asosiy faoliyatidan tashqari ishlab chiqarish faoliyati bilan
13 o‘rindiqdan 30 o‘rindiqqacha
30 o‘rindiqdan ko‘p
tranzit yo‘nalishli yengil avtotransport vositalari
tranzit yo‘nalishli mototsikllar
50
100
30
15

---

ham shug‘ullanadi. 2008-yil 1-chorak uchun tovarlarni
sotishdan tushgan tushum — 12000 ming so‘m, korxona
o‘zi ishlab chiqargan mahsulotini sotish natijasida tushgan
tushumi — 6600 ming so‘m. Yuk avtomobili sotib olin-
gan — 11000 ming so‘m.
Respublika yo‘l jamg‘armasiga to‘lanishi lozim bo‘lgan
summani aniqlang.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Respublika yo‘l jamg‘armasi qachon va nima maqsadda
tashkil topgan?
2. Respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy ajratmalarning
to‘lovchilari kimlar?
3. Xo‘jalik yurituvchi subyekt bir nechta faoliyat turi bilan
shug‘ullansa, jamg‘armaga ajratma qanday tartibda amalga oshirila-
di? 
4. Ajratma yuridik shaxslarning qaysi daromadlaridan olinadi?
5. Xorijiy davlatlarning avtotransport vositalari O‘zbekiston
Respublikasi hududiga kirganda undiriladigan to‘lov qanday tartibda
amalga oshiriladi?
6. Stavkalar qanday tartibda va qaysi mezonlarga asosan belgi-
lanadi?
7. Tijorat banklari daromadlaridan jamg‘armaga necha foiz
to‘lovlarni amalga oshiradi?
8. Respublika yo‘l jamg‘armasiga tushumlarni tushushini nazorat
qilish qaysi davlat organi zimmasiga yuklatilgan?
9. Majburiy ajratmalarni to‘lovchilar hisob-kitoblarni qaysi tash-
kilotga taqdim etadilar?
10. Majburiy ajratmalarni to‘lashdan kimlar ozod etiladi?
6.4. MAKTAB TA’LIMINI RIVOJLANTIRISH
JAMG‘ARMASI
O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
dentining 2004-yil 21-maydagi
Farmoniga muvofiq maktab ta’-
limini 2004—2009-yillar davomida rivojlantirish maqsadida
budjetdan tashqari Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘ar-
masi tashkil etildi. 
Maktab ta’limini rivojlantirish majburiy to‘lovi maktab
ta’limini rivojlantirish 2004—2009-yillar Davlat umummil-
liy dasturiga kiritildi va ular davlat soliqlari va yig‘imlariga
tenglashtirilgan. 
287
Majburiy ajratmani
to‘lovchilar

---

Qonunchilikka asosan tadbirkorlik faoliyatini amalga
oshiruvchi mulkchilik shaklidan qat’i nazar yuridik shaxslar
maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar
to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi.
Soliq solishning alohida tartibiga ega bo‘lgan yuridik
shaxslar, shuningdek, ko‘rsatilgan ajratmalar to‘lovchilari
bo‘lib hisoblanadi.
Yuridik shaxslar deb o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida
yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan
hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan
javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va hisob
raqamiga ega bo‘lgan korxona, tashkilot va muassasalarning
barcha turlari hisoblanadi. 
Maktab ta’limini rivojlantirish uchun kelib tushadigan
mablag‘lar budjetdan tashqari Maktab ta’limi jamg‘ar-
masining O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomo-
nidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Toshkent
shahri Bosh boshqarmasining hisob-kitob kassa markazida
ochiladigan maxsus hisob raqamida jamlanadi.
Maktab ta’limini rivojlantirishga
majburiy ajratmalarga tortish
obyekti bo‘lib quyidagilar hisob-
lanadi:
a) yalpi daromad — ulgurji va chakana savdo qiluvchi
dorixona muassasalari uchun;
b) komission taqdirlash summasi – vositachilik xizma-
tini ko‘rsatuvchi dilerlar va dallollik korxonalar uchun;
d) qo‘shilgan qiymat solig‘ini chegirgan holda, o‘z
kuchlari bilan amalga oshirgan ishlar hajmi — qurilish,
qurilish-montaj, qurilish-ta’mirlash, loyiha qilish, izlanish
va ilmiy-tekshirish tashkilotlari uchun;
e) daromad – tijorat banklari, kredit uyushmalari,
sug‘urta tashkilotlari, videosalonlar (videoko‘rsatuv shoxob-
chalari), kim oshdi savdolari, kazinolar, nusxa olish hisobi-
ga daromad oladigan korxonalar, video- va audio man-
balarni ijaraga beruvchilardan, pullik yutuqlar o‘tkazadigan
o‘yin avtomatlarini ekspluatatsiya qiluvchilar, lotereyalar va
tavakkalchilikka asoslangan boshqa o‘yinlarni hamda
ommaviy konsert-tomosha tadbirlarini o‘tkazuvchi tash-
kilotlar uchun;
f) lizingga beruvchining daromadi (marja) – lizing
kompaniyalari uchun;
288
Majburiy ajratmalarga
tortish obyekti

---

g) tovar aylanmasi hajmi – savdo va umumiy ovqat-
lanish korxonalari, tayyorlov, ta’minlov-savdo tashkilotlari
uchun;
h) mahsulotning (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi hajmi-
dan, bunda issiqlik ta’minlovchi korxonalari — issiqlik
energiyasi, suv, gaz bilan ta’minlovchi tabiiy gazlarning
sotib olish narxi chegirib tashlanganda – kommunal
xo‘jaligining issiqlik, suv va gaz ta’minoti korxonalari
uchun;
i) qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksiz solig‘i chegirib tash-
langanda, realizatsiya qilingan mahsulotlar (ishlar, xizmat-
lar) hajmi – iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi korxo-
nalar uchun.
Maktab ta’limini rivojlantirishga
majburiy ajratmalar stavkasi O‘z-
bekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan belgi-
lanadi.
Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar
to‘lashdan notijorat tashkilotlar ozod etiladi, ularning tad-
birkorlik faoliyatidan olingan daromadi va tushumlari bun-
dan mustasno. 
Jamg‘armaga to‘lanishi lozim bo‘lgan maktab ta’limini
rivojlantirishga majburiy ajratmalar summasi belgilangan
majburiy ajratmalarga tortish obyekti va stavkasidan kelib
chiqqan holda to‘lovchilar tomonidan aniqlanadi.
Majburiy ajratmalarning hisob-kitoblari (17-ilova)
to‘lovchilar tomonidan davlat soliq xizmatining organlariga
belgilangan tartibda hisobot oyidan keyingi oyning 15-
kunidan kechiktirmay, o‘sib boruvchi yakun bilan har oyda
taqdim etiladi.
Maktab ta’limini rivojlantirishga majburiy ajratmalar
har oyda hisob-kitoblar taqdim qilish muddatidan kechik-
tirmay to‘lanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi har
oyda hisobot oyidan keyingi oyning 25-kunidan kechiktir-
may, Jamg‘armaning Ijro etuvchi direksiyasiga hisobot oyi-
dan keyingi oyning 1-kunidagi holat bo‘yicha hisoblangan
va tushgan majburiy ajratmalar summalari, shuningdek,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent
shahri bo‘yicha mazkur ajratmalar bo‘yicha qarzdorlik
to‘g‘risidagi tezkor hisobotni taqdim etadi. 
289
Majburiy ajratma
stavkasi va imtiyozlar,
uni hisoblash hamda
to‘lash tartibi
10—4777

---

290
Jamg‘armaning Ijro etuvchi direksiyasi majburiy ajrat-
malar to‘lovlaridan tushgan mablag‘larga tegishli bo‘lgan
qo‘shimcha ma’lumotlarni Davlat soliq qo‘mitasidan
so‘rash huquqiga ega.
Maktab ta’limiga majburiy ajratmalar to‘lovchilari
amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq mazkur to‘lovning
to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun
javob beradilar.
Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi majburiy ajrat-
malarning kelib tushgan summalarning maqsadli ishlatilishi
uchun amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq javob beradi.
Majburiy ajratmalarning to‘g‘ri hisoblab chiqarilishi,
to‘liq va o‘z vaqtida to‘lanishi ustidan nazorat davlat soliq
xizmatining organlari tomonidan qonun hujjatlariga
muvofiq amalga oshiriladi. Bunda, davlat soliq xizmatining
organlari qonun hujjatlariga muvofiq moliyaviy sanksiyalar
qo‘llash huquqiga ega.
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun savollar
1. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasi qachon va nima
maqsadda tashkil topgan?
2. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga majburiy ajrat-
malarning to‘lovchilari kimlar?
3. Korxona bir nechta faoliyat turi bilan shug‘ullansa, u holda
jamg‘armaga ajratma qanday tartibda amalga oshiriladi? 
4. Ajratma korxonalarning qaysi daromadlari hisobiga shaklla-
nadi?
5. Majburiy ajratmalar stavkalari qanday tartibda va qaysi me-
zonlar asosida o‘rnatiladi?
6. Lizing xizmati ko‘rsatadigan korxonalar uchun jamg‘armaga
to‘lovlarni amalga oshirish obyekti bo‘lib nima hisoblanadi?
7. Maktab ta’limini rivojlantirish jamg‘armasiga tushumlarni
tushushini nazorat qilish qaysi davlat organi zimmasiga yuklatilgan?
8. Majburiy ajratmalarni to‘lovchilar hisob-kitoblarni qaysi tash-
kilotga taqdim etadilar? 
9. Majburiy ajratmalarni to‘lashdan kimlar ozod etiladi?
10. Jamg‘armaning ijro etuvchi direksiyasi qanday huquqlarga
ega?
VI bob bo‘yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
1.4., 1.12., 1.13., 2.2., 2.8., 3.5., 3.27, 3.37., 4.12., 6.9., 6.10.,
6.14., 6.15.

---

291
VII B O B. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHLARGA
BARHAM BERISH VA ULARNING OLDINI OLISH
DAVLAT BUDJETI DAROMADLARINI
KO‘PAYTIRISH OMILI
7.1. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHLARGA SOLIQ
TIZIMI ORQALI TA’SIR ETISHNING
ASOSIY YO‘NALISHLARI
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 51-mod-
dasida har bir fuqaroning qonun tomondan belgilangan
soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash majburiyati ko‘rsa-
tilgan
1
.
Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan soliqlarni o‘z
vaqtida to‘lamaslik, soliq bazasini yashirish, hisobga olin-
magan operatsiyalarni amalga oshirish va soxta bitimlar
tuzish yo‘li bilan soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash soliqqa oid
qonunbuzilishlarning asosiy shakllari hisoblanadi.
Soliqqa oid qonunbuzilishlar davlat budjetining daro-
madlari hajmiga bevosita ta’sir qiladi, chunki davlat budjeti
daromadlarining asosiy qismi soliq tushumlaridan iboratdir.
Bundan tashqari, soliqqa oid qonunbuzilishlar iqtisodiy
taraqqiyotga ham kuchli tarzda salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu ta’sir davlat tomonidan soliq stavkalarining oshiri-
lishida, yangi soliq turlarining joriy etilishida va budjet
xarajatlarini moliyalashtirish maqsadlariga bank tizimining
kreditlarini keng ko‘lamda jalb qilinishi orqali inflyatsiya-
ning va budjet xarajatlarining oshishida namoyon bo‘ladi.
Soliq ilmining taniqli namoyandalari G. Stayn,
M. Bernst, A. Lafferlar soliqlar soliq to‘lovchilarning
xo‘jalik faoliyatiga jiddiy zarar yetkazmasliklari, ularning
ishlab chiqarishdan manfaatdorliklarini pasaytirmasliklari
lozim, degan xulosaga kelishgan. Ularning fikriga ko‘ra,
yuqori soliqlar ishlab chiqaruvchilar va ishchilarning soliq
to‘lashdan keyin qoladigan mablag‘lar hisobidan oladigan
ijtimoiy to‘lovlar summasini sezilarli darajada qisqarishiga
1 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: XIX chaqiriq O‘zbekiston Respub-
likasi Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. — T.:
O‘zbekiston, 1998. — 18-b.

---

292
olib keladi. A. Laffer va ularning tarafdorlari chegaraviy
(mukammal) soliq stavkalarining muhimligini e’tirof etgan-
lar, chunki bu stavkalar qo‘shimcha jamg‘arma va investi-
tsiyalash xususida qarorlar qabul qilishga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi
1
.
Soliqqa tortishning progressiv stavkalari va davlat bud-
jeti daromadlarining miqdori o‘rtasidagi miqdoriy bog‘liq-
likni tahlil qilar ekan A.Laffer, soliqlarning kamayishi tad-
birkorlarning investitsion faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,
degan xulosaga keldi.
A.Lafferning fikriga ko‘ra, agar muvaffaqiyatli ishlayot-
gan bozor yuqori va progressiv soliqlar shaklidagi tobora
kuchayib borayotgan diskriminatsiyaga duch kelsa, u holda
xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy faolligi pasayadi. Soliq
stavkalarining o‘sishi o‘zlarining ma’lum darajasigacha soliq
tushumlarining o‘sishini rag‘batlantiradi, keyin esa bu
o‘sish sekinlashadi va pirovard natijada, davlat budjeti daro-
madlarini keskin tarzda kamayishi yuz beradi.
Hozirgi vaqtda mavjud bo‘lgan soliq tizimlarini shartli
ravishda ikkiga bo‘lish mumkin:
1) amerikacha soliq tizimi;
2) shvedcha soliq tizimi.
Soliq tizimining Amerika modeli tadbirkorlarga soliq
tazyiqining minimal darajasiga asoslanadi. Ammo bunda
tadbirkorlarning ixtiyorida ishlab chiqarishni rivojlantirish
va yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun zarur bo‘lgan sezi-
larli darajadagi mablag‘lar qoladi. Shvetsiyada soliqlar dara-
jasi Yevropadagi boshqa davlatlardagi soliqlarga nisbatan
sezilarli darajada yuqori, ammo Shvetsiyada aholini ijtimoiy
himoyalash tizimining dunyodagi eng barqaror turi mavjud-
dir. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, Shvetsiyada
keyingi vaqtlarda soliq yukining og‘irligi tufayli salbiy iqti-
sodiy holatlarning yuzaga kelayotganligi bir qator iqtisodchi
olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda
2
. Shvetsiyada ishlab
chiqaruvchilar soliq yukining og‘irligi hisobidan ijtimoiy
dasturlarni moliyalashtirish va milliy iqtisodiyotning bar-
qarorligini ta’minlash masalasi muvaffaqiyatli tarzda hal
etilmoqda, ammo ishlab chiqaruvchilarning mehnatdan
1 
Ìàêêîíåëë Ê. Ð., Áþ Ñ. Ë. Ýêîíîìèêà: ïðèíöèïû, ïðîáëåìû è ïîëèòè-
êà. Â 2 Ò. Ïåð. ñ àíã. II-ãî èçä. Ò 1. — Ì.: Ðåñïóáëèêà, 1993. — Ñ. 356.
2 
Íå÷àåâ À. Íàëîãîâàÿ ñèñòåìà ïîäòàëêèâàåò áèçíåñ ê óõîäó â òåíåâîé ñåê-
òîð // Ôèíàíñîâûå èçâåñòèÿ. — 1995. — ¹ 56. — Ñ. 4.

---

293
manfaatdorligining pasayayotganligi, kapitalning mam-
lakatdan chiqib ketish jarayonlari kuchayayotganligi sezil-
moqda.
Hozirgi vaqtda xo‘jalik subyektlarining iqtisodiy faoli-
yati ko‘proq baynalminal xarakterga ega bo‘lib, bu holat
tovarlar, mehnat resurslarini, moliyaviy va real investi-
tsiyalarni doimiy ravishda bir davlatdan ikkinchi davlatga
o‘tishini ta’minlamoqda. Bu tendensiyani kelgusida yanada
kuchaytirishni tasdiqlovchi zaruriy dalillar mavjud. Iqti-
sodiy faoliyatning baynalmilallashuvi turli soliq tizimlariga
ega bo‘lgan mamlakatlar o‘rtasida amalga oshmoqda.
Shunga muvofiq, bu mamlakatlar amalga oshirayotgan soliq
siyosatining xususiyatlaridan kelib chiqqan soliq yukining
darajasi bo‘yicha ham bir-biridan keskin farq qiladi. Soliqqa
tortishning past darajasiga ega bo‘lgan har qanday davlat
investitsiyalarni joylashtirish uchun nisbatan jozibador
hisoblanadi. Shu munosabat bilan ayrim xorijlik iqtisodchi
olimlar kapitallarni jahon miqyosida samarasiz taqsimlash
tendensiyasining kuchayayotganligidan tashvishga tush-
moqdalar. Ularning fikriga ko‘ra, kapitallarni jahon miqyo-
sida taqsimlashning asosiy mezoni bo‘lib, investitsiyalarning
soliqqa tortishgacha bo‘lgan daromadlilik miqdori emas,
balki u yoki bu mamlakatda soliq yukining darajasi hisob-
lanmoqda
1
.
Shunday qilib, soliq stavkasining ma’lum darajaga
yetishi ishlab chiqarishni kengaytirishga bo‘lgan rag‘batni
so‘ndiradi, soliqqa tortish bazasiga kiruvchi daromadlarning
ma’lum qismini xufyona iqtisodiyotga o‘tib ketishiga sabab
bo‘ladi.
A.Laffer nazariyasini tanqidiy jihatdan o‘rganish nati-
jalari shuni ko‘rsatadiki, unda soliq standartining qabul
qilinishi bilan uni amalga oshirish o‘rasidagi farq hisobga
olinmagan.
A.Laffer nazariyasining ikkinchi kamchiligi shundan
iboratki, soliqlarning kamayishi taklifga qaraganda talabga
ko‘p ta’sir ko‘rsatadi, bu esa dastlab yirik budjet defitsitini
yuzaga keltiradi, keyin esa inflyatsiyaning kuchayishiga olib
keladi.
1 
Tanzi V. Taxation in an Integrationg World. — Washington.: The Brooklngs
Institut, 1995. — c 134: G‘armer P., Lya R. EC Tax Law. — Oxford.: Clarendon
Press, 1994. — C. 297.

---

294
A.Laffer nazariyasining uchinchi kamchiligi shundan
iboratki, egri chiziqning aynan qaysi nuqtasida soliqlarni
kamaytirish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan paytda iqti-
sodiyot normal holatga tushishini bilib bo‘lmaydi.
Umuman olganda soliqqa oid qonunbuzilishlar va soliq
tizimi o‘rtasida ikkiyoqlama aloqadorlik mavjuddir. Bir
tomondan soliq yukining og‘ir ekanligi, soliqqa oid qonun-
buzilishlarning kuchayishi uchun zamin yaratsa, ikkinchi
tomondan, soliq to‘lovchilarning nohalol, nopok ekanligi
hamda ularda moddiy boylikka ruju qo‘yish kayfiyatining
kuchayishi soliqqa oid qonunbuzilishlarni yuzaga keltirish
orqali soliq tizimi holatining yomonlashuviga olib keladi.
Xufiyona iqtisodiyot va soliqqa oid qonunbuzilishlarni
o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy izlanishlarning natijalari
shuni ko‘rsatadiki, soliqqa oid qonunbuzilishlar xufiyona
iqtisodiyotning yadrosini, ya’ni o‘zagini tashkil qiladi.
Qonunda ko‘zda tutilgan soliq majburiyatlarini bajarishdan
ongli ravishda bo‘yin tovlash soliq qonunbuzilishlarining
mohiyatini tashkil qiladi
1
.
M.P.Gurovning fikriga ko‘ra, soliqqa oid jinoyatlar iqti-
sodiy jinoyatchilikning tarkibiy qismi hisoblanadi va xufi-
yona iqtisodiyotning yanada rivojlanishi uchun moddiy
zamin yaratadi
2
.
Soliq qonunchiligini buzish hollarining ko‘payishi
nafaqat soliq yuki darajasining oshishiga, balki soliq yuki-
ning soliq to‘lovchilar o‘rtasida noteng taqsimlanishiga ham
bog‘liqdir.
Klassik iqtisodchi olimlardan biri, soliqqa tortish naza-
riyasining asoschisi A. Smit 1776-yilda o‘zining «Xalqlar
boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risidagi tadqiqotlar»
nomli kitobida soliqqa tortishning quyidagi tamoyilini
shakllantirdi: aniqlik, qulaylik, tejamkorlik, adolat tamoyil-
lari. Soliqqa tortishning adolat tamoyiliga muvofiq, davlat-
ning har bir fuqarosi davlat xarajatlarini moliyalashda
o‘zining daromadlari va imkoniyatlaridan kelib chiqqan
holda qatnashishi shart. Iqtisodiy nuqtayi nazardan olib
qaraganda, adolat tamoyili davlatning soliqlari va xarajatlari
1 
Ìàêàðîâ Ä. Ã. Óãîëîâíûé êîäåêñ â áîðüáå ñ òåíåâîé ýêîíîìèêîé. Ïðî-
áëåìû è ïåðñïåêòèâû. // Íàëîãîâûé âåñòíèê. — 2000. ¹ 1. — Ñ. 120.
2 
Ãóðîâ Ì. Ï. Òåíåâàÿ ýêîíîìèêà: ñóùíîñòü, ñòðóêòóðà è îñîáåííîñòè ïðî-
ÿâëåíèÿ â óñëîâèÿõ ïåðåõîäà ê ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå â Ðîññèè: Àâòîðåôåðàò
êàíä. ýêîí. íàóê. — ÑÏÁ., 1998. — Ñ 14.

---

soliq yukini ba’zi odamlar zimmasiga yuklash va undan
boshqa odamlarning foydalanishini ta’minlash yo‘li bilan
daromadlarni taqsimlashga ta’sir ko‘rsatadi. 
Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda mazkur tamoyillarning
ikki jihati mavjud: gorizontal va vertikal. Gorizontal ado-
latlilik tamoyiliga ko‘ra soliq to‘lovchilar teng mavqega
egadirlar va shu sababli bir xil miqdorda soliq to‘lashlari
kerak. Ushbu tamoyil asosida «undiriladigan soliqlar sum-
masi to‘lovchilarning daromadlari miqdoriga to‘g‘ridan
to‘g‘ri yo‘naltirilganligi haqida»gi g‘oya yotadi. Vertikal
adolatlilik tamoyiliga ko‘ra esa, soliq to‘lovchilar o‘zaro
noteng mavqega egadirlar, shuning uchun ular bir xilda
soliq to‘lamasliklari lozim. Boshqacha qilib aytganda, ush-
bu tamoyilga ko‘ra, «davlatdan kim ko‘p mablag‘ yoki ne’-
matlar olayotgan bo‘lsa, o‘sha ko‘proq soliq to‘lashi kerak».
V.Petti o‘zining «Soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida trak-
tat» nomli asarida ta’kidlaydiki, «aholining soliqlarni
to‘lashni xohlamasligi soliqlarning noteng undirilishi va
taqsimlanishidadir».
Taniqli rus iqtisodchi-olimlaridan bir A.I.Turgenev
soliqqa tortishning asosiy qoidalaridan biri sifatida
soliqlarni teng taqsimlashni taklif qiladi. Uning fikriga
ko‘ra, soliq to‘lovchilar o‘rtasida soliqlarni teng taqsimlash
soliq to‘lovchilarning daromadlariga mos kelishi kerak.
Butun boshli «xalq sinflarini» soliq to‘lashdan ozod etish
mumkin emas. 
Shuni ta’kidlash joizki, respublika miqyosida va mahal-
liy miqyosda qo‘llaniladigan ko‘plab soliq imtiyozlari soliq
yukini murakkablashtiradi. Bunday imtiyozlardan jismoniy
va yuridik shaxslarning ma’lum toifalari foydalanadilar.
Natijada, undirilmagan soliq summalari soliq imtiyozlari-
dan foydalanmaydigan yuridik va jismoniy shaxslar zim-
masiga yuklatiladi. Buning psixologik jihati shundaki, kor-
xonalarning rahbarlari nima uchun boshqalar to‘lamaydi-
gan soliqni biz to‘lashimiz kerak, degan xulosaga keladilar.
Bu xulosa amaliyotda soliq to‘lovchilar tomonidan qonun-
chilikni buzgan holda soliq to‘lovlarini minimallashtirishga
urinishni yuzaga keltiradi.
Rivojlanayotgan davlatlarning soliq tizimiga xos bo‘lgan
muhim xususiyatlardan biri shundaki, ularda xo‘jalik sub-
yektlarining soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlari davlat
budjeti xarajatlarini moliyalashtirish muammosini yuzaga
295

---

296
keltiruvchi omil darajasiga ko‘tarilgan. Masalan, rossiyalik
iqtisodchi V.Zyabrikovning fikriga ko‘ra, «Rossiya Federa-
tsiyasida soliqlar bo‘yicha undirilmagan summa taxminan
soliq to‘lovlari miqdoriga to‘g‘ri keladi, bu esa Rossiya soliq
tizimini boshqarib bo‘lmaydigan holatga yaqinlashtiradi»
1
.
Boshqa iqtisodchi olimlarning fikriga ko‘ra, daromadlarni
yashirish va soliqqa tortishning boshqa obyektlarini
noto‘g‘ri ko‘rsatish natijasida mamlakat yig‘ma budjetiga
har yillik soliq tushumlarining 30 foizdan 50 foizgacha
bo‘lgan qismi tushmayapti
2
.
O‘zbekiston Respublikasida vaqtida undirilmagan soliq
tushumlarining davlat budjetining jami daromadlariga nis-
batan salmog‘i o‘rtacha 24,0 foizni tashkil qiladi
3
.
Soliqqa oid qonunbuzilishlarning tipik ko‘rinishlaridan
biri – xo‘jalik subyektlari tomonidan tegishli ruxsatnomaga
ega bo‘lmasdan, soliq inspeksiyalariga soliq hisobini, balans
hisobotlarini topshirmasdan moliya-xo‘jalik faoliyatini yuri-
tish hisoblanadi. Ayrim hollarda soliq organlariga subyekt-
ning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini mavjud emasligidan
guvohlik beruvchi tegishli soliq hisobi, balanslar topshirila-
di. Ammo ko‘pincha, soliq organi xodimlari tomonidan
joyiga borib hujjatli tekshirish o‘tkazilganda subyektlar
tomonidan mavjud faoliyatning haqiqatda bo‘lganligi aniq-
lanmoqda.
Soliqqa oid qonunbuzilishlarning keng tarqalgan turla-
ridan biri bo‘lib, noqonuniy xarakterdagi operatsiyani kor-
xonaning buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilmasligi hisob-
lanadi. Bundan ko‘zlangan maqsad amalga oshirilgan
hisob-kitoblarni imkoniyat qadar ishonchli tarzda yashirish
hisoblanadi. Bunda hisobga olinmagan naqd pul mab-
lag‘lari vositasida hisoblashish keng tarqalgan. Ko‘pchilik
hollarda naqd pullar ulgurji va chakana savdo o‘rtasidagi
munosabatlarda hisobdan chiqib qoladi. Chunki, bu yerda
soxta hujjatlarning asosiy qismi yuzaga keladi. 
Ulgurji-chakana tijorat strukturalari o‘rnatilgan kassa
limitidan ortiqcha xarajat qilishga, O‘zbekiston Respub-
1 
Çÿáðèêîâ Â. Â. Íàëîãîâîå ïëàíèðîâàíèå êàê ñïîñîá ñîãëàñîâàíèÿ èí-
òåðåñîâ ôèðìû è ãîñóäàðñòâà: Àâòîðåôåðàò äèñ. êàí. ýêîí. íàóê. — ÑÏá,
1997. — Ñ. 7.
2 
Ïàíñêîâ Â. Ã. Íàëîãîâîå áðåìÿ â ðîññèéñêîé íàëîãîâîé ñèñòåìå // Ôè-
íàíñû. — 1998. ¹ 11. — Ñ 20.
3 
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi yillik hisobot ma’lumotlari asosida
hisoblangan.

---

likasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi pul-kredit komissiyasi
tomonidan naqd pulda to‘lovlarni amalga oshirish ruxsat
etilmagan operatsiyalarni bajarishga yo‘l qo‘yadilar, ular
ko‘pchilik hollarda olingan naqd pullarni kassaga kirim qil-
maydilar.
O‘zbekiston Respublikasi hukumatining nazorat-kassa
mashinalarini chakana savdo tizimida qo‘llash va kassa inti-
zomiga rioya etish xususidagi bir qator qarorlari va ko‘rsat-
malari mavjud bo‘lishiga qaramasdan, chakana savdo
shoxobchalarida nazorat-kassa mashinalarini to‘liq joriy
etish imkoni bo‘lmayapti. Ayniqsa, tovarni bevosita ombor-
xonadan oladigan chakana savdo korxonalari bo‘yicha bu
jarayonni nazorat qilish samarasiz hisoblanadi.
Keyingi vaqtlarda amaliyotda yirik sanoat korxonalari
tomonidan pul mablag‘larini shuba korxonalari orqali
noqonuniy tarzda o‘zlashtirish hollari uchramoqda. Bunda
korxona o‘ziga tegishli pul mablag‘larining ma’lum qismini
shuba korxonasining hisob-raqamiga o‘tkazadi. O‘z nav-
batida, mazkur shuba korxonasi pul mablag‘larini soxta
shartnomalar orqali xorijiy davlatlarga o‘tkazib beradi yoki
soxta kirim-chiqim hujjatlari orqali naqd pulga aylantirila-
di va o‘zlashtiriladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligida hozirga
qadar barter bitimlarining hisob-kitoblar hajmidagi salmog‘i
yuqoridir. Bu holat soliqni to‘lamaslik uchun muhim zamin
yaratadi. O‘zbekiston Respublikasida korxonalar va tash-
kilotlar o‘rtasida barter asosida hisoblashish amaliyotiga
chek qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasida veksellar muomalasi vaqtin-
chalik to‘xtatilgan, lekin Rossiya Federatsiyasi, Qozog‘is-
ton, Ukraina davlatlarida veksellar muomalasi mavjud
bo‘lib, u soliq to‘lovlariga salbiy ta’sir qilmoqda. Buning
boisi shundaki, veksel yuridik shaxslar o‘rtasida hamda
yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida o‘zaro hisoblashish
shakli bo‘lib, ko‘pchilik hollarda soliqqa tortish bazasining
kamayishiga, soliqqa oid qonunbuzilishlarning ko‘payishiga
olib keladi.
Soliqqa oid qonunbuzilishlarning kuchayishi va budjet
daromadlarining miqdori o‘rtasidagi ikkiyoqlama xarakter-
ga ega bo‘lgan bog‘liqlik soliqlardan ongli ravishda bo‘yin
tovlash holatlariga ilmiy asosda baho berish zaruriyatini
yuzaga keltiradi. 
297

---

298
7.2. SOLIQ TO‘LASHDAN BO‘YIN TOVLASHNING
ASOSIY USULLARI
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda soliq majburiyatlaridan
soliq to‘lovchilarning bo‘yin tovlashi masalasi dolzarb
hisoblanadi. Xorijiy davlatlarning iqtisodiy adabiyotlarida
soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlash ma-
salalariga katta e’tibor berilib kelinadi. Masalan, K.A.Pers-
xalava mazkur usullarni xo‘jalik operatsiyalarining turlariga
bog‘liq ravishda turkumlashni tavsiya qiladi
1
. Lekin mazkur
yondoshuv bir qator kamchiliklarga ham ega. Jumladan,
muallif soliqdan bo‘yin tovlashning ishlab chiqarish xarajat-
larini o‘zgartirish usulini va xodimlar sonini rasman oshi-
rish usulini alohida guruhlarga ajratadi. Holbuki, xodimlar
sonining rasman oshirilishi korxonalar tomonidan ishlab
chiqariladigan mahsulotlar tannarxining oshishiga olib kela-
di. Chunki, ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar ish-
lab chiqarish korxonalarida xomashyo va materiallardan
keyingi o‘rinda turuvchi xarajatlar hisoblanadi. Demak,
mehnat haqi xarajatlarining o‘sishi ishlab chiqarish xarajat-
larining o‘sishi sifatida baholanishi mumkin.
Rus olimi I.Kucherov tomonidan taklif qilingan tur-
kumlash mezoni ko‘proq real amaliyotga mos keladi.
I.Kucherov soliqdan bo‘yin tovlash usullarini turkumlashda
soliq mexanizmining elementlarini va ularning qay usulda
ta’sir qilishini hisobga olishni taklif qiladi
2
. Ammo shuni
e’tirof etish lozimki, birinchidan, soliqqa tortish obyektini
noto‘g‘ri ko‘rsatish va soliqqa tortish bazasini kamaytirish
imkonini beruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni soxtalashtirish
usullarini alohida-alohida guruhlarga ajratish maqsadga
muvofiq emas, chunki soliqqa tortish obyektlari xususida
noto‘g‘ri ma’lumotlar berish bevosita iqtisodiy ko‘rsatkich-
larni soxtalashtirish orqali amalga oshiriladi; ikkinchidan,
soliq to‘lovchilarning birlamchi buxgalteriya hujjatlarida
soxta ma’lumotlarning mavjudligi natijasida soliqqa tortish
bazasining qisqarishi usuli I.Kucherov tomonidan taklif
qilingan turkumlashda o‘z aksini topmagan.
1 
Ïåðöõàëàâà Ê. À. Âûÿâëåíèå è ïåðâîíà÷àëüíûé ýòàï ðàññëåäîâàíèÿ óê-
ëîíåíèé îò óïëàòû íàëîãîâ èëè ñòðàõîâûõ âçíîñîâ â ãîñóäàðñòâåííûå âíå-
áþäæåòíûå ôîíäû. Äèñ. íà ñîèñ. ó÷. ñòåïåíè ê.ý.í. — Ì., 1999. — Ñ. 86.
2 
Êîâàëåâñêàÿ Ä. Å. Íàëîãîâûå ïðåñòóïëåíèÿ â óãîëîâíîì ïðàâå Ðîññèé-
ñêîé Ôåäåðàöèè. // Íàëîãîâûé Âåñòíèê. — 2000. ¹ 11. — Ñ. 101.

---

Soliq to‘lovchilarning soliq majburiyatlarini bajarishdan
bo‘yin tovlash usullarini quyidagi guruhlarga ajratgan holda
turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi:
1. Soliq to‘lovchilarning soliq organlariga soliq hisob-kito-
bi va buxgalteriya hisobotlarini topshirmasliklari.
Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lovchi-
lar qonunda ko‘rsatilgan muddatda soliq organlariga har bir
soliq turi bo‘yicha soliq hisob-kitobini, shuningdek, bux-
galteriya hisoboti va balanslarini taqdim etishlari shart.
Ammo ushbu usulni qo‘llashda moliya-xo‘jalik faoliyatini
yuritish uchun soliq organlariga hujjatlarni taqdim etish
talab etilmaydi. Soliq to‘lovchilar tomonidan soliq organ-
lariga «nollik» balanslarni, moliya-xo‘jalik faoliyatini amal-
ga oshirilmaganligi to‘g‘risidagi soxta ma’lumotlarning
berilishi ham mazkur usulga kiradi. Respublikamizda hozir-
gi vaqtda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning birinchi usuli-
ni fuqarolarga nisbatan qo‘llashning huquqiy asoslari
mavjud emas. 
2. Yuridik va jismoniy shaxslarning soliq nazoratidan
chetda qolishi.
Soliq nazoratini amalga oshirish maqsadida har bir soliq
to‘lovchi korxonaning joylashgan o‘rniga ko‘ra, fuqarolarni
esa yashash joylariga ko‘ra soliq organlarida hisobda tu-
rishlari shart.
Moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini yuritishni soliq organlari-
dan yashirish soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning juda keng
tarqalgan usullaridan biriga aylangan. Ayrim hollarda kor-
xonalar tomonidan umuman, joriy davrda moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini yuritilmaslik to‘g‘risida soxta ma’lumot-
lar beriladi. Shuning uchun hisobga qo‘yish to‘g‘risidagi
ariza qabul qilinayotganda amaldagi qonunchilikka ko‘ra
xususiy tadbirkor o‘zining shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni
taqdim etishi shart. Hisobga olish masalasida tashkilot
tomonidan ariza berilganda tegishli tartibda tasdiqlangan
quyidagi hujjatlarning bir nusxasi taqdim etiladi. Ro‘yxat-
dan o‘tganligi to‘g‘risidagi guvohnoma, ta’sis hujjatlari va
davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun zarur bo‘lgan boshqa huj-
jatlar mazkur usulni amalga oshirishda tadbirkorni ro‘yxat-
dan o‘tkazishda soxta yoki o‘g‘irlangan hujjatlar shaxsni
tasdiqlovchi hujjatlar sifatida hisobga qo‘yiladi. Shunday
qilib, soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyati boshqa
shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
299

---

Mazkur usulni qo‘llash, ko‘pchilik hollarda, «bir kunlik
firma»larning yuzaga kelishiga olib keladi. Ularni soliq
organlarida hisobga qo‘yish bir yoki bir necha moliyaviy-
xo‘jalik operatsiyasini bajarish maqsadida amalga oshiriladi.
Ko‘zda tutilgan operatsiyalar amalga oshirilgandan so‘ng,
mazkur firma tugatiladi. Mana shunday firmalarning yuza-
ga kelishi va faoliyat ko‘rsatishiga to‘sqinlik qiluvchi
manzilli qonuniy me’yorlarning mavjud emasligi davlat
budjetiga jiddiy zarar yetkazadi.
3. Soliq to‘lovchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatlari nati-
jalarini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirilmasligi.
Mazkur usuldan foydalanish, asosan, korxonalarning
buxgalteriya hisobida ayrim bitimlarni aks ettirilmasligida
namoyon bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalte-
riya hisobi to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq korxona va
tashkilotlarning barcha operatsiyalari birlamchi buxgalteriya
hujjatlarida o‘z aksini topishi shart. Ana shu birlamchi bux-
galteriya hujjatlariga asosan buxgalteriya hisobi yuritilishi
lozim. Shuning uchun ham ayrim operatsiyalarni yashirish
maqsadida soliq to‘lovchilar birlamchi buxgalteriya hujjat-
larini yo‘q qiladilar yoki ularni rasmiylashtirmaydilar.
O‘zbekiston Respublikasi sharoitida, tovarlarni sotish nati-
jasida olingan naqd pullarni kassaga kirim qilmaslik holat-
lari mazkur usul namoyon bo‘lishining asosiy shakli
hisoblanadi. Mazkur usulni amalga oshirish aholi bilan
hisob-kitoblarni nazorat-kassa mashinalarisiz va xaridor-
larga chek berish yo‘li bilan amalga oshirish mumkin.
4. Soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish imkonini be-
ruvchi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni noqonuniy o‘zgartirish yo‘li
bilan soliqqa tortish obyekti xususidagi ma’lumotlarni soxta-
lashtirish.
Amaldagi qonunchilikka muvofiq soliqqa tortish
obyektlari sifatida mulk, foyda, daromad, sotilgan tovarlar
va ko‘rsatilgan xizmatlarning qiymati maydonga chiqadi.
Soliqqa tortish obyekti soliqqa tortishning muhim ele-
mentlaridan biri hisoblanadi va u soliq yukini shakllan-
tirishda muhim rol o‘ynaydi. Soliq to‘lovchining jismoniy
yoki yuridik shaxs ekanligi, uning moliyaviy-xo‘jalik faoli-
yatini amalga oshirishga xos bo‘lgan xususiyatlar soliqqa
tortish obyektining miqdoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu
esa soliq to‘lovchiga noqonuniy asosda soliq yukini kamay-
tirish imkonini beradi.
300

---

Amaldagi soliq qonunchiligiga muvofiq har bir soliq turi
bo‘yicha alohida soliq stavkalari belgilangan. Bularning
ustiga soliq imtiyozlari ham soliq to‘lovchilarning har bir
toifasi uchun alohida qilib belgilangan.
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning mazkur usulidan
foydalanish o‘ziga xos tarzda amalga oshiriladiki, buning
natijasida soliqqa tortish obyektining haqiqiy miqdori uning
e’lon qilingan miqdoridan sezilarli darajada yuqori bo‘-
ladi.
5. «Soxta eksport» operatsiyalarini amalga oshirish yo‘li
bilan qo‘shilgan qiymat solig‘ini noqonuniy qoplash.
Ma’lumki, qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha soliqqa
tortish obyekti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida
tovarlarni, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarni
sotish bo‘yicha oborotlar hisoblanadi. Davlat budjetiga
to‘lanadigan soliq summasi sotilgan mahsulotlar (xizmatlar,
ishlar) uchun xaridorlardan olingan soliq summasi bilan
mol yetkazib beruvchilarga to‘langan soliq summasi
o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
O‘zbekiston soliq qonunchiligiga ko‘ra eksport qilina-
yotgan tovarlar va ko‘rsatilayotgan xizmatlar qo‘shilgan
qiymat solig‘ini to‘lashdan ozod qilingan. Soliq to‘lashdan
bo‘yin tovlashning mazkur usulidan foydalanish quyidagi
yo‘llar bilan amalga oshiriladi:
œ 
eksport qilinayotgan tovar haqiqatda mamlakat che-
garasidan chiqmaydi, eksportchi korxona budjetdan
qo‘shilgan qiymat solig‘ini undirish uchun bojxona organ-
larining soxta muhridan foydalanadi;
œ 
olib chiqib ketilayotgan tovarlar atayin yuqori baho-
larda aks ettiriladi;
œ 
qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha budjetdan qoplash
summasini undirish uchun amalda bitta eksport bitimi
bo‘yicha bir necha soliq to‘lovchilar murojaat qilishadi.
Soliqdan bo‘yin tovlash mazkur usulining namoyon
bo‘lish shakllaridan biri qo‘shma faoliyat xususidagi shart-
nomani rasmiylashtirish yo‘li bilan bitimni yashirish
hisoblanadi.
Ayrim shaxslar ikki yoki undan ortiq kishidan iborat
yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan uyushmalar tashkil
etadilar. Bundan maqsad noqonuniy asosda foyda olish
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar
301

---

to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq uyushgan korxonalarning
ixtiyorida soliq to‘lagandan keyin qoladigan mablag‘lar
foyda solig‘iga qayta tortilmaydi. Ushbu usul hamkorlik
asosida moliyaviy-xo‘jalik operatsiyalarini amalga oshirish-
da pul mablag‘lari va boshqa mulklarni soliq to‘lashdan
bo‘yin tovlash maqsadida qaytarib olmaslik sharti bilan
berishda va soliqqa tortishning imtiyozli rejimidan noqo-
nuniy ravishda foydalanishda ishlatiladi.
6. Notijorat tashkilotlari tomonidan foyda solig‘iga tortil-
maydigan asosiy faoliyat turi bahonasida tijorat faoliyatini
yuritish.
Mazkur usulning mavjudligi, faoliyati foyda olishni
ko‘zlamaydigan tashkilotlarning mavjudligi bilan izohlana-
di. Bu tashkilotlarning asosiy faoliyat turi bo‘yicha pul
mablag‘lari soliqqa tortilmaydi, ammo ularning tijorat
faoliyatidan olinadigan daromadlari foyda solig‘iga tortila-
di. Ular notijorat faoliyat shaklida tijorat faoliyatini amalga
oshiradilar. Bu usul notijorat tashkilotlari tomonidan ta’lim
xizmatlarini ko‘rsatishda, asosiy vositalarni ijaraga berishda
ko‘p qo‘llaniladi. Ular, odatda, ta’lim xizmatlari ko‘rsatish-
dan olingan pul mablag‘larini a’zolik badallari sifatida ras-
miylashtiradilar, ijaraga berilgan asosiy vositalardan kelgan
tushumlarni esa xayr-ehson badallari sifatida rasmiylashti-
radilar.
7. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni aksiz solig‘iga tor-
tilmaydigan tovarlar sifatida ishlab chiqarish va sotish.
O‘zbekiston Respublikasida aksiz solig‘iga tortiladigan
tovarlar ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
qarori bilan belgilanadi. Faqat paxta tolasi, zargarlik buyu-
miga aksiz solig‘i stavkalari hamda aksiz solig‘ini to‘lash
tartibi O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
belgilanadi. «Uzdeuavto» AJ avtomobillariga aksiz solig‘ini
Moliya vazirligi Davlat soliq qo‘mitasi bilan birga belgi-
laydi.
Aksiz solig‘i to‘laydigan tashkilotlar tomonidan amalga
oshiriladigan barcha xo‘jalik operatsiyalari birlamchi bux-
galteriya hujjatlarida aks etgan bo‘lishi kerak. Soliq to‘lash-
dan bo‘yin tovlashning mazkur usulida soliq to‘lovchilar
birlamchi buxgalteriya hujjatlaridagi ma’lumotlarni soxta-
lashtiradilar.
Mazkur usulni qo‘llashda soliq to‘lovchilar eksport ope-
ratsiyalari haqiqatda amalga oshirilmagan sharoitda aksiz
302

---

solig‘i bo‘yicha berilgan yengilliklardan noqonuniy tarzda
foydalanadilar.
Shunisi xarakterliki, nafaqat aksiz solig‘i, balki boshqa
soliq turlari bo‘yicha ham soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash
usullarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Jumladan,
korxonalarning foydasidan olinadigan soliqni to‘lashdan
bo‘yin tovlash usullariga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar
quyidagilardan iborat:
— ishlab chiqarish jarayonini texnik jihatdan qayta
qurollantirish, rekonstruksiya qilish, uy-joy qurilishi kabi
foyda hisobidan moliyalashtiriladigan xarajatlar yuzasidan
beriladigan soliq imtiyozlari summasini oshirib ko‘rsatish;
— korxonaning balansida turgan ijtimoiy-madaniy
muassasalarni saqlash yuzasidan beriladigan soliq imtiyoz-
lari summasini oshirish;
— ishlovchilari umumiy sonining kamida 50 foizini
nogironlar, ikkinchi jahon urushi va mehnat fronti faxriy-
lari tashkil etgan korxonalarga foyda solig‘idan berilgan
imtiyoz summasidan noqonuniy tarzda foydalanish;
— boshqa shu kabi xususiyatlar.
Qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash
usullaridan foydalanishga xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar
quyidagilardan iborat:
— o‘zaro hisoblashishlar bo‘yicha qo‘shilgan qiymat
solig‘ini hisoblamaslik;
— soliq deklaratsiyalarida qo‘shilgan qiymat solig‘i
summalarini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish;
— budjetdan qoplanishi lozim bo‘lgan qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i summalarini noqonuniy tarzda oshirib ko‘rsa-
tish;
— qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha pul omonatlari,
joriy hisobvaraqlar, to‘lovlar, o‘tkazmalar, cheklar va
boshqa qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yi-
cha berilgan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foy-
dalanish;
— o‘zi ishlab chiqargan qishloq xo‘jalik mahsulotlari-
ning sotish hajmini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish;
— boshqa xususiyatlar.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini
to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanishga xos
bo‘lgan asosiy xususiyatlar naqd pulda olingan daromadlar
bo‘yicha quyidagilardan iborat:
303

---

— yirik miqdorda moddiy yordamlar olish faktini
yashirish;
— qaytarib bermaslik sharti bilan olingan ssudalar sum-
masini ko‘rsatmaslik;
— jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiyada daro-
madlarni to‘liq ko‘rsatmaslik;
— o‘z vaqtida deklaratsiyani soliq organlariga taqdim
etmaslik;
— boshqa xususiyatlar.
Yuqorida qayd etilgan usullardan sezilarli darajada farq
qiluvchi usullar guruhi ham mavjud bo‘lib, bu guruhdagi
usullar mijozning pul mablag‘lari xususidagi ma’lumotlarni
soxtalashtirishi natijasida paydo bo‘ladi. Mazkur guruh-
ga mansub bo‘lgan usullarga quyidagilarni kiritish mum-
kin:
a) hisob-kitoblarning ma’lum qismini naqd pullarda
amalga oshirish va naqd pulda olingan tushumlarni aylan-
ma kassaga kirim qilmaslik.
O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati
to‘g‘risida»gi qonunining 7-moddasi 3-bandiga muvofiq,
soliq to‘lovchilar tomonidan qonunchilikda belgilangan
muddatlarda to‘lanmagan soliqlar soliq organlari tomo-
nidan soliq to‘lovchining hisob-raqamidagi pul mablag‘lari
hisobidan inkassa topshiriqnomasi qo‘yish yo‘li bilan undi-
rib olinadi. 
Ayrim korxonalar olayotgan tushumlarini soliq organ-
larining inkassa topshiriqnomalari asosida to‘lanishiga yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida naqd pulda olingan tushumlarni
aylanma kassaga kirim qiladilar, lekin hisob-raqamiga kirim
qilmaydilar, kassaga kirim qilingan naqd pullar hisobdor
shaxslarga berish, mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-
lashish kabi maqsadlarga xarajat qilinadi; 
b) budjetdan qarzdorlik (boqimanda) mavjud bo‘lgan
sharoitda hisob-kitoblarni uchinchi shaxs orqali amalga
oshirish.
Mazkur usuldan foydalanishdan ko‘zlangan maqsad
soliq to‘lovchining joriy hisob-raqamidagi pul mablag‘lari
hisobidan majburiy tartibda undirilishi lozim bo‘lgan soliq
to‘lovlaridan bo‘yin tovlash hisoblanadi. Bunday sharoitda
tovarlarni sotish natijasida olinadigan tushum summasini
soliq organining inkassa topshiriqnomasiga asosan olib
304

---

305
qo‘yilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mol yetkazib beruv-
chi xaridordan to‘lov summasini uchinchi shaxsning joriy
hisob-raqamiga o‘tkazishni talab qiladi.
Mazkur usuldan foydalanish ko‘lamini tavsiflovchi ko‘r-
satkichlardan biri – boqimandalar summasi mutlaq miq-
dorining tahlil qilingan davr mobaynida sezilarli ravishda
o‘sishi hisoblanadi. 
Umuman olganda soliq majburiyatlaridan bo‘yin
tovlash usullari umumiy belgilariga ko‘ra aniq guruhlarga
bo‘linadi. Bundan tashqari, har bir soliq turi bo‘yicha
ushbu usullardan foydalanishga xos bo‘lgan xususiyatlar
mavjud bo‘lib, ular, pirovard natijada soliq to‘lashdan
bo‘yin tovlash usullari mohiyatini ochishga xizmat qiladi. 
7.3. SOLIQQA OID QONUNBUZILISHNING OLDINI
OLISH TADBIRLARINING SAMARADORLIGINI
OSHIRISH
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash jarayonlarining amalda-
gi holatini tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, respub-
likamizda bu boradagi qonunbuzarliklar, asosan, qo‘shilgan
qiymat solig‘i, korxonalarning foydasidan olinadigan soliq
va aksiz solig‘ini to‘lash jarayonida uchramoqda. 2007-yil-
ning 1-yanvar holatiga, davlat budjetiga o‘z vaqtida undiril-
magan soliqlarning 38,7 foizi qo‘shilgan qiymat solig‘ining
hissasiga, 16,0 foizi yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hissasiga, 12,1 foizi esa aksiz solig‘ining hissasiga
to‘g‘ri keldi
1
. Agarda Rossiya Federatsiyasida o‘z vaqtida
undirilmagan soliq to‘lovlarining tarkibiga nazar solsak:
korxona foydasidan olingan soliq – 43,0%, qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i – 28,4%, yo‘l fondiga ajratmalar – 6,7%,
fuqarolardan olingan daromad solig‘i – 3,7%, aksizlar –
1,2 foizni tashkil etgan
2
.
Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, davlatga soliqlarni to‘lash-
dan bo‘yin tovlash natijasida yetkazilgan zararlarning asosiy
qismi qo‘shilgan qiymat solig‘i va yuridik shaxslarning foy-
1 
O‘zbekiston Respublikaci Davlat soliq qo‘mitasining joriy va yillik hisobot
ma’lumotlari asosida hisoblangan.
2 
Êó÷åðîâ È. È. Íàëîãîâûå ïðåñòóïëåíèÿ. — Ì.: Þðèíôîð, 1997. — Ñ. 40.

---

306
dasidan olinadigan soliqlarning hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu
esa, davlat budjeti daromadlarining shakllanish jarayoniga
bevosita va kuchli salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi, chunki
mazkur soliq turlari bo‘yicha tushumlar summasi davlat
budjeti daromadlarining umumiy hajmida sezilarli salmoqni
egallaydi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha
zararlar summasining katta ekanligi soliq nazoratini yetarli
darajada takomillashmaganligidan dalolat beradi. 
Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, soliq to‘lash-
dan bo‘yin tovlashning quyidagi 2 usuli juda keng tarqal-
gan:
a) tovar tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish;
b) sotilgan tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan
ishlardan olingan tushum summalarini yashirish.
Mazkur usullardan birinchi navbatda korxonalar foy-
dasidan olingan soliq va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash-
da keng foydalanilmoqda. Bu esa, davlat budjetiga jiddiy
zarar yetkazadi. Chunki qo‘shilgan qiymat solig‘i va kor-
xona foydasidan olingan soliq davlat budjeti daromadlari-
ning umumiy hajmida sezilarli darajada yuqori salmoqni
egallaydi. Xususan, qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekiston
Respublikasida Davlat budjeti daromadlarini shakllantirish-
ning barqarorlik xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy manbalar-
dan biri hisoblanadi.
Qator rivojlangan xorijiy mamlakatlarning soliq ama-
liyotidagi holatlar shuni tasdiqlaydiki, masalan, Fransiyada
qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash holat-
lari juda keng tarqalgan bo‘lib, bu pirovard natijada soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlash miqyosini yalpi milliy mahsulot-
ning 2 foizini tashkil etadigan darajada kengayishiga olib
keldi
1
.
Shvetsiyada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning darajasi
yalpi milliy mahsulotning 5 foizini tashkil etadi. Bunda
soliq yukini shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy soliqlar
bo‘lib qo‘shilgan qiymat solig‘i va korxonalar foydasidan
olinadigan soliq hisoblanadi
2
.
1 
Sauvageot G. Precis de fiscalite. — Nathan, 1990. — C. 109.
2 
Am P. La fiscalite en G‘race. — Hachette, 1998, — C. 186.

---

307
Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majbu-
riyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan
usullariga quyidagilar kiradi:
1) Sotilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarni schyot-faktu-
ra bilan rasmiylashtirmaslik.
Mazkur usuldan foydalanish soliq to‘lovchilarga tovar-
larni sotish bilan bog‘liq xarajatlarni korxonaning buxgal-
teriya hisobida aks ettirmaslik va buning natijasida qo‘shil-
gan qiymat solig‘ini to‘lamaslik imkonini beradi. Agar sotil-
gan tovarlar schyot-fakturadan foydalanish yo‘li bilan ras-
miylashtirilganida edi, unda qo‘shilgan qiymat solig‘i sum-
masini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik mumkin
bo‘lmay qolar edi.
2) Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha belgi-
langan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foydalanish
hollari ko‘plab uchraydi. 
Soliq yukini kamaytirish, yuqorida ko‘rib chiqqani-
mizdek, davlat budjetining daromad qismiga kelib tushadi-
gan soliq tushumlarini o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi,
lekin soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash hollariga butunlay
barham berish imkonini bermaydi. Bunga yorqin misol
qilib, Shvetsariya soliq amaliyotini olish mumkin. Shve-
tsariyada qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalardan
olinadigan daromadlar nisbatan belgilangan soliq stavkala-
rini 35 foizgacha kamaytirilishi ushbu daromadlarni soliq
deklaratsiyalarida to‘g‘ri ko‘rsatilishiga olib kelmadi
1
.
Demak, qator rivojlangan mamlakatlarda qo‘shilgan
qiymat solig‘i bo‘yicha majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin
tovlash soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy shakli
hisoblanadi. Shu sababli, ularning qo‘shilgan qiymat soli-
g‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish taj-
ribasini o‘rganish amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha
sotilgan mahsulotning tannarxini atayin oshirib ko‘rsatish,
mahsulotlarning bir qismini naqd pulga sotish va tushumni
kassaga kirim qilmaslik ushbu soliq turi bo‘yicha soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan usullaridan
hisoblanadi.
1 
Hofer A. La francale en Suisse — Editions Grounauver. Geneve, 1978. — C.
141.

---

308
Shunisi xarakterliki, 2004—2006-yillar mobaynida
QQS, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i, mol-
mulk solig‘i, aksiz solig‘i bo‘yicha soliq to‘lashdan bo‘yin
tovlash usullarining sonini kamayish tendensiyasi yuzaga
keldi. Bu esa ijobiy holat hisoblanadi.
7.3.1-diagramma
Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli usullari orqali davlatga
yetkazilgan zararlar summasining salmog‘i
1
, foizda
1 
O‘zbekiston Respublikaci Moliya vazirligining yillik hisobot ma’lu-
motlari asosida hisoblangan.
Tushumni kamaytirib ko‘rsatish
Mahsulot tannarxini oshirib ko‘rsatish
Mahsulotni tannarxdan past sotish
Kassaga naqd pul tushumlarini kirim qilmaslik
Boshlang‘ich hujjatlarni soxtalashtirish yoki yo‘q qilish
Davlat ro‘yxatidan o‘tmasdan turib tijorat faoliyatini yuritish
Boshqa usullar
Keltirilgan diagramma ma’lumotlaridan ko‘rinadiki,
mamlakatimizning soliq amaliyotida tushumni kamaytirib
ko‘rsatish, mahsulot tannarxini asossiz ravishda oshirib
ko‘rsatish va naqd pullardagi tushumni kassaga kirim qil-
maslik usullari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy
usullari hisoblanadi. Buning asosiy sababi shundaki, bi-
rinchidan, mahsulotlarning sezilarli qismi naqd pullarga
sotiladi, naqd pullar soliqdan qochishning qulay vositasi
Ko‘rsatkichlar
Yillar

---

hisoblanadi; ikkinchidan, mahsulotlarning tannarxini asos-
siz ravishda oshirib ko‘rsatish yuridik shaxslardan olinadi-
gan foyda solig‘i bazasini qisqarishiga olib keladi; uchinchi-
dan, tushumni kamaytirish egri va to‘g‘ri soliqlar sum-
masining kamayishiga olib keladi.
Soliq qonunchiligini buzish holatlarini iqtisodiyot tar-
moqlari bo‘yicha statistik holati shuni ko‘rsatadiki, savdo
sohasida, qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmog‘ida qonun-
buzarliklarning soni yuqori salmoqni egallaydi. Ayniqsa,
savdoda bu ko‘rsatkich juda yuqoridir. Bu holat, avvalo,
savdo operatsiyalari ko‘lamining kengligi va xilma-xilligi
bilan izohlanadi. Bundan tashqari, soliq to‘lovlaridan qo-
chish maqsadida tashkil etiladigan «bir kunlik firma»lar
aynan savdo sohasida ko‘plab uchraydi. 
Soliqqa oid qonunbuzilishlarning miqyosini aniqlash
uchun ularning yalpi ichki mahsulot (YIM)dagi salmog‘ini
o‘rganish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq
hisoblanadi, chunki soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy
qismi soliqqa tortiladigan obyekt summasini kamaytirib
ko‘rsatish va sotish hajmining ma’lum qismini birlamchi
buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik yo‘li bilan amalga
oshirilmoqda. Bu esa soliq to‘lovlari bilan YIMning o‘rta-
sidagi uzviy aloqadorlikni yuzaga kelishiga zamin yaratadi.
Soliqqa oid qonunbuzilishlarning oldini olish va ularga
barham berish amaldagi tadbirlarni va usullarni doimiy ra-
vishda takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Soliqqa oid
jinoyatlarning o‘sishi davlatning moliyaviy resurslariga
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va
buning oqibatida davlat soliqsiz tushumlarni qidirishga
majbur bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, davlatning ichki va
tashqi qarzlarining o‘sishiga olib keladi.
Soliqqa oid qonunbuzilishlarni aniqlash, ogohlantirish
va ularga barham berish maqsadida amalga oshiriladigan
soliq nazoratining uzluksizlik tamoyilini qo‘llashni kuchay-
tirish lozim. Mazkur tamoyil soliq qonunchiligini bajarish-
ga oid ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish, yuridik va
jismoniy shaxslarni soliqqa tortish bilan bog‘liq salbiy jara-
yonlarning rivojlanish tendensiyalarini prognozlash hamda
soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish
zaruratini yuzaga keltiruvchi holatlarni aniqlashga nisbatan
qo‘llanilishi kerak. 
309

---

Xalqaro amaliyotda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash ho-
latlarini aniqlashda 2 xil uslubiyotdan keng foydalaniladi:
1) Ma’lumotlar bazasini bir-biri bilan taqqoslash uslu-
biyoti.
2) Statistik uslubiyot.
Mazkur uslubiyotlardan foydalanish soliq to‘lashdan
bo‘yin tovlashning turli usullaridan foydalanish hollarini
aniqlash imkonini beradi. Lekin ular soliq qonunchiligini
buzgan soliq to‘lovchilar tomonidan jinoyat holati sodir
etilgandan keyin yuzaga kelgan holatnigina aniqlash
imkonini beradi. Bu esa soliq tekshiruvi natijasida mazkur
holat aniqlangunga qadar qonunbuzarlikni sodir etishga yo‘l
qo‘ygan shaxslar qonunbuzarliklarini to‘g‘rilab qo‘yishlari-
ga imkon berishi mumkin. Buning natijasida mazkur noqo-
nuniy harakatlar natijasida davlatga yetkazilgan zararning
real miqdorini aniqlash imkoniyati bo‘lmay qoladi.
Soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining xilma-
xilligi va ularning yangi shakllarining yuzaga kelayotganligi
soliqqa oid qonunbuzilishlarni tahlil qilish tizimini
kuchaytirishni taqozo qiladi. Tahlil tizimini kuchaytirish
soliq to‘lovchilarning faoliyatida va xatti-harakatlarida
yuzaga kelayotgan tendensiyalarni aniqlash imkonini bera-
di. Bu esa, o‘z navbatida, soliq qonunchiligini kelgusida
tuzishga yo‘l qo‘yuvchi soliq to‘lovchilarni oldindan aniq-
lash imkoniyatini beradi.
Ma’lumki har qanday tadbirkorlik faoliyati foyda olish-
ga qaratilgan. Shu sababli soliq yuki oshirilganda, bitim
hajmini baho hisobidan elastikligini ta’minlay olmaydigan
soliq to‘lovchilar, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga harakat
qiladilar, chunki ular qo‘shimcha xarajatlarni qoplash
imkoniyatiga ega emas.
Ta’kidlash lozimki, monopol korxonalar tovarlar baho-
sini oshirish yo‘li bilan bitimlar hajmining elastikligini oshi-
rish imkoniyatiga ega, lekin ular ham soliq yuki oshganda
uni kamaytirishning noqonuniy yo‘llaridan foydalanishga
harakat qiladi, ammo monopol korxonalar boshqa soliq
to‘lovchilardan farqli o‘laroq, davlat organlari tomonidan
soliq nazoratiga ko‘proq tortiladilar. Shuning uchun
monopol korxonalar tovarlari bahosini oshirish yo‘li bilan
soliq yukini xaridorga yuklatish uchun sezilarli imkoniyat-
larga ega. Shuning uchun ular noqonuniy yo‘llar bilan soliq
to‘lashdan bo‘yin tovlashdan manfaatdor emaslar.
310

---

KURS ISHI MAVZULARI
1. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda soliq-
larning tutgan o‘rni va ahamiyati.
2. O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi va uning
o‘ziga xos xususiyatlari.
3. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda soliqlarning
o‘z vaqtida tushib turishini ta’minlash masalalari.
4. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliq yuki va
uni optimallashtirish.
5. To‘g‘ri soliqlarning budjet daromadlarida tutgan o‘rni
va ahamiyati.
6. Egri soliqlarning budjet daromadlarini shakllan-
tirishdagi ahamiyati.
7. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda va mol-mulk
soliqlarini undirishni takomillashtirish masalalari.
8. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini budjetga undirishda
mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari.
9. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ini hisob-
lash va budjetga to‘lash tartibi.
10. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining rivojlan-
gan mamlakatlar soliq tizimlari bilan o‘xshash xususiyatlari.
11. Soliqlarning davlat moliyaviy resurslarini shakllan-
tirishdagi ahamiyati.
12. Kichik biznes subyektlarini rag‘batlantirishda soliq-
larning roli.
13. Fermer xo‘jaliklarini soliqqa tortishning o‘ziga xos
jihatlari.
14. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni undirish
tartibi.
15. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni un-
dirish tartibi. 
16. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi va uni tako-
millashtirish.
17. O‘zbekiston Respublikasi davlat moliya tizimida
soliqlarning tutgan o‘rni.
18. O‘zbekiston soliq qonunchiligida xalqaro shartno-
malarning ahamiyati.
19. O‘zbekistonda jismoniy shaxslardan undiriladigan
soliqlar va ularni undirish mexanizmi.
20. Soliqlarni undirish usullarini takomillashtirish masa-
lalari.
311

---

21. Budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalarga maj-
buriy ajratmalarni undirishda soliq idoralarining vazifalari.
22. Soliq stavkalarini tabaqalashtirish mezonlari va ular-
dan foydalanish tartibi.
23. Davlat budjetining soliqli daromadlari.
24. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig‘ini hisob-
lash va budjetga undirish tartibi.
25. Aksiz solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibi.
26. Soliqqa tortishning deklaratsiyalash usuli va uni
takomillashtirish.
27. Yuridik shaxslarning mol-mulkidan soliq undirish
tartibi.
28. Soliq mexanizmi va uni takomillashtirish yo‘llari.
29. Yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanuvchi jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa tor-
tish tartibi.
30. Umumdavlat soliqlarini mahalliy budjetlar o‘rtasida
taqsimlash zarurligi.
31. O‘zbekistonda xorijiy investorlar ishtirokidagi kor-
xonalarni soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari.
32. To‘g‘ri soliqlarni hisoblash va undirish mexanizmi.
33. Jismoniy shaxslar mol-mulklarini soliqqa tortish
tartibi.
34. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklaratsiya
usulida soliqqa tortish tartibi.
35. Yuridik shaxslardan undiriladigan yer solig‘i va uni
takomillashtirish.
36. Jismoniy shaxslarni daromadiga solinadigan soliqni
hisoblash va budjetga to‘lash tartibi.
37. Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi mablag‘-
larini shakllantirishda soliq idoralarining nazorati.
38. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzu-
ridagi soliq, valutaga oid jinoyatlar va jinoiy daromadlarni
legallashtirishga qarshi kurashish Departamentining soliqqa
oid qonunbuzarliklarini bartaraf etishdagi roli. 
39. Yagona yer solig‘ini to‘lovchilari, stavkalari, hisob-
lash va budjetga to‘lash tartibi.
40. Noqishloq xo‘jalik yuridik shaxslardan olinadigan
yer solig‘i stavkalarini takomillashtirish masalalari.
41. Tijorat banklarini soliqqa tortishning o‘ziga xos
xususiyatlari.
312

---

42. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash tar-
tibi.
43. Agrar sektordagi islohotlarni amalga oshirishda soliq
siyosatining ahamiyati.
44. Aksiz solig‘ini undirish sabablari va uni soliqlar ti-
zimida tutgan o‘rni.
45. Soliq stavkalari va uni tabaqalashtirish masalalari.
46. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa
tortishning o‘ziga xos xususiyatlari.
47 Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘iga torti-
ladigan bazani aniqlash usullari, soliqni hisoblash va to‘lash
tartiblari.
48. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarni budjetga
undirish tartibi.
49. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni soliqqa tortishda
soliq idoralarining nazorati.
50. Qishloq xo‘jalik korxonalarini soliqqa tortishning
o‘ziga xos xususiyatlari va ularni takomillashtirish.
51. Soliq yuki va uni optimallashtirish masalalari.
52. Iqtisodiyotni erkinlashtirishda soliqlarning ahamiya-
tini oshirish zarurligi.
53. Budjet daromadlari tarkibida bevosita va bilvosita
soliqlarni optimallashtirish masalalari.
54. Soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha budjet oldidagi qarz-
larni bartaraf etish chora-tadbirlari.
55. Qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishini soliqlar
orqali rag‘batlantirish.
56. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosati va uning
asosiy yo‘nalishlari.
57. Tabiiy resurslardan samarali foydalanishda soliqlar-
ning ta’sirchanligini oshirish masalalari.
58. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish uchun soliqni hisoblash hamda uni to‘lash tartibi.
59. Kichik biznes subyektlarini soliqqa tortishning o‘zi-
ga xos xususiyatlari.
60. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hi-
soblash va to‘lash tartibi.
61. Sug‘urta bozorining rivojlanishini soliqlar orqali
rag‘batlantirish.
62. Xorijiy investorlar ishtirokidagi korxonalarni soliqqa
tortish tartiblari.
313

---

63. Yuridik shaxslar moliya-xo‘jalik faoliyatiga egri
soliqlar ta’sirining tahlili.
64. I.A. Karimov asarlarida soliqlar va soliqqa tortish
masalalari.
65. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga soliq siyosa-
tining ta’siri.
66. Hududlar moliyaviy resurslarini shakllantirishda
soliqlarning tutgan o‘rni.
67. Yakka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanuvchi jismoniy shaxslar ustidan soliq nazoratini o‘rna-
tish.
68. Soliq hisobi va uni takomillashtirish.
69. Soliq hisob-kitoblarini taqdim etish tartibi va mud-
datlarini takomillashtirish. 
70. O‘zbekistonda yagona yer solig‘ini undirishning
o‘ziga xos xususiyatlari.
71. Yuridik shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘ini
budjetga undirish tartibi.
72. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliq tizimining
tahlili va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari.
73. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlari va ulardan
foydalanishning tahlili.
74. O‘zbekiston Respublikasida soliqlarni undirish usul-
lari va ulardan foydalanishning tahlili.
75. Soliq imtiyozlari va budjet daromadlari o‘rtasidagi
uzviylikni takomillashtirish.
76. Kichik biznesni rivojlantirishda yagona soliq
to‘lovining ahamiyati.
77. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk solig‘i
va uni to‘lash tartibi.
78. O‘zbekiston Respublikasida kichik tadbirkorlikni
soliqqa tortishni isloh qilish yo‘nalishlari.
79. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha imtiyozlarning
tahlili.
80. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining iqtisodiy mohiyati va
hisoblash usullari.
81. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni undirish
mexanizmini takomillashtirish.
82. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda tabaqalash-
gan soliq stavkalarini qo‘llash yo‘llari.
83. Sug‘urta tashkilotlarini soliqqa tortishning o‘ziga xos
xususiyatlari va ularni takomillashtirish.
314

---

84. Tijorat banklarini soliqqa tortish tartibi va uni tako-
millashtirish.
85. O‘zbekiston Respublikasida undiriladigan bojxona
to‘lovlari va ularni takomillashtirish masalalari.
86. Iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirishda soliq
siyosatining asosiy yo‘nalishlari.
87. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda deklaratsiya-
lash tizimini joriy etish zarurligi va ahamiyati.
88. Fermer va dehqon xo‘jaliklaridan undiriladigan
soliqlar va ularni takomillashtirish masalalari. 
89. Budjetlararo munosabatlarning tartibga solishda
soliqlarning tutgan o‘rni.
90. Soliqlarning o‘z vaqtida tushib turishini ta’minlash
masalalari.
91. O‘zbekistonda qo‘shilgan qiymat solig‘ini joriy qi-
lishning iqtisodiy sabablari.
92. O‘zbekiston Respublikasida egri soliqlarni undirish
amaliyoti va uni takomillashtirish masalalari.
93. Soliq organlarining iqtisodiy nochor korxonalarni
tugatish jarayonidagi ishtiroki.
94. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning budjet oldidagi
qarzdorligini kamaytirishda soliq organlarining roli.
95. Soliqlarning mohiyati bo‘yicha tavsiflanishining
nazariy tushunchasi.
96. Jismoniy shaxslarga beriladigan soliq imtiyozlarini
takomillashtirish.
97. O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida
nazarda tutilgan imtiyozlar tizimini takomillashtirish.
98. O‘zbekiston Respublikasida kichik tadbirkorlikni
soliqqa tortishni isloh qilish yo‘nalishlari.
99. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha imtiyozlarning
tahlili.
100. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni
undirish mexanizmini takomillashtirish.
101. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblash mexaniz-
mi va unda soliq imtiyozlarining ahamiyati.
102. Jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk va yer
soliqlarini hisoblash va budjetga to‘lash tartibi.
103. O‘zbekiston Respublikasi davlat budjeti daro-
madlarini shakllantirishda soliqlarning o‘rni va aha-
miyati.
315

---

104. Jismoniy shaxslarning mehnatga haq to‘lash shak-
lida olgan daromadlarini soliqqa tortish tartibini takomil-
lashtirish.
105. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosati va uni tako-
millashtirish.
106. Soliq stavkalari turlari va ularning qo‘llanilishini
takomillashtirish.
107. To‘g‘ri soliqlar va ularning iqtisodiyotda tutgan
o‘rni.
108. Bevosita va bilvosita soliqlar o‘rtasidagi nisbat
munosabatlarini takomillashtirish.
109. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda
mahalliy soliqlar va yig‘imlarning ahamiyatini oshirish
masalalari.
110. Yuridik shaxslarni soliqqa tortish tartiblari va ularni
takomillashtirish.
111. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortishning xususiyat-
lari va ularni takomillashtirish.
112. Yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliqni
hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish.
113. Eksport-import operatsiyalarini soliqqa tortishni
takomillashtirish.
114. O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kelinadi-
gan tovarlarning bojxona qiymatini belgilash tartibi va uni
takomillashtirish.
115. O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qilina-
digan tovarlarga nisbatan qo‘shilgan qiymat solig‘ini hi-
soblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish.
116. Bojxona yig‘imlari va ularni undirish mexanizmini
takomillashtirish.
117. Yagona bojxona to‘lovini hisoblash va to‘lash tar-
tibini takomillashtirish.
118. Mamlakat eksport faoliyatini rivojlantirishda soliq-
larning rag‘batlantiruvchi ahamiyatini oshirish masala-
lari.
119. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj-
lantirish solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash tartibini
takomillashtirish.
120. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni hisoblash hamda
budjetga to‘lash tartibi.
121. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan
soliqni hisoblash va budjetga to‘lash tartibi.
316

---

122. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni
hisoblash va budjetga to‘lash tartibi. 
123. Resurs soliqlari va ularni takomillashtirish masa-
lalari.
124. Muddatida to‘lanmagan soliqlar va budjetga maj-
buriy to‘lovlarni undirish mexanizmini takomillashtirish.
125. Davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajrat-
malarni hisoblash va to‘lash tartibini takomillashtirish.
126. Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo‘l jam-
g‘armasiga majburiy ajratmalarni hisoblash va to‘lash tar-
tibini takomillashtirish.
127. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni
hisoblash va budjetga to‘lash tartibini takomillashtirish.
128. Jismoniy shaxslarning daromadlarini deklara-
tsiyalash tartibi va uni takomillashtirish.
129. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq
bo‘yicha imtiyozlar va ularni takomillashtirish.
130. Soliq to‘lovchilarning identifikatsiya raqamlarini
berish va qo‘llash tizimi, uni takomillashtirish.
131. Soliq nazorati va uni takomillashtirish.
132. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
hududiy komissiyalarning vazifalari va majburiyatlari.
133. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy
soliqlarni hisoblash va undirish tartibi.
134. To‘g‘ri soliqlar va ularni ishlab chiqarish sama-
radorligiga ta’siri.
135. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomil-
lashtirishning konseptual asoslari. 
136. Yuridik shaxslarning soliqli to‘lovlari tizimini maq-
bullashtirish asoslari.
137. Aksiz solig‘i hisobi va uni takomillashtirish.
138. Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etish
va to‘lash muddatlarini maqbullashtirish.
139. Korxonalarda soliqli to‘lovlar hisobini yuritish tar-
tibini maqbullashtirish.
140. O‘zbekistonda amalda bo‘lgan qo‘shilgan qiymat
solig‘i mexanizmidagi mavjud muammolar tahlili.
141. Yuridik shaxslarning suv resurslaridan foydalanishi-
da to‘lanadigan to‘lovlarni hisoblash mexanizmi.
142. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘-
yicha imtiyozlar va ularning moliyaviy xo‘jalik faoliyatiga
ta’siri samaradorligini oshirish.
317

---

143. O‘zbekiston Respublikasi soliqqa tortish amaliyoti-
da mahalliy soliqlar va yig‘imlarning o‘ziga xosligi.
144. Jismoniy shaxslarni soliqqa tortish uslubiyatidagi
mavjud muammolar.
145. Umumdavlat soliqlarning mohiyati va ularni bud-
jetlar o‘rtasida taqsimlash mexanizmi.
146. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonida soliq tizi-
midagi mavjud muammolar.
147. Budjet daromadlari shakllanishida to‘g‘ri soliqlar-
dan foydalanish jarayoni.
148. Fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishda soliq siyosa-
tining asosiy yo‘nalishlari.
149. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishni soliqlar
vositasida tartiblash.
150. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni
undirishdagi muammolar. 
151. Soliq tizimini takomillashtirishda soliq nazariyala-
rining o‘rni.
152. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblash yo‘llari.
153. Yer solig‘ini undirishdagi muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari.
154. Aksiz solig‘ining amal qilishida aksiz markalarini
qo‘llashning ahamiyati.
155. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan
oladigan daromadlarini soliqqa tortish masalalari.
156. Mahalliy budjet daromadlarini shakllantirishda
umumdavlat soliqlarining ahamiyati.
157. Davlat budjeti daromadlari qismini shakllantirish-
da soliq to‘lovlari va bojxona bojlarini muvofiqlashtirish-
ning ahamiyati.
158. Yuridik shaxslardan yer solig‘ini undirishdagi
muammolar.
159. Soliq hisob-kitoblarini taqdim etish muddatlarini
maqbullashtirish.
160. Mol-mulk solig‘ini budjetga undirishdagi muam-
molar.
161. Pensiya jamg‘armasi mablag‘larini undirishda soliq
organlarining nazorati.
162. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni joriy etish sabab-
lari.
163. Dehqon xo‘jaliklarini soliqqa tortishning xususiyat-
lari.
318

---

164. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirish-
dagi mavjud muammolar.
165. Soliq siyosatining agrar sohani rivojlantirishdagi
ahamiyati.
166. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini
soliqlar orqali rag‘batlantirishning asosiy yo‘nalishlari.
167. Yagona yer solig‘i va uning amal qilish xususiyat-
lari.
168. Yerlarning me’yoriy qiymatidan undiriladigan
yagona yer solig‘i.
169. Yagona yer solig‘ini hisoblash tartibi.
170. Yagona yer solig‘ini to‘lash muddatlari.
171. To‘g‘ri soliqlar bo‘yicha imtiyozlardan samarali
foydalanish yo‘llari.
172. Soliq qonunchiligini buzganlik uchun qo‘llaniladi-
gan moliyaviy va ma’muriy javobgarlik choralari hamda
ularning ta’sirini oshirish.
173. Fermer xo‘jaliklarini soliqqa tortishda yagona yer
solig‘ining ahamiyati. 
174. Yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i stavka-
larining tabaqalanish asoslari.
175. Tijorat banklaridan olinadigan daromad (foyda)
solig‘ining o‘ziga xosligi.
176. Import tovarlar uchun qo‘shilgan qiymat solig‘ini
hisoblashdagi muammolar.
177. Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun
taqdim etilgan soliq uslubiyatlari. 
178. Aksizosti tovarlarini belgilash va ulardan soliq
undirish jarayoni.
179. Soliq stavkalarini tabaqalashtirishning ilmiy asos-
lari.
180. Umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa tor-
tishdagi muammolar.
181. Aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashda soliq im-
tiyozlarining o‘rni.
182. Yangi tahrirdagi soliq kodeksining qabul qilinishi
va uning soliq qonunchiligidagi ahamiyati.
183. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj-
lantirish uchun soliqni undirishdagi muammolar.
184. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni tartiblashning aso-
siy yo‘nalishlari.
319

---

185. Budjet loyihasini ishlab chiqishda soliqlarni prog-
noz qilishning ahamiyati.
186. Yuridik shaxslarning egri soliqlar bo‘yicha boqi-
mandalarini undirish masalalari.
187. Budjetning soliqli daromadlari va ularni undirish-
dagi muammolar.
188. Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar va ularni
takomillashtirish yo‘llari.
189. Yuridik shaxslarni soliqqa tortishning o‘ziga xos
xususiyatlari.
190. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mol-mulk
solig‘i va uni to‘lash tartibi.
191. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yi-
cha soliqqa tortiladigan bazani hisoblash uslubiyati.
192. Jismoniy shaxslarning mol-mulklaridan olinadigan
soliqni budjetga undirish mexanizmi.
193. Jismoniy shaxslarning transport vositalardan ben-
zin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatilganlik uchun
soliqni hisoblash tartibi.
194. Savdo qilish huquqi uchun yig‘im, shuningdek,
ayrim turdagi tovarlarni sotish uchun litsenziya yig‘imlarini
undirish tartibi.
195. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik
hamda jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olish yig‘imi va uni
hisoblash jarayoni.
196. Hududlarning rivojlanishida soliqlarning aha-
miyati.
197. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj-
lantirish solig‘ini undirish tartibi.
198. Mahalliy budjetlarni shakllantirishda boshqariladi-
gan daromadlarni takomillashtirish yo‘llari.
199. Mol-mulk solig‘ini hisoblash va budjetga to‘lash
tartibini takomillashtirish yo‘nalishlari.
200. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni
undirish tartibi.
201. Soliq nazorati tashkil qilish va uni takomillashtirish
yo‘nalishlari.
202. Soliq sohasidagi muddatni belgilash va uning
amaliyotda qo‘llanilishi.
203. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisobga o‘tkazishni
tartibga solish masalalari.
320

---

204. Aksiz solig‘i bo‘yicha hisob-kitoblarni taqdim etish
jarayoni.
205. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i
bo‘yicha imtiyozlarni takomillashtirish yo‘nalishlari. 
206. Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarni
hisoblash uslubiyatini takomillashtirish yo‘nalishlari.
207. Soliqlarni budjetlar o‘rtasida taqsimlash mexaniz-
mi.
208. Soliq tizimini takomillashtirishning asosiy yo‘na-
lishlari.
209. Korxonalar foydasini soliqqa tortishdagi muammo-
lar va ularni bartaraf etish masalalari.
210. Yuridik shaxslardan olinadigan resurs soliqlari va
ularning korxonalar moliya-xo‘jalik faoliyatiga ta’siri.
211. Mahalliy hokimiyatlarning soliq-budjet huquqlari-
ni oshirish masalalari.
212. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqlarni
kichik biznesni rag‘batlantirishdagi rolini oshirish masala-
lari.
213. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida ishlab chi-
qaruvchilar faoliyatini soliqlar vositasida tartibga solish va
himoya qilishning o‘ziga xos xususiyatlari.
214. Respublika va mahalliy budjetlarning o‘zaro muno-
sabatlari.
215. Soliq imtiyozlarini belgilash mezonlarini takomil-
lashtirish masalalari.
216 O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimida soliqqa tor-
tiladigan bazani aniqlash usullari.
217. Umumdavlat soliqlarini mahalliy budjetlar o‘rtasi-
da taqsimlash mezonlari va takomillashtirish masalalari.
218. Egri soliqlar bo‘yicha soliq boqimandaligini
kamaytirish usullari va vositalari.
219. Soliq xizmati organlarining boshqa moliya-kredit
muassasalari bilan iqtisodiy-huquqiy munosabatlarini tar-
tibga solish masalalari.
220. To‘g‘ri soliqlar bo‘yicha soliq boqimandaligini
kamaytirish masalalari.
221. Davlat moliya resurslarini shakllantirishda budjet-
soliq siyosati samaradorligini oshirish yo‘llari.
222. Soliq mexanizmi va uni takomillashtirish yo‘llari.
223. Investitsiyalarni rag‘batlantirishda soliqlardan foy-
dalanishning ahamiyatini oshirish yo‘llari.
321
11—4777

---

224. Soliq qonunchiligi buzilganda qo‘llaniladigan mo-
liyaviy va ma’muriy javobgarlik turlari.
225. Davlat maqsadli jamg‘armalari daromadlarini
shakllantirish tartibini takomillashtirish.
226. Yagona ijtimoiy to‘lovni hisoblash va to‘lash tar-
tibi.
227. Ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag‘batlantirishda
to‘g‘ri soliqlar bo‘yicha imtiyozlardan foydalanishni tako-
millashtirish yo‘llari.
228. O‘zbekiston Respublikasi hududiga import qili-
nadigan tovarlar, ishlar, xizmatlarga qo‘shilgan qiymat soli-
g‘ini hisoblash va to‘lash tartiblari.
229. O‘zbekistonga import qilinayotgan mahsulotlardan
aksiz solig‘ini budjetga undirish tartiblari.
230. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
bo‘yicha imtiyozli stavkalar va ularni qo‘llanilishi.
231. Soliq yuki va uning xorijiy davlatlar bo‘yicha taq-
qoslama tahlili.
232. Resurs soliqlarini korxonalar moliya-xo‘jalik fao-
liyatiga ta’sirining tahlili.
233. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining o‘ziga
xos xususiyatlari.
234. Soliqlarni tasniflanishi va ularga doir turli qarash-
lar.
235. Soliq imtiyozlarining samarasini oshirish yo‘llari.
236. Soliq imtiyozlarining iqtisodiyotni barqarorlash-
tirishdagi roli.
237. Mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona
soliq to‘lovini hisoblash va budjetga o‘tkazish tartibi.
238. O‘zbekistonda jismoniy shaxslarning daromadlarini
soliqqa tortishning o‘ziga xos xususiyatlari.
239. O‘zbekiston Respublikasida soliq yuki va uni opti-
mallashtirish masalalari.
240. O‘zbekistonda sug‘urta bozorini rivojlanishini
soliqlar orqali rag‘batlantirish.
241. Budjetlararo munosabatlarni tartibga solishda
soliqlarning tutgan o‘rni.
242. Soliq imtiyozlari va budjet daromadlari o‘rtasidagi
uzviylikni ta’minlash mexanizmi.
243. Jismoniy shaxslar daromadlarini deklaratsiyalash
tartibini takomillashtirish.
322

---

323
244. Yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va
maxsus to‘lovlarning xususiyatlari.
245. Qat’iy belgilangan soliq va uni takomillashtirish.
246. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va budjetga
to‘lash tartibini takomillashtirish. 
247. Jismoniy shaxslardan undiriladigan mahalliy soliq-
larni takomillashtirish.
248. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq
bo‘yicha imtiyozlarni takomillashtirish.
249. To‘g‘ri soliqlarning soliq tizimidagi ahamiyati va
ularni takomillashtirish.
250. O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatining asosiy
yo‘nalishlari.
251. Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni takomillashtirish.
252. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i
stavkalari va ularni takomillashtirish.

---

TAYANCH SO‘Z VA IBORALAR
1. To‘lovlar
2. Soliqlar 
3. Soliqqa tortish
4. Davlat budjeti
5. Soliq to‘lovchilar
6. Soliq xizmati
7. Soliqlar va soliqqa tortish.
8. Soliq tizimi
9. Soliqli va soliqsiz to‘lovlar
10. Budjet daromadlari
11. Yuridik shaxs
12. Jismoniy shaxs
13. To‘g‘ri soliqlar
14. Egri soliqlar
15. Inflyatsiya
16. Soliq tamoyillari
17. Soliq tizimi 
18. Jarima va penyalar
19. Dalolatnomalar
20. Eksport-import
21. Xabarnoma
22. Foyda solig‘i
23. Soliq stavkasi
24. Soliq obyekti
25. Soliq subyekti
26. Rezident 
27. Soliq imtiyozlari
28. Soliqni to‘lash muddatlari
29. Yagona soliq
30. Soliq stavkasi
31. Yalpi daromad va yalpi tushum
32. Mikrofirma va kichik korxona
33. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari
34. Plastik kartochka 
35. Yalpi daromad
36. Tovar aylanmasi
37. Qo‘shilgan qiymat
38. Nolli stavka
39. Import mahsulotlari
40. Bojxona yuk deklaratsiyasi
324

---

325
41. Schyot-faktura
42. Aksiz solig‘i
43. Aksiz osti tovarlar
44. Shartnomaviy narx
45. Korxona mol-mulki
46. Mol-mulk solig‘i
47. Mol-mulklar qiymati
48. O‘rtacha qoldiq qiymat
49. Muddatida o‘rnatilmagan uskunalar
50. Yer maydonlari
51. Sug‘oriladigan yerlar
52. Sug‘orilmaydigan yerlar
53. Norezident
54. Jismoniy shaxslarning daromad solig‘i
55. Deklaratsiya
56. Infratuzilma obyektlar
57. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i
58. Suv resurslari
59. Yerosti suvlari
60. Yerusti suvlari
61. Yerosti qazilma boyliklari
62. Texnogen hosilalar
63. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq
64. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar
65. Ro‘yxatga olish yig‘imlari

---

SOLIQQLAR VA SOLIQQA TORTISH 
KURSI BO‘YICHA TEST SAVOLLARI VARIANTLARI
1. Jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan oli-
nadigan daromadlariga qanday daromad turlari kiradi?
A. Mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromad.
B. Dividend bo‘yicha olinadigan daromad.
C. Natura shaklida olingan ish haqi to‘lovlari. 
D. Tovarlar realizatsiyasidan keladigan barcha tushum-
lar ushbu daromadni topish bilan bog‘liq xarajatlar,
majburiy to‘lovlar, chiqimlar va ajratmalar chegirib tash-
langan holda kiradi.
2. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni qisqa muddatli tek-
shirishga ruxsat beruvchi vakolatli organni ko‘rsating.
A. Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtirish
hududiy Kengashi. 
B. O‘zbekiston Respublikasi Prokuraturasi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik sudi.
3. Yuridik manzilgohi o‘zgarganda korxona necha kun
ichida soliq idoralarini xabardor qilishi kerak?
A. 3 kun ichida.
B. 1 oy ichida.
C. 10 kun ichida.
D. O‘sha kuni.
4. Yuridik shaxslarning foyda solig‘i solish obyektini
aniqlashda jami daromaddan moliyaviy jarima va penya
summalari chegirib tashlanadimi?
A. Chegirib tashlanadi.
B. Chegirib tashlanmaydi.
C. Faqat moliyaviy jarima summasi chegirib tashlandi.
D. Faqat penya summasi chegirib tashlanadi.
5. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy
shaxslarni soliqqa tortishning alohida tartibi qaysi davlat
idorasi tomonidan belgilanishi mumkin?
A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
326

---

C. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
6. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini soliqqa
tortish obyektini ko‘rsating.
A. Foyda. 
B. Daromad.
C. Yalpi tushum (tovar aylanma).
D. Yalpi daromad.
7. O‘zbekiston Respublikasida yagona ijtimoiy to‘lov
qachon joriy qilingan?
A. 1998-yil 1-yanvar.
B. 1995-yil 1-yanvar.
C. 1992-yil 1-yanvar.
D. 2004-yil 1-yanvar.
8. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri mahalliy
soliq hisoblanadi?
A. Aksiz solig‘i. 
B. Yer solig‘i.
C. Suv resurslaridan foydalanganlik solig‘i.
D. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soliq.
9. O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari bo‘lgan
yuridik shaxslar qanday manbalaridan soliq to‘laydilar?
A. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyatlari
manbalaridan. 
B. O‘zbekiston Respublikasida olgan manbalaridan. 
C. O‘zbekiston Respublikasidagi va undan tashqaridagi
faoliyatlari manbalaridan.
D. Soliq to‘lovchining xohishiga ko‘ra to‘lanadi.
10. Xayriya maqsadlariga o‘tkazilgan mablag‘lar soliqqa
tortiladimi?
A. Tortilmaydi.
B. Foyda solig‘i bazasining 2% miqdoridan oshgan qis-
midan tortiladi.
C. Foyda solig‘i bazasining 1% miqdoridan oshgan qis-
midan tortiladi.
D. Foyda solig‘i bazasining 5% miqdoridan oshgan qis-
midan tortiladi.
327

---

11. Qaysi javobda korxonaning maqsadli jamg‘armala-
riga o‘tkazadigan to‘lovlari berilgan?
A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i. 
B. Yagona ijtimoiy to‘lov.
C. Davlat bojlari.
D. Yer solig‘i.
12. Quyidagi jismoniy shaxslardan qaysi biri yer
solig‘idan ozod etilmagan? 
A. Uchala darajali Shuhrat ordeni bilan taqdirlanganlar
B. I va II guruh nogironlari.
C. Yaylov chorvachiligining cho‘ponlari.
D. Yolg‘iz bo‘lmagan, boquvchisi bor pensionerlar.
13. 1—2-guruh nogironlari uchun daromad solig‘i
bo‘yicha qanday imtiyoz ko‘zda tutilgan?
A. Soliqqa tortiladigan daromad 30 foizga kamaytiri-
ladi.
B. Soliqqa tortiladigan daromad 50 foizga kamaytiri-
ladi.
C. Soliqqa tortiladigan daromad 30 foiz, agar 16 yosh-
gacha ikkita bolasi bor bo‘lsa kamaytiriladi.
D. Har bir to‘liq oy uchun eng kam ish haqining 4 ba-
ravari miqdorida kamaytiriladi.
14. O‘zbekiston Respublikasida yuridik shaxslarning
dividend va foizli daromadlari qanday stavkada soliqqa tor-
tiladi?
A. 12%.
B. 3%.
C. 15%.
D. 10%.
15. Aksiz solig‘i O‘zbekiston Respublikasida qachon
joriy etilgan?
A. 1991-yil 1-yanvardan. 
B. 1992-yil 1-yanvardan.
S. 1995-yil 1-yanvardan.
D. 1999-yil 1-martdan.
16. Yer solig‘i stavkalari 2008-yil uchun necha martaga
indeksatsiya qilindi?
A. 1,3.
328

---

B. 1,5.
C. 2. 
D. 1,2.
17. Jismoniy shaxslar soliqlarni qanday shaklda to‘lay-
dilar? 
A. Naqd pul shaklida. 
B. Naqd pulsiz shaklida.
C. Natura shaklida.
D. Naqd pul va naqd pulsiz shaklda. 
18. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni joriy
etishdan maqsad nima?
A. Davlat budjetini moliyaviy resurs bilan ta’minlash.
B. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min-
lash va suv resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni
rag‘batlantirish.
C. Suv resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni
rag‘batlantirish.
D. Mahalliy budjet daromadlarini moliyaviy resurs bilan
ta’minlash.
19. Soliq stavkalarini qaysi vakolatli davlat organi belgi-
laydi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. 
B. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va
Moliya vazirligi.
20. Quyidagilarning qaysi biri soliq obyekti bo‘la oladi?
A. Korxona va tashkilotlarning smeta rejasi.
B. Korxona va tashkilotlarning moliyaviy natijasi.
C. Kreditorlik qarzlari.
D. Budjet subsidiyalari.
21. Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadiga qanday
daromadlar kiradi?
A. Foiz, dividend, mol-mulkni ijaraga berishdan kelgan
daromadlar.
B. Mehnatga haq to‘lash shaklida olingan daromad.
S. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromad.
D. Omonatdan olingan foizlar.
329

---

22. Agar amalga oshirilgan xarajat xarajatlarning bir
necha toifasiga kiritilgan bo‘lsa:
A. U faqat bir marta daromaddan chegiriladi.
B. Har bir toifasi bo‘yicha alohida chegiriladi.
C. Chegirma qilinmaydi.
D. Xarajatlar belgilangan me’yor darajasida chegiriladi.
23. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining soliqqa tortish obyek-
ti nima?
A. Tovar (ish, xizmatlar) sotilishiga doir oborotlar
hamda tovar (ish, xizmatlar) importi. 
B. Muomala xarajatlari.
C. Ishlab chiqarish tannarxi.
D. Soliq to‘langunga qadar moliyaviy natija.
24. Yuridik shaxs o‘z faoliyatida ro‘yxatdan o‘tgan
tumandan boshqa tumandagi suv resurslaridan foydalan-
ganida suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni qaysi
soliq organiga to‘laydi?
A. Ro‘yxatga olingan joydagi davlat soliq xizmati orga-
niga.
B. Davlat soliq qo‘mitasiga. 
C. Davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatga olinish
joyidan qat’i nazar suvdan foydalanish joyidagi soliq xiz-
mati organiga.
D. Ro‘yxatdan o‘tgan davlat soliq xizmati organi bilan
suvdan foydalanish joyidagi soliq xizmati organiga kelishu-
viga muvofiq.
25. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi O‘zbekistonda qa-
chon qabul qilindi?
A. 1996-yil 1-mart.
B. 1997-yil 24-aprel.
S. 2008-yil 1-yanvar.
D. 1999-yil 1-yanvar.
26. Pochta markalari, markali otkritkalar va konvertlar
sotish qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladimi?
A. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi.
B. 20 foizli stavkada soliqqa tortiladi.
C. Nollik stavka bo‘yicha tortiladi.
D. Kamaytirilgan stavkalar qo‘llaniladi.
330

---

27. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
stavkalari 2008-yil uchun necha martaga indeksatsiya qilin-
di?
A. 1,5 martaga.
B. 1,3 martaga.
C. 1,2 martaga.
D. 2 martaga.
28. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun
yalpi tushum (tovaroborotdan) belgilangan stavkasining
yuqori chegarasini ko‘rsating.
A. 10%.
B. 8%.
C. 5%.
D. 3%.
29. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchi-
larni aniqlang.
A. Yuridik shaxslar.
B. Jismoniy shaxslar.
C. Yuridik va jismoniy shaxslar.
D. Foydali qazilmalar qazib oluvchi yuridik va jismoniy
shaxslar.
30. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilarini aniqlang.
A. Yuridik shaxslar.
B. Jismoniy shaxslar.
C. Banklar va sug‘urta kompaniyalari.
D. Mikrofirma va kichik korxonalar (shu jumladan,
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari).
31. Qaysi javobda mol-mulk solig‘ining soliqqa tortish
obyekti berilgan?
A. Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli
ijaraga olingan asosiy vositalar.
B. Nomoddiy aktivlar.
C. Kapital qo‘yilmalar.
D. Pul mablag‘lari.
32. Aksiz markalarining nominal qiymati aksiz solig‘i
to‘lovi hisobiga.
A. Kiritiladi. 
331

---

B. Faqat alkogolli mahsulotlar uchun kiritiladi.
C. Kiritilmaydi.
D. Faqat tamaki mahsulotlari uchun kiritiladi.
33. Aksiz markalarining joriy etilish yilini ko‘rsating.
A. 1992-yil 1-yanvar.
B. 1993-yil 6-may.
C. 1995-yil 1-yanvar.
D. 1996-yil 1-oktabr.
34. Soddalashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan kichik kor-
xonalar va mikrofirmalar mol-mulk solig‘ini to‘lovchilar
hisoblanadimi?
A. Mol-mulk solig‘ini belgilangan tartibda to‘laydilar.
B. Mol-mulk solig‘ini to‘lovchilari hisoblanishmaydi.
C. Ijaraga berilgan mol-mulklari qiymatidan soliq to‘-
laydilar.
D. Faqat asosiy vositalari bo‘yicha to‘laydilar.
35. Quyidagi yuridik shaxslardan qaysi biri obodon-
lashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini
to‘laydi?
A. Savdo korxonalari.
B. Umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchi korxonalar.
C. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan kichik kor-
xonalar.
D. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tmagan kichik
korxonalar.
36. Agar infratuzilma obyektlarini saqlash xarajatlari
summasi obodonlashtirish ishlari va infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i summasidan oshib ketsa, korxona:
A. Soliqni to‘laydi. 
B. Soliqni to‘lamaydi.
C. Past stavkalarda to‘laydi.
D. Xarajatlarning oshgan summasiga kamaytirgan holda
to‘laydi.
37. O‘zbekiston rezidentlari bo‘lgan jismoniy shaxslar
deklaratsiya bo‘yicha hisoblangan daromad solig‘ini qaysi
sanagacha to‘lashlari lozim?
A. 1-aprel.
332

---

B. 1-may. 
C. 1-iyun.
D. 1-sentabr.
38. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri umum-
davlat solig‘i hisoblanadi?
A. Yer solig‘i. 
B. Qo‘shilgan qiymat solig‘i.
C. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish uchun
soliq.
D. Mol-mulk solig‘i. 
39. Obodonlashtirish ishlari va infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘ining stavkasini aniqlang.
A. 8%.
B. 10%.
S. 16%.
D. 12%.
40. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish tartibini
buzish ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning qaysi
moddasida ko‘zda tutilgan?
A. 176/1. 
B. 175.
C. 168.
D. 174.
41. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining
asosiy stavkasi 2008-yil 1-yanvardan qancha qilib belgilan-
gan?
A. 18.
B. 12.
C. 7.
D. 10.
42. 2008-yilda jismoniy shaxslarning daromadiga soli-
nadigan soliq stavkalari necha foiz qilib belgilangan?
A. 13, 23, 33.
B. 13, 20, 29.
C. 13, 18, 25.
D. 13, 21, 33.
333

---

43. Da’vo qilishning umumiy muddati qancha?
A. 1 yil.
B. 2 yil.
C. 3 yil.
D. 4 yil.
44. Yo‘l fondiga qilinadigan ajratmalar qachondan
boshlab soliq xizmati idoralari nazoratiga berilgan?
A. 2003-yil 1-oktabrdan.
B. 2002-yildan 1-iyuldan.
C. 2004-yil 1-yanvar.
D. 2001-yil 1-yanvar.
45. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavka-
larini kim belgilaydi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
46. Yer solig‘ini joriy etishdan maqsad nima?
A. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min-
lash.
B. Davlat budjetini moliyaviy mablag‘lar bilan ta’min-
lash va yer resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni
rag‘batlantirish.
C. Yer resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni
rag‘batlantirish.
D. Mahalliy budjet daromadlarini moliyaviy mablag‘-lar
bilan ta’minlash.
47. Qaysi toifadagi fuqarolar jami yillik daromad to‘g‘-
risida deklaratsiya topshiradi?
A. Hamma toifadagi fuqarolar.
B. Ikki va undan ortiq daromad manbayiga ega bo‘lgan
hamma toifadagi fuqarolar.
C. Yakka tartibda mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuv-
chi shaxslar.
D. Faqat o‘rindoshlik bo‘yicha ishlovchilar.
48. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy shaxslarning
dividend va foiz ko‘rinishidagi oladigan daromadlari qan-
day stavkada soliqqa tortiladi?
334

---

A. 12%.
B. 13%.
C. 14%.
D. 10%.
49. Yuridik shaxslarning mahsulot (ish, xizmat)larni
eksporti hajmi umumiy ishlab chiqarish hajmida 30% va
undan yuqorini tashkil etsa mol-mulk solig‘ini qanday stav-
kada to‘laydilar?
A. Belgilangan stavkadan 20% ga kamaytiriladi.
B. Belgilangan stavkadan 25% ga kamaytiriladi.
C. Belgilangan stavkadan 35% ga kamaytiriladi.
D. Belgilangan stavka 2 baravarga kamaytiriladi.
50. Berilgan yer uchastkalaridan ikki yil davomida foy-
dalanmagan jismoniy shaxslarga qanday chora belgilangan?
A. Yer solig‘i uch baravar miqdorida to‘lanadi.
B. Yer solig‘i ikki baravar miqdorida to‘lanadi.
C. Moliyaviy jazo choralari qo‘llaniladi.
D. Ma’muriy jazo choralari qo‘llaniladi.
51. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni kim-
lar to‘laydi? 
A. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs-
lar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jis-
moniy shaxslar.
B. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs-
lar.
C. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar.
D. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar.
52. Qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekiston Respublika-
sida qachon joriy etilgan?
A. 1991-yil 15-fevraldan.
B. 1992-yil 1-yanvardan.
C. 1993-yil 6-maydan.
D. 1997-yil 24-apreldan.
53. Soliq kodeksi dastlab O‘zbekistonda qachon qabul
qilingan va joriy etilgan?
A. 1996-yil 15-fevral – 1996-yil 1-mart.
B. 1997-yil 24-aprel — 1998-yil 1-yanvar.
335

---

C. 1997-yil 15-dekabr – 1998-yil 1-yanvar.
D. 1998-yil 24-aprel – 1999-yil 1-yanvar.
54. Yer solig‘i jismoniy shaxslar tomonidan qachon
to‘lanadi?
A. Joriy yilning 1-noyabriga qadar.
B. Soliq teng ulushlarda joriy yilning 15-iyuni va 15-
dekabriga qadar.
C. Joriy yilning 15-dekabriga qadar.
D. Joriy yilning 1-mayiga qadar.
55. Yuridik shaxslar soliqlarni qanday shaklda to‘laydi-
lar?
A. Naqd pul shaklida.
B. Naqd pulsiz shaklida. 
C. Ayrim hollarda har ikkalasidan ham foydalanish
mumkin.
D. Ham natura ham naqd pul shaklda.
56. Jazoni ijro etuvchi muassasalar foyda solig‘iga torti-
ladimi?
A. 18 foizli stavkada soliqqa tortiladi.
B. Foyda solig‘idan ozod etiladi.
C. 35 foizli stavkada soliqqa tortiladi.
D. 3 yil muddatda soliqdan ozod etiladi.
57. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblashda nollik stavka
qachon qo‘llaniladi?
A. Tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksportiga.
B. Stenografiya xizmatlariga.
C. Geologiya va topografiya ishlariga.
D. Ma’lumotlarni ishlash va axborot ta’limotiga doir
xizmatlariga.
58. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq bazasi-
ni aniqlang? 
A. Yer usti manbalaridan foydalanilgan suv resurslari-
ning hajmi.
B. Yer osti manbalaridan foydalanilgan suv resurslari-
ning. hajmi.
C. Yer usti va yer osti manbalaridan foydalanilgan suv
resurslarining hajmi.
336

---

D. Chuchuk suv manbalaridan foydalanilgan suv resurs-
larining hajmi.
59. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining qanday stavkalari
qo‘llaniladi?
A. 20 va 10.
B. 20 va 15.
C. 20 va nollik.
D. 10 va nollik.
60. Jismoniy shaxslarning mol-mulklari qanday stavka-
da soliqqa tortiladi?
A. 10 va 5.
B. 3,5 va 7.
C. 0,5 va 7.
D. 0,5. 
61. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq
stavkalari kim tomonidan belgilanadi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi
tomonidan.
B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomo-
nidan.
C. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan.
D. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo-
nidan.
62. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari to‘laydi-
gan soliqlarni ko‘rsating.
A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i.
B. Yalpi daromadidan soliq va mol-mulk solig‘i.
C. Yalpi tushum (tovaroborot)dan yagona soliq to‘lovi. 
D. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-
tirish solig‘i.
63. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari
kim tomonidan belgilanadi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan.
B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan.
C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomoni-
dan.
337

---

D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi
tomonidan.
64. Yagona soliq to‘lovi to‘lovchilari qo‘shilgan qiymat
solig‘ini...
A. Ixtiyoriy ravishda to‘laydilar.
B. Umum belgilangan tartibda to‘lashga majbur.
C. Nollik stavkada to‘laydilar.
D. Pasaytirilgan stavkada to‘laydilar.
65. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalariga
qo‘llaniladigan soliq stavkalarini tabaqalanishining asosiy
mezonini ko‘rsating.
A. Joylashgan joyiga qarab.
B. Ishchilar soniga qarab.
C. Daromadlik darajasiga qarab.
D. Aholining soniga qarab.
66. Aksiz solig‘ini to‘lash muddatlarini ko‘rsating.
A. Har chorakda. 
B. Har 15 kunlikda.
C. Har 10 kunlikda.
D. 1 yilda 1 marta.
67. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini budjetga to‘lash mud-
datlarini aniqlang. 
A. Har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 15-sanasiga
qadar.
B. Har chorakda moliyaviy hisobotlarni taqdim etish
muddatidan kechiktirmasdan.
C. Yillik hisobotlarni topshirish muddatiga qadar. 
D. Har oyda hisobot oyidan keyingi oyning 25-sanasiga
qadar.
68. Korxona soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizi-
miga o‘tishi haqidagi qarori yoki dalillangan rad javobi
davlat soliq xizmati organi tomonidan necha kun davomi-
da chiqariladi?
A. Ariza bergan kundan boshlab 5 kun mobaynida.
B. Ariza bergan kundan boshlab 10 kun mobaynida.
C. Ariza bergan kundan boshlab 1 oy mobaynida.
D. Ariza bergan kundan boshlab 3 kun mobaynida.
338

---

69. Yagona soliq to‘lovining obyekti nima?
A. Korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda. 
B. Sotib olish va sotish qiymati o‘rtasidagi farq.
C. Davr xarajatlari.
D. Yalpi tushum.
70. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish
solig‘ining soliqqa tortish obyekti nima?
A. Mahsulot sotishdan tushgan tushum.
B. Foyda solig‘i to‘langandan keyin qolgan sof foyda.
C. Muomala xarajatlari.
D. Asosiy faoliyatning foydasi.
71. Jismoniy shaxslarning jami yillik daromadi tarkibi
nimadan iborat?
A. Mehnat haqi, mulkiy daromadlar.
B. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar, meh-
nat haqi.
C. Mehnat haqi, boshqa daromadlar.
D. Mehnatga haq to‘lash tarzidagi daromadlar, mulkiy
daromadlar, moddiy naf tarzidagi daromadlar, boshqa
daromadlar.
72. Mol-mulk solig‘ini to‘lash haqidagi to‘lov xabarno-
malari soliq to‘lovchilarga qaysi muddatdan kechiktirilmay
topshirilishi shart?
A. Joriy yilning 5-yanvarigacha.
B. Joriy yilning 25-apreligacha.
C. Joriy yilning 15-iyunigacha.
D. Joriy yilning 1-mayigacha.
73. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan
soliqni to‘lovchilari kimlar?
A. O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari.
B. Moliya yilida soliq solinadigan daromadga ega bo‘l-
gan jismoniy shaxslar.
C. Norezident jismoniy shaxslar.
D. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari.
74. Soliq solinadigan obyektlarni hisobini olib bormaslik
yoki kassa operatsiyalarini yuritish tartibini buzish ma’-
muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning qaysi moddasida
nazarda tutilgan?
339

---

A. 175-modda.
B. 176-modda.
C. 164-modda.
D. 168-modda.
75. Jismoniy shaxsning quyida keltirilgan qaysi daro-
madlari daromad solig‘idan ozod qilingan?
A. Olingan alimentlar.
B. Ish haqi to‘lovlari.
C. Ijara to‘lovlari.
D. Tadbirkorlik faoliyati natijasida olingan daromad.
76. Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri egri
soliqlar guruhiga kiradi?
A. Qo‘shilgan qiymat solig‘i.
B. Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliq.
C. Yer solig‘i.
D. Mol-mulk solig‘i.
77. Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan
soliqning obyektini aniqlashda chegirilishi lozim bo‘lgan
xarajatlarni aniqlash tartibi qaysi davlat organi tomonidan
belgilanadi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq inspeksiyalari.
D. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
78. Yer solig‘i stavkalari qaysi davlat organi tomonidan
belgilanadi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan.
B. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo-
nidan.
C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomoni-
dan.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi to-
monidan.
79. Yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i qachon joriy
etilgan?
A. 1991-yil 1-yanvardan.
B. 1992-yil 14-yanvardan.
340

---

C. 1993-yil 6-maydan.
D. 1995-yil 1-yanvardan.
80. Aksiz solig‘i stavkalari va aksiz to‘lanadigan tovarlar
ro‘yxati qaysi vakolatli organ tomonidan belgilanadi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
81. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat Soliq xizmati
to‘g‘risida»gi qonuni qachon qabul qilingan?
A. 1996-yilning 1-yanvarida.
B. 1997-yilning 10-sentabrida.
C. 1998-yilning 15-mayida.
D. 1997-yilning 29-avgustida.
82. O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan
yuridik shaxslar qanday manbalaridan soliq to‘laydilar?
A. O‘zbekiston Respublikasi va undan tashqaridagi
faoliyatlari manbalaridan.
B. O‘zbekiston Respublikasidagi manbalaridan.
C. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyatlari
manbalaridan.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bi-
lan muvofiqlashtiriladi.
83. Yer solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib kimlar hisoblanadi?
A. Egaligida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik va
jismoniy shaxslar.
B. Foydalanishida yer uchastkalariga ega bo‘lgan yuri-
dik va jismoniy shaxslar.
C. O‘z mulkida, egaligida va foydalanishida yer
uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar.
D. O‘z mulkida, egaligida va foydalanishida yer
uchastkalariga ega bo‘lgan yuridik shaxslar.
84. Jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini qaysi muddat-
larda to‘laydilar?
A. 15-yanvar va 15-iyulga qadar.
B. 1-iyun va 1-noyabrga qadar.
C. 1-dekabrga qadar.
D. 15-iyun va 15-dekabrga qadar.
341

---

85. Davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatli
qog‘ozlari bo‘yicha dividendlar va foizlar soliqqa tortiladi-
mi?
A. Soliqqa tortiladi.
B. Ozod etiladi.
C. Qisman soliqqa tortiladi.
D. Imtiyozli stavkalarda tortiladi.
86. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki
mahalliy hokimiyat organlari qaroriga asosan yer uchast-
kalarini ijaraga olgan yuridik shaxslar yer solig‘ini to‘laydi-
larmi?
A. Yer solig‘i o‘rniga ijara haqi to‘laydi.
B. Yer solig‘ini belgilangan tartibda to‘laydi.
C. Yer solig‘i bonitet darajasiga qarab to‘lanadi.
D. Ijara haqi to‘lanishi bilan birgalikda belgilangan tar-
tibda yer solig‘i ham to‘laydi.
87. Soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini qo‘l-
laydigan mikrofirma va kichik korxonalar quyidagi qaysi
soliqlarni to‘laydilar?
A. Import qilinadigan tovarlar bo‘yicha qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i.
B. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
C. Yer solig‘i.
D. Obodonlashtirish va infratuzilmani rivojlantirish
solig‘i.
88. Soliq obyekti deganda:
A. Soliq undiruvchilar tushuniladi.
B. Soliq to‘lovchilar tushuniladi.
C. Foyda, mol-mulk qiymati, yer maydoni.
D. Soliq bazasiga nisbatan belgilangan me’yor.
89. Soliqlarni joriy qilish qaysi davlat organi vakolatiga
kiradi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi va
Moliya vazirligi kelishgan holda.
90. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida soliq ti-
zimiga tegishli moddalarni ko‘rsating.
342

---

A. 10, 51.
B. 51, 123.
C. 14, 111, 4.
D. 98, 76.
91. Soliqlar va yig‘imlarni to‘lov muddati o‘tkazib yubo-
rilgan har bir kun uchun penyalar miqdorini ko‘rsating. 
A. 10%.
B. 100%.
C. 0,05%.
D. 0,07%.
92. Jismoniy shaxslarning mehnatga haq to‘lash tarzida-
gi daromadlari tarkibiga qanday daromadlar kiradi?
A. Rag‘batlantirish xususiyatiga ega bo‘lgan to‘lovlar,
kompensatsiya to‘lovlari (kompensatsiya) hamda ishlanma-
gan vaqt uchun haq to‘lash.
B. Jismoniy shaxslarning boshqa daromadlari.
C. Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlar.
D. Foiz va dividend ko‘rinishida olingan daromadlar.
93. Muddati o‘tgan kreditor va deponent qarzdorlikni
hisobdan chiqarishdan olinadigan daromadlar soliqqa torti-
ladimi?
A. Soliqqa tortilmaydi.
B. 1 yildan so‘ng soliqqa tortiladi.
C. Soliqqa tortiladi.
D. Faqat kreditor qarzdorlik soliqqa tortiladi.
94. Qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkalarini qaysi davlat
organi belgilaydi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. 
B. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi. 
D. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi.
95. Aksiz solig‘ining to‘lovchilari bo‘lib kimlar hisob-
lanadi?
A. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv-
chi yuridik shaxslar. 
B. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv-
chi jismoniy shaxslar. 
C. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlar ishlab chiqaruv-
chi yuridik shaxslar va import qiluvchi yuridik va jismoniy
shaxslar. 
343

---

D. Aksiz solig‘iga tortiladigan tovarlarni eksport qiluv-
chi yuridik shaxslar.
96. Qanday jismoniy shaxslar mol-mulk solig‘ini to‘-
lashdan ozod etilgan?
A. I va II guruh nogironlari.
B. Madaniyat va xalq ta’limi xodimlari.
C. Tibbiyot xodimlari.
D. Og‘ir mehnat sharoitida ishlovchilar.
97. Shahar yo‘lovchi transporti xizmatlari (taksi va
yo‘nalishli taksidan tashqari) qo‘shilgan qiymat solig‘iga
tortiladimi?
A. Nollik stavkada soliqqa tortiladi.
B. 20 foizli stavkada soliqqa tortiladi.
C. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod etiladi.
D. 10 foizli stavkada soliqqa tortiladi.
98. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni kim-
lar to‘laydi? 
A. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs-
lar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jis-
moniy shaxslar.
B. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxs-
lar.
C. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar.
D. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar.
99. Aksiz solig‘i quyidagilarning qaysilariga solinmaydi?
A. Aksiz to‘lanadigan tovarlarning eksportiga.
B. Aksiz to‘lanadigan tovarlarning importiga.
C. Berilgan xom-ashyodan tayyorlangan mahsulotga.
D. Vino va vinomateriallariga.
100. Tijorat banklari, kredit uyushmalari, sug‘urta tash-
kilotlari budjetdan tashqari pensiya jamg‘armasiga majburiy
ajratmalarga tortish obyektini ko‘rsating?
A. Foyda. 
B. Daromad.
C. Yalpi tushum (tovar aylanma).
D. Marja.
344

---

ATAMALAR SHARHI
Aksioner – aksionerlik jamiyatining aksiyalariga egalik
qiluvchi jismoniy yoki yuridik shaxs. Aksiyalar turli shakl-
larda bo‘lishi mumkin.
Aksiya – aksionerlik jamiyatining kapitaliga hissa
qo‘shilganligi to‘g‘risida guvohlik beruvchi qimmatbaho
qog‘oz. Aksiya o‘zining egasiga dividend shaklida foydani
bir qismini olish (o‘zlashtirish) huquqini beradi.
Amortizatsiya – kelgusida asosiy fondlarni to‘liq qayta
tiklash uchun pul mablag‘larini jamg‘arish va ularning qiy-
matini tiklash maqsadida ishlab chiqariladigan mahsulot
yoki xizmatga asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati-
ni ularning eskirishiga qarab uzluksiz o‘tkazish jarayoni.
Ishlab chiqarish jarayoni va tashqi muhitning ta’siri nati-
jasida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskiradi, ularning
moddiy va ma’naviy eskirishi sodir bo‘ladi. Bunda mehnat
vositalarining qiymati uzluksiz qismlarga bo‘linib, amorti-
zatsiya hisoblash yo‘li bilan normativ xizmat qilish muddati
davomida tayyor mahsulotga o‘tkaziladi.
Advalor soliq – tovar qiymatiga nisbatan qat’i foiz
stavkasida o‘rnatilgan to‘lov. Inflyatsiya sharoitida o‘zining
funksiyalarini avtomatik ravishda saqlab qoladi. Bu soliq-
ning tarkibiga savdo soliqlari, imoratga nisbatan ko‘pgina
poshlinalar va boshqalar kiritilishi mumkin. Tovarlarni
(import tovarlarni ham) jismoniy va yuridik shaxslarning
mulklarini soliqqa tortishda qo‘llaniladi.
Balans qiymati — buxgalteriya balansida asosiy fondlar
va aylanma mablag‘larning pulda ifodalangan bahosi.
Balans foyda – mahsulot tannarxiga kiritiladigan barcha
xarajatlar va chiqimlar hamda majburiy to‘lovlar chegiril-
ganidan so‘nggi korxona yalpi daromadining qismi. Balans
foyda soliqqa tortulguncha qadar bo‘lgan yalpi foydadir.
Budjetdan tashqari fondlar – a) ijtimoiy: ijtimoiy
sug‘urta fondi; pensiya fondi; bandlik fondi; majburiy tib-
biyot sug‘urtasi fondi; b) noijtimoiy: yo‘l fondi; ekologiya
345

---

va boshqa fondlardan iborat bo‘lib, ularning barchasi bud-
jet tizimida konsolidatsiyalanadi.
Budjet dotatsiyasi – o‘z daromadlari va budjet
tomonidan tartibga solinadigan barcha mablag‘lar yetish-
magan holda quyi budjetning xarajatlari bilan daromadlari
o‘rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan quyi
budjetga tekinga (haq olmay) ajratiladigan pul mablag‘lari.
Budjet profitsiti — muayyan davrda budjet daromadla-
rining budjet xarajatlaridan ortiq bo‘lgan summasi.
Budjet ssudasi – yuqori budjetdan quyi budjetga yoki
respublika budjetidan rezident – yuridik shaxsga yoki xorij
davlatiga qaytarish sharti bilan ajratiladigan mablag‘.
Budjet tizimi – turli darajadagi budjetlar va budjet
mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, ularni tashkil etishni va
tuzish prinsiplarini, shuningdek budjet jarayonida paydo
bo‘ladigan ular o‘rtasida o‘zaro munosabatlarni o‘zida ifo-
dalaydi.
Budjet subvensiyasi – qonun hujjatlarida nazarda tutil-
gan tartibda ma’lum maqsadlarga sarflash sharti bilan
yuqori budjetdan quyi budjetga tekinga (haq olmay) ajrati-
ladigan pul mablag‘lari.
Budjet tashkilotlari – Davlat budjetida unga zimmasiga
yuklatilgan vazifalarni bajarish bilan bog‘liq faoliyatni
moliyalashtirishning asosiy manbayi bo‘lgan budjetdan
mablag‘ ajratish nazarda tutilgan vazirlik, davlat qo‘mitasi,
idora, davlat tashkiloti.
Budjet taqchilligi (defitsiti, kamomadi) – muayyan
davrda budjet xarajatlarining budjet daromadlaridan ortiq
bo‘lgan summasi.
Budjet transferti – budjetdan yuridik yoki jismoniy
shaxsga bevosita yoki vakolatli organ orqali haq olmay
(tekinga) ajratiladigan pul mablag‘lari.
Boqimanda – belgilangan muddatda o‘tkazilmagan va
so‘zsiz undirilishi lozim bo‘lgan soliq yoki boshqa majburiy
to‘lovning summasi.
346

---

Boj poshlinalari – iste’mol soliqlarining tarkibiga kira-
di. Ularning maqsadi daromad olish bo‘lmasdan, balki
ichki bozorni, milliy sanoatni va qishloq xo‘jaligini himoya
qilishdir. Davlat iqtisodiy siyosatining instrumenti sifatida
maydonga chiqadi. Import qilinadigan tovarlarning bahosi
bilan ichki bozordagi xuddi shunga o‘xshash tovarlarning
bahosini tenglashtirish lozim.
Boj poshlinalarining stavkalari – hukumat tomonidan
o‘rnatilib, yagona hisoblanadi va chegaradan tovarlarni olib
o‘tuvchi shaxslarga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘zgarmasdir.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni operativ ravishda tartibga solish-
ning instrumenti bo‘lib xizmat qiladi. Ularning quyidagi
turlari bo‘lishi mumkin: 
a) advalor stavkalar (boj undiriladigan tovarning boj
qiymatiga nisbatan foizda o‘rnatiladi);
b) maxsus stavkalar (boj undiriladigan tovarning birligi-
ga nisbatan aniqlanadi);
d) kombinatsiyalashtirilgan stavkalar (boj undirishning
dastlabki ikki varianti qo‘llaniladi).
Boj deklaratsiyasi — milliy qonunchilikning talablariga
muvofiq rasmiylashtirilgan, o‘ziga chegaradan o‘tayotgan
yuklar (eksport yoki import qilinayotgan tovarlar, passajir
yuki, uning qo‘lidagi yuki, boyliklar va valutalar) to‘g‘ri-
sidagi ma’lumotlarni aks ettirgan hujjat. Bu hujjat yukni
davlat chegarasi orqali o‘tkazib yurishda asos bo‘lib hisob-
lanadi.
Davlat budjeti daromadlari – o‘z tarkibiga quyidagilarni
oladi: 1) qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar, yig‘imlar,
bojlar, shuningdek, majburiy to‘lovlar hamda soliq bo‘lma-
gan boshqa tushumlar; 2) davlatning moliyaviy aktivlari va
boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi
va sotishga berilishidan olingan daromadlar; 3) qonun huj-
jatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo‘yicha
davlat mulkiga o‘tgan pul mablag‘lari; 4) yuridik va jis-
moniy shaxslardan, shuningdek, xorijiy davlatlardan kelgan
qaytarilmaydigan pul tushumlari; 5) rezident — yuridik
shaxslarga va xorijiy davlatlarga berilgan budjet ssudalarini
qaytarish hisobiga berilgan to‘lovlar; 6) qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa daromadlar.
347

---

Davlat budjeti – davlat pul mablag‘larining (shu jum-
ladan, davlat maqsadli fondlari mablag‘larining) markaz-
lashtirilgan fondi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va
ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili davo-
mida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi
yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi.
Davlat ichki qarzlari — davlat tomonidan ichki mab-
lag‘ni jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan hukumat majbu-
riyatlarining yig‘indisi. 
Davlat soliq inspeksiyalarining vazifalari va funksiyala-
ri – 1) soliq to‘lovchilarning (xorijiy fuqarolar va fuqaroli-
gi bo‘lmagan shaxslarni ham qo‘shib hisoblanganda) to‘liq
hisobga olinishini ta’minlash; 2) soliq to‘lovchilar tomo-
nidan buxgalteriya hisoboti va balanslarini, soliq hisob-
kitoblarini, hisobotlarni, deklaratsiyalar va to‘lovlarni
hisoblash va to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan barcha hujjatlarni
o‘z vaqtida taqdim etilishini nazorat qilish, shuningdek,
foyda, daromad, soliqqa tortishning boshqa obyektlarini
to‘g‘ri aniqlanganligi va hisoblanganligi bo‘yicha bu hujjat-
larning to‘g‘riligini tekshirish; 3) budjet oldidagi o‘z
majburiyatlarini bajarmaganlarga nisbatan moliyaviy
sanksiyalar (jazolar) qo‘llanilishining to‘g‘riligini ta’min-
lash; 4) korxona, tashkilot va muassasalardan foyda (daro-
mad)ning yoki soliqqa tortishning boshqa obyektlari
pasaytirilganligidan (kamaytirilganligini) dalolat beruvchi
hujjatlarni ko‘rish, ularning mazmunini qayd etish va olib
qo‘yishni amalga oshirish (tegishli hujjatlarni olib qo‘yish
uchun asos bo‘lib soliq inspeksiyasi mansabdor shaxsining
asoslangan qarori xizmat qiladi); 5) musodara qilingan va
egasiz mulklarni, shuningdek, meros qilish huquqi bo‘yicha
davlat ixtiyoriga o‘tkazilgan mulklarni hamda topilmalarni
hisobga olish, baholash va realizatsiya qilish ishlarini amal-
ga oshirish; 6) budjetga tushishi lozim bo‘lgan va haqiqat-
da tushgan soliqlar va boshqa to‘lovlarning operativ – bux-
galteriya hisobi yurgiziladigan hujjatlarni banklar, moliya
organlari, korxona, tashkilot va muassasalardan olish;
7) davlat soliq inspeksiyalariga va ularning mansabdor
shaxslariga buxgalteriya hisobotlari, balanslar, hisob-kitob-
lar, deklaratsiyalar va budjetga soliqlar hamda majburiy
to‘lovlarni hisoblash, shuningdek, to‘lash bilan bog‘liq
348

---

bo‘lgan boshqa hujjatlar taqdim etilmaganda yoki ularni
taqdim etishdan bo‘yin tovlangan hollarda korxona, tash-
kilot, muassasalar va fuqarolarning bank hamda boshqa
moliya-kredit tashkilotlaridagi hisob-kitob va boshqa
schyotlari bo‘yicha operatsiyalarni to‘xtatib qo‘yish; 8) or-
tiqcha to‘langan yoki undirilgan soliq va yig‘imlarni qayta-
rishni amalga oshirish; 9) yuqori soliq organlariga budjetga
haqiqatda kelib tushgan soliq va boshqa to‘lovlarning sum-
masi haqidagi ma’lumotni tuzish, tahlil qilish va taqdim
etish; 10) xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan naqd pul
muomalasi va nazorat-kassa mashinalarining qo‘llanilishiga
nisbatan qonunchilik talablarining bajarilishini nazorat qi-
lishdan iborat.
Davlatning tashqi qarzi – davlat tomonidan xorijdan
mablag‘ jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan hukumat
majburiyatlarining yig‘indisi.
Davlat qarzi – davlat tomonidan ichki mablag‘ni va
xorijdan mablag‘ jalb qilish natijasida paydo bo‘lgan huku-
mat majburiyatlarining yig‘indisi.
Daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya – Dividendlar –
taqsimlashga mo‘ljallangan aksionerlarning sof foydasi
(daromadi); aksionerlik jamiyati yoki korxona sof foydasi-
dan har bir aksiya uchun aksionerlarga ma’lum davrdan
so‘ng (har yili, ayrim hollarda – har chorakda) to‘lanadi-
gan daromad.
Dotatsiya – davlat budjetidan qaytarilmaydigan tartib-
da beriladigan pul mablag‘lari, zarar (ziyon)larni qoplash
uchun korxona va tashkilotlarga beriladigan davlat nafa-
qalari. Zarar (ziyon)lar korxonaga bog‘liq bo‘lmagan sabab-
larga ko‘ra vujudga kelgan paytda istisno tariqasida dota-
tsiya berilishi mumkin.
Daromad solig‘i bo‘yicha jarimalar – ushbu soliq
to‘lanmaganda, noto‘liq to‘langanda yoki to‘lash tartibi
buzilganda (rioya qilinmaganda), pulni undirish, moddiy
ta’sir ko‘rsatishdan iborat. O‘z vaqtida ushlab qolinmagan,
noto‘liq ushlangan yoki tegishli budjetga o‘tkazilmagan
soliq summalari jismoniy shaxslarga daromad to‘laydigan
349

---

korxona, tashkilot va muassasalardan undirishga mo‘ljallan-
gan summaning 10% hajmidagi jarimani birgalikda qo‘shib,
soliq organlari tomonidan so‘zsiz undirib olinadi. Korxona,
tashkilot, muassasalar va tadbirkor sifatida qayddan o‘tgan
jismoniy shaxslardan soliq o‘z vaqtida tegishli budjetga
o‘tkazilmasa, har bir kechiktirilgan kun uchun to‘lov mud-
datidan keyingi kundan boshlab to‘langan kungacha (bu
kun ham qo‘shiladi) 0,5% miqdorida penya undiriladi.
Penyaning undirilishi ularni javobgarlikning boshqa turlari-
dan ozod etmaydi.
Daromaddan olinadigan soliq – foyda solig‘idan
tashqari aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatbaho
qog‘ozlari bo‘yicha (davlat obligatsiyalari va davlatning
boshqa qimmatbaho qog‘ozlari bo‘yicha olingan daromad-
lardan tashqari) olingan dividendlar va foizlardan, kazino-
lar, videosalonlarning daromadlaridan, o‘yin avtomatlari-
ning daromadlaridan, ommaviy konsert-tomosha tadbirla-
rini o‘tkazishdan olingan daromadlardan korxona va tash-
kilotlar tomonidan to‘lanadi.
Ikkiyoqlama soliqqa tortish – 1. Turli soliqlarni daro-
mad (kapital)ning yagona manbayidan olinishi; 2. Qo‘sh-
ma korxona xorijiy ishtirokchisining foydasini xorijga
o‘tkazilayotgan paytda soliqqa tortish va xuddi shu foydani
xorijiy ishtirokchi mamlakatida soliqqa tortilishi; 3. Sof
foyda (daromad) (korporatsiyalar foydasi) va undan to‘la-
nadigan dividendlarni ular shaxsiy daromadga aylanayot-
gan paytda soliqqa tortish. Boshqa mamlakatda to‘langan
soliqlarni bu mamlakatda hisobga olish yoki bir mam-
lakatdagi soliqqa tortish manbayini ikkinchi mamlakatda
soliqqa tortishdan ozod qilish yo‘li bilan ikki marta soliqqa
tortishdan qutilish mumkin. 1979-yilda BMT tomonidan
manfaatdor davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda ikki marta
soliqqa tortishga barham berish uchun maxsus konvensiya
ishlab chiqilgan bo‘lib, uning asosida ikki tomonlama
bitimlar imzolanadi. Ular tomonidan o‘rnatilgan soliqqa
tortish tartibiga ko‘ra qo‘shma korxona xorijiy ishtirokchisi
o‘z foydasini xorijga o‘tkazayotgan paytda qo‘shimcha
soliqdan ozod qilinadi.
350

---

Investitsion soliq krediti – soliq to‘lovchi tomonidan
ma’lum bir hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
bo‘yicha juda muhim buyurtmani bajarganligi yoki shu
hudud aholisiga juda muhim xizmatni taqdim etganligi
uchun unga mahalliy hokimiyat organlari tomonidan soliq
summasi doirasida beriladigan yengillik, imtiyoz (soliq
to‘lovini kechiktirilish). Bu kredit soliq to‘lovi va mahalliy
ma’muriyat o‘rtasida tuziladigan soliq bitimi bilan rasmiy-
lashtirladi. Investitsion soliq kreditini taqdim etish (berish),
rasmiylashtirish va qaytarish tartibi «Investitsion soliq kre-
dit to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi.
Imtiyoz — ma’lum bir majburiyatlarni bajarishdan qis-
man (yoki to‘liq) ozod etish, ma’lum bir afzalliklarga
(qulayliklarga) ega bo‘lish, masalan, soliq imtiyoziga. 
Eksport-import solig‘i – soliqqa tortishning ko‘rinish-
laridan biri; tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solish
vositasi (chorasi). Soliqqa tortish obyekti bo‘lib belgilangan
kurs bo‘yicha milliy valutada hisoblangan tovarlarning boj
qiymati yoki og‘irlik va miqdor birliklarida ifodalangan
tovarlarning soni hisoblanadi.
Import solig‘i – bir necha mamlakatlardagi soliqlar
guruhi, daromad sarf qilinayotgan paytda olinadi. Qo‘shil-
gan qiymat solig‘i va aksizlar ana shunday soliq tarkibiga
kiradi. Boj poshlinalarini ham iste’mol soliqlari qatoriga
kiritish mumkin. Bu soliqlarning ayrimlari davlat foyda-
siga olinsa, boshqa bir qismi mahalliy budjetlarga borib
tushadi.
Yig‘imlar – qonun aktlariga muvofiq belgilangan tartib-
da va shartlarda to‘lovchilar tomonidan tegishli darajadagi
budjetlarga yoki budjetdan tashqari fondlarga o‘tkaziladigan
majburiy badallar. Ularning tarkibiga savdo-sotiq qilish
huquqi uchun yig‘im, shu jumladan, ayrim turdagi tovar-
larni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari, yuridik
shaxslarni, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun
yig‘im, avtotransport to‘xtash joyidan foydalanganlik uchun
yig‘im, obodonchilik ishlari uchun yig‘im va boshqalar
kiradi. 
351

---

Kvotativ soliqlar — daromad yoki mulk qiymatining
puldagi ifodasiga nisbatan stavkasi foizlarda o‘rnatiladigan
soliqlar.
Moddiy xarajatlar — xomashyo va asosiy materiallar,
yordamchi materiallar, yoqilg‘i, energiya va boshqa xarajat-
lardan iborat. Moddiy resurslarning qiymati ularni sotib
olish bahosi (qo‘shilgan qiymat solig‘isiz), ta’minot va
tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to‘lanadigan ustamalar,
komission mukofotlar, boj to‘lovlari, tovarlar birjasining
xizmat qiymatlari, tashish, saqlash va yetkazib berish
haqlarining yig‘indisidan tashkil topadi.
Muomala xarajatlari – tovarlar muomalasi jarayoniga
xizmat qiluvchi xarajatlardan iborat. Bu xarajatlar ikki
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin; 1) oldi-sotdi jarayoni bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar (sof muomala xarajatlari); 2) ish-
lab chiqarish jarayonining muomala sohasida ham davom
etishi bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar (tovarlarni saqlash,
ortib jo‘natish, qadoqlash va boshqalar). Muomala xarajat-
lari absolyut summalarda va tovar-oborotga nisbatan foizda
ijtimoiy zaruriy xarajatlar chegarasida (doirasida) rejalash-
tiriladi.
Mahalliy soliqlar va yig‘imlar – mahalliy budjetga oli-
nadigan jismoniy va yuiridik shaxslarning majburiy
to‘lovlari. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: mol-mulk
solig‘i, yer solig‘i, reklama solig‘i, avtotransport vositalarini
olib sotganlik uchun soliq, savdo-sotiq qilish huquqi uchun
yig‘im, shu jumladan, ayrim turdagi tovarlarni sotish
huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari, yuridik shaxslarni,
shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jis-
moniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yig‘im, avto-
transport to‘xtash joyidan foydalanganlik uchun yig‘im,
obodonchilik ishlari uchun yig‘im va boshqalar. 
Mahalliy budjet — Davlat budjetining tegishli viloyat,
tuman, shahar pul mablag‘lari fondini tashkil etuvchi bir
qismi bo‘lib, unda daromad manbalari va ularning tushum-
lari miqdori, shuningdek, moliya yili davomida aniq maq-
sadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va
miqdori nazarda tutiladi.
352

---

Ma’muriy javobgarlik – ma’muriy huquqbuzarlikni
sodir etganligi uchun fuqarolar va mansabdor shaxslar
yuridik javobgarligining shakllaridan biri. 
Ortiqcha to‘lovlar – to‘lovning budjetga tushgan
ortiqcha summasi. Odatda, soliq to‘lovchining boshqa
to‘lovlar bo‘yicha mavjud bo‘lgan boqimandalarini uzish
uchun hisobga olinadi va bu to‘g‘rida unga ma’lum qilina-
di yoki moliya organining qarori nusxasi va bankning
tegishli ko‘chirmasi asosida soliq to‘lovchiga qaytariladi. 
Progressiv soliq — soliqqa tortish bazasining oshishi
bilan soliq stavkasining ko‘tarilishi xarakterlidir. Progressiv
soliqlarning orasida eng ko‘p uchraydigani jismoniy shaxs-
larning daromadidan olinadigan soliqdir. 
Proporsional soliq – soliq shaklida olinishi mumkin
bo‘lgan summa soliqqa tortish bazasining o‘lchamiga (miq-
doriga, hajmiga) proporsionaldir. Bu soliq yagona stavkali
soliqlar jumlasiga kiradi.
Proporsional soliqqa tortish – soliqning stavkasi soliq
to‘lovchi daromadining hajmiga bog‘liq bo‘lmagan holda
uning daromadiga nisbatan foizda o‘rnatiladi (QQS). 
Progressiv soliqqa tortish – soliqqa tortiladigan sum-
maning o‘sishiga mos ravishda soliq stavkasi ham ortadigan
soliqqa tortish tizimi. Ular quyidagi shakllarda mavjud
bo‘ladi: 1) oddiy progressiya – daromadning barcha sum-
masi uchun soliqning stavkasi daromadning o‘sishiga
muvofiq o‘sadi (ortadi); 2) murakkab progressiya – daro-
mad qismlarga bo‘linadi va ularning har biri o‘z stavkasi
bo‘yicha soliqqa tortiladi. Daromadning har bir keyingi
qismi uchun soliqning stavkasi oldingisiga nisbatan
yuqoriroq bo‘ladi.
Penya – fuqarolik huquqida jazo choralarining (jari-
malarning) ko‘rinishlaridan biri, qonun yoki shartnomaga
muvofiq to‘lovlar muddatini buzganlik uchun undiriladigan
moliyaviy jazoning shakli. Uning miqdori qonunga ko‘ra
to‘lovning har bir kechiktirilgan kuni uchun to‘lanishi
lozim bo‘lgan summaga nisbatan foizda belgilanadi. Kor-
353
12—4777

---

xona tomonidan to‘langan penya summasi noishlab chiqa-
rish xarajatlarining tarkibiga kiritiladi.
Poshlina — qonun aktlarida belgilangan tartibda va
shartlarda to‘lovchi tomonidan tegishli darajadagi budjetga
yoki budjetdan tashqaridagi fondga o‘tkaziladigan majburiy
badal.
Preferensiya – investitsion va innovatsion xarajatlarni
moliyalashtirish uchun investitsion soliq krediti va maqsadli
soliq imtiyozi ko‘rinishida belgilangan (o‘rnatilgan) imti-
yoz, afzallik.
Regressiv soliq – soliqqa tortiladigan daromadning
oshishi bilan soliq stavkasining pasayishi xarakterlidir.
Bunday soliqlar toifasiga, xususan, egri (bilvosita) soliqlarni
kiritish mumkin. Regressiv soliqlarning yuki (og‘irligi) boy-
larga nisbatan kambag‘al qatlamlar uchun og‘irroq deb
sanaladi. Masalan, qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash uchun
kambag‘allar boylarga nisbatan o‘z daromadlarining
ko‘proq qismini (hissasini) sarflaydilar. Proporsional soliq
ham regressiv bo‘lishi mumkin.
Regressiv soliqqa tortish — soliq asosi (bazasi)ning o‘sib
borishi bilan soliq stavkasining pasayishini taqozo etadi.
Soliq undirish og‘irligi daromadga teskari proporsionaldir:
daromad qancha kam bo‘lsa, soliq to‘lovchi uchun soliq-
ning og‘irligi shuncha og‘irdir. Hozirgi paytda qo‘shilgan
qiymat solig‘ining joriy etilishi bilan egri (bilvosita)
soliqlarning regressivligi kuchayib bormoqda.
Real soliq — soliq to‘lovchining ayrim mulklarini soliq-
qa tortadigan to‘g‘ri soliqlardan iboratdir.
Rezidentlar – kalendar yilida mamlakatda 183 kundan
kam bo‘lmagan muddatda yashagan, O‘zbekistonda doimiy
yashash joyiga ega bo‘lgan va bo‘lmagan soliq to‘lovchilar
(shu mamlakat hududida va undan tashqarida olinganlari
ham) shu mamlakatda soliqqa tortilishi shart.
Respublika budjeti — davlat budjetining umumdavlat
tusidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan
354

---

qismi bo‘lib, unda daromad manbalari va ulardan tushum-
lar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq
maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari
va miqdori nazarda tutiladi.
Soliqlar – qonunda belgilangan tartibda stavka bo‘yicha
xo‘jalik bitiruvchi subyektlardan va fuqarolar (yuridik va
jisoniy shaxslar)dan davlat tomonidan davlat yoki mahalliy
budjetga olinadigan majburiy to‘lovlar. Soliq, yig‘im, posh-
lina va boshqa to‘lovlar deyilganda qonuniy aktlar asosida
belgilangan tartibda va shartlarda to‘lovchilar tomonidan
tegishli darajadagi budjetlarga yoki budjetdan tashqaridagi
fondlarga majburiy badallarning to‘lanishi tushuniladi.
Belgilangan tartibda olinadigan soliqlar, yig‘imlar, poshli-
nalar va boshqa to‘lovlarning yig‘indisi soliq tizimini tash-
kil etadi.
Soliq organlari – soliq qonunchiligiga rioya qilish,
mamlakatning qonunlariga muvofiq belgilangan (o‘rnatil-
gan) soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘g‘ri
hisoblanishi, ularning to‘liq va o‘z vaqtida budjetga o‘tkazi-
lishi ustidan nazoratni ta’minlovchi yagona mustaqil
markazlashtirilgan tizim. Davlat soliq qo‘mitasining yagona
tizimiga kiruvchi soliq organlari davlat boshqaruvining
markaziy organi (Davlat soliq qo‘mitasi), viloyat, tuman va
shahar soliq inspeksiyalaridan iboratdir. Soliq organlari
yuridik shaxs hisoblanib, o‘z nomiga, o‘zlarining mustaqil
xarajatlar smetasiga, banklardagi joriy schyotiga va o‘z
muhriga egadir. 
Soliq inspeksiyalari – davlat soliq qo‘mitasining yagona
tizimi tarkibiga kiruvchi tuzilmaviy birlik. Ularning tarkibiy
tuzilishi funksional belgiga ko‘ra aniqlanadi. Buning asosi
sifatida turli belgilar: mulkchilik shakli, xo‘jalik faoliyati-
ning turi, to‘lovlar hajmi, soliqlarning turlari va h.k.lar
olinishi mumkin. Fuqarolarning faoliyati ustidan nazoratni
amalga oshirish uchun soliq inspeksiyasi nazorati ostida
bo‘lgan hudud uchastkalarga bo‘linadi.
Soliq stavkasi – soliqqa tortish birligiga to‘g‘ri keluvchi
soliqning hajmi (miqdori, darajasi). Qat’iy soliq stavkalari
355

---

daromadlarga bog‘liq bo‘lmagan holda soliqqa tortish
birligiga nisbatan absolyut summalarida o‘rnatiladi.
Soliq tizimi — mamlakat doirasida (hududida) to‘lovlar-
dan (yuridik va jismoniy shaxslardan) belgilangan tartibda
olinadigan soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlar hamda
ular tarkibiy tuzilishining shakli va uslublari yig‘indisi. 
Soliq qonunchiligi – davlatda soliqlarning turi, ularni
undirish mexanizmi va soliq majburiyatlarining vujudga
kelishi, o‘zgarishi va to‘xtatishini tartibga solib turuvchi
yuridik me’yorlar yig‘indisi; moliyaviy huquq instituti.
Soliq huquq davlatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi (quri-
lishi), uning vazifa va funksiyalari bilan belgilanadi.
Soliq badallari (to‘lovlari) – soliq qonunchiligi bo‘yicha
belgilangan tartibda va muddatda soliq to‘lovchilar
tomonidan to‘lanadigan, hisoblangan yoki qat’ilashtirilgan
summalardir. Ularni hisoblash tartibi har bir soliq turi
bo‘yicha qonunga binoan aniqlanadi.
Soliq tushumlari — Moliya vazirligi tomonidan tas-
diqlangan budjet daromadlari va xarajatlari klassifikatsiya-
sining daromadlari qismidagi har bir soliq va boshqa
majburiy to‘lovlarga mo‘ljallangan qism, band, kod va
moddaga muvofiq vakolatli banklarning hisob-kitob
schyotiga yoziladigan, hisoblangan va haqiqatda kelib tush-
gan soliq badallari (to‘lovlari) va moliyaviy sanksiyalar.
Soliq hisob-kitoblari – yuridik shaxslar tomonidan
qonunda ko‘zda tutilgan muddatlarda buxgalteriya hisoboti
bilan birgalikda soliq organlariga taqdim etilib, o‘zida
ma’lum hisobot davri mobaynida to‘lanishi lozim bo‘lgan
hisoblangan to‘lovlar summasini aks ettiradi. Soliq sum-
malarini hisoblash tartibi soliq qonunchiligiga ko‘ra har bir
soliq turi bo‘yicha alohida-alohida belgilangan. 
Soliq nazorati — yuridik va jismoniy shaxslar tomoni-
dan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘liq va o‘z
vaqtida to‘lanishini ta’minlash ustidan nazorat.
356

---

Soliq to‘lovchilar – qonun hujjatlariga ko‘ra soliq
to‘lash majburiyati yuklangan jismoniy va yuridik shaxslar
hamda to‘lovchilarning boshqa toifalari.
Soliqqa tortish obyektlari – qonunga muvofiq foyda
(daromad), ma’lum bir tovarlar qiymati, yuridik va jis-
moniy shaxslarning mulki, mol-mulkni berish, (meros,
taqdim etish), qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha operatsiya-
lar, faoliyatning ayrim turlari va boshqalardan iborat.
Soliqqa tortishning bir obyekti bir turdagi soliq bilan belgi-
langan muddatda (oy, chorak, yarim yil, yil) bir marta
soliqqa tortilishi mumkin. 
357

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, Prezident
Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, me’yoriy huj-
jatlar.
1.1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –
Toshkent: «O‘zbekiston», 2005-y.
1.2. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.:
«Adolat», 2008-y.
1.3. O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati
to‘g‘risida»gi Qonuni. //«Xalq so‘zi», 29-avgust 1997-y.
1.4. O‘zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to‘g‘-
risida»gi qonuni, 2000-yil 14-dekabr. //«Soliqlar va boj-
xona xabarlari». 2001-y. ¹ 2. 
1.5. O‘zbekiston Respublikasining «Mahsulot taqsimoti-
ga oid bitimlar to‘g‘risida»gi Qonuni, 20-modda.
1.6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Budjet
bilan hisob-kitoblar uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar-
ning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi
Farmoni. 1996-yil 9-avgust. //«Xalq so‘zi» gazetasi.
1.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Mikrofir-
malar va kichik korxonalarni rivojlantirishni rag‘batlantirish
borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-
3620-sonli Farmoni (2005-yil 20-iyun).
1.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbir-
korlik subyektlarini huquqiy himoya tizimini yanada tako-
millashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF-3619-sonli
Farmoni (2005-yil 14-iyun).
1.9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tadbir-
korlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot ti-
zimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik
uchun javobgarlikni kuchaytirish to‘g‘risida»gi PQ-100-
sonli Qarori (2005-yil 15-iyun).
1.10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
«O‘zbekiston Respublikasining 2004-yilgi asosiy makroiqti-
sodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida»gi 567-sonli Qarori, 2003-yil 30-dekabr.
1.11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
«O‘zbekiston Respublikasining 2005-yilgi asosiy makroiqti-
sodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametr-
lari to‘g‘risida»gi 610-sonli Qarori (2004-yil 28-dekabr).
358

---

1.12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe-
kiston Respublikasining 2006-yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida»gi PQ-244-sonli Qarori (2005-yil 27-dekabr).
1.13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe-
kiston Respublikasining 2009-yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida»gi PQ-1024-sonli Qarori (2008-yil 29-dekabr).
1.14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe-
kiston Respublikasining 2008-yilgi asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari
to‘g‘risida»gi PQ-744-sonli Qarori (2007-yil 12-dekabr).
1.15. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2002-yil 13-noyabrdagi 390-sonli «Bozorni iste’mol tovar-
lari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqa-
ruvchilar va savdo tashkilotlarining o‘zaro munosabatlarini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori
//«Toshkent oqshomi». – 2002-y. 15-noyabr.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari.
2.1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida:
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafo-
latlari. – Toshkent: «O‘zbekiston», 1997. – 325-b.
2.2. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –
Toshkent: «O‘zbekiston», 1998. – 682-b.
2.3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. –
Toshkent: «O‘zbekiston». – 2000. – 352-b.
2.4. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz
mas’ulmiz //«Xalq so‘zi». – 2001. 17-fevral.
2.5. Karimov I.A. Jamiyatda tadbirkorlik ruhini qaror
toptirish – taraqqiyot garovi //«Xalq so‘zi». – 2001-y.
18-iyul.
2.6. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit,
investitsiya va moliyaviy barqarorlik. – T.: «O‘zbekiston»,
2005-y. 
2.7. «Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokrat-
lashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh
etishdir». O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Ka-
rimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi //«Xalq so‘zi». – 2005. –
29-yanvar. ¹ 20 (3565).
2.8. «Yangilanish va barqaror taraqqiyot yo‘lidan yana-
da izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon turmush
359

---

sharoiti yaratish – asosiy vazifamizdir». O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2006-yilda
mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va
2007-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng
muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi». 2007-yil
fevral.
2.9. «Inson manfaatlari ustuvorligini ta’minlash — bar-
cha islohot va o‘zgarishlarimizning bosh maqsadidir». O‘z-
bekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2007-
yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2008-yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng
muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mah-
kamasi majlisidagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi». 2008-yil 9-fev-
ral.
3. Kitob va turkum nashrlar.
3.1. Abdurahmonov O. Xorijiy mamlakatlarda soliq ti-
zimlari. O‘quv qo‘llanmasi. – T.: TDIU nashr., 2003.
3.2. Àáäóëëàåâ ¡.A., Ñèðîæèääèíîâà Ç.X., Óñïáà-
åâ Í.È. Ãîñóäàðñòâåííûå ôèíàíñû Ðåñïóáëèêè Óçáå-
êèñòàí. – Òàøêåíò: «Ìåμíàò» – 2001. – 85 ñ.
3.3. Àáäóëëàåâ Æ.X., Êîìèëîâ M.M. Íàëîã íà äîáà-
âî÷íóþ ñòîèìîñòü: ñáîðíèê íîðìàòèâíûõ äîêóìåí-
òîâ. – T.: 2000.
3.4. Abdug‘affor Jo‘rayev. Davlat budjeti daromadlarini
shakllantirishning samarali yo‘llari. Monografiya.– Tosh-
kent: «Fan», 2004. – 243-b.
3.5. Áþäæåòíûé ôåäåðàëèçì: ïðîáëåìû, òåîðèÿ,
îïûò. – Moñêâà: Êîíñîðöèóì ïî âîïðîñàì ïðèêëàä-
íûõ ýêîíîìè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé. 2001. – 403 ñ.
3.6. Âàõàáîâ A., Äæàìàëîâ X. Ñîãëàñîâàíèå ìåæ-
áþäæåòíûõ îòíîøåíèé.– Taøêåíò: Moëèÿ. 2002.– 239 ñ.
3.7. Vahobov A., Sirojiddinova Z. O‘zbekiston Respub-
likasi Davlat budjeti. – Toshkent: Moliya, 2001. – 174-b.
3.8. Gataulin Sh. Soliqlar va soliqqa tortish. T.: 1996.
18-bet.
3.9. Äìèòðèåâà Í.Ã., Äìèòðèåâ Ä.Á. Íàëîãè è íàëî-
ãîîáëîæåíèå. / Ôåíèêñ, 2004 ã. 
3.10. Åñòèãíååâ E.Í. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. /
ÑÏá.: ÏÈÒÅÐ, 2004 ã.
3.11. Jo‘rayev A., Meyliyev O., Safarov ¢. Soliq naza-
riyasi — T.: TMI, 2004. — 210 b.
360

---

3.12. Zavalishina I.A. Soliqlar: nazariya va amaliyot.
/ «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2005 .—
544-b.
3.13. Zaynalov J.R. Soliqlar va soliqqa tortish. – S.:
Samarqand kooperativ instituti, 2002. – 366-b. 
3.14. Êíÿçåâ Â.Ã., ×åðíèê Ä.Ã. Íàëîãîâûå ñèñòåìû
çàðóáåæíûõ ñòðàí. – M.: «ÞÍÈÒÈ», 2003. 
3.15. Êîâàëü Ë.Ñ. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. — M.:
Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2001. – 254 ñ.
3.16. Ëàòèïîâ A. «Yerdan foydalanish va soliqqa tor-
tish». / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2005.
3.17. Malikov T. Soliqqa tortishning dolzarb masalala-
ri. – T.: 2000. – 76 b.
3.18. Malikov T.S. Soliqlar va soliqqa tortishning dol-
zarb masalalari. – T.: «Akademiya», 2002. – 204-b. 
3.19. Ìàëìèãèí È. Íàëîãè êàê ýëåìåíòû ôèíàíñîâ.
M.: Ïåðåâîä ñ àíãë. 1997. – 69 ñ.
3.20. Ìåëüíèê Ä. Íàëîãîâûé ìåíåäæìåíò. — M.:
Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2002.
3.21. Ìèëÿêîâ Í. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå: Ïðàê-
òèêóì. — M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2001. – 208 ñ. 
3.22. Íàëîãîâûå ñèñòåìû çàðóáåæíûõ ñòðàí. Ó÷.
ïîä ðåäàêöèåé Â.Ã. Êíÿçåâà, ïðîô. Ä.Á. ×åðíèêà. –
M.: «Çàêîí è ïðàâî», 1997. – 97 ñ.
3.23. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷. ïîä ðåäàêöè-
åé ïðîô. M.Â. Ðîìàíîâñêîãî è ïðîô. O.Â. Âðóáëåâ-
ñêîé. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã: ÏÈÒÅÐ, 2003. – 190 ñ.
3.24. Íàëîãè â óñëîâèÿõ ýêîíîìè÷åñêîé èíòåãðà-
öèè. / Â.Ñ. Áàðä è äð. ïîä ðåä. ïðîô. Â.Ñ. Áàðäà è
Ë.Ï. Ïàâëîâîé. – M.: ÊÍÎÐÓÑ, 2004. – 288 ñ. 
3.25. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. Ó÷åáíèê äëÿ âó-
çîâ /Ïîä ðåä. Ä.Ã. ×åðíèêà. M.: Þíèòà-Äàíà, 2004.–
345 ñ.
3.26. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå. /Òàðàñîâà Â.Ô. è
äð. – M.: Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà, 2005.
3.27. Ïàíñêîâ Â.Ã., Êíÿçåâ Â.Ã. Íàëîãè è íàëîãîîá-
ëîæåíèå: Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. – M.: ÌÑÔÅÐ, 2003.–
336 ñ.
3.28. Ïåïåëÿåâ Ñ.Ã. Îñíîâû íàëîãîâîãî ïðàâà. M.:
1995, – 24 ñ.
3.29. Ðèõñèåâà Õ., Ìóõòàðîâ M., Øìîë Ç. Íàëîãè. –
T.: 2000. – 241 ñ.
361

---

3.30. Toshmurodov T. Soliqlar. /Izohli lug‘at. – T.:
«Mehnat», 2003. — 184-b.
3.31. Toshmurodova B. Soliqlar vositasida iqtisodiyotni
boshqarish mexanizmi. /Monografiya. – T.: «Yangi asr
avlodi», 2002. – 127-b. 
3.32. «Soliqlar va soliqqa tortish» ma’ruza matnlari
to‘plami. /A. Jo‘rayev va boshq. – T.: «Iqtisod-Moliya»,
2005. — 241-b.
3.33. Soliqlar va bojxona xabarlari. ¹ 4 (496), 2004-y.
23-yanvar.
3.34. Ñóëàìîâà Ñ.Í. Ôèíàíñîâûå âëîæåíèÿ â öåí-
íûå áóìàãè. Áóõãàëòåðñêèé ó÷åò è íàëîãîîáëîæåíèå. –
M.: 2000.
3.35. Temur tuzuklari. – T.: «Cho‘lpon», 1991. – 98-b.
3.36. Òîëêóøèí A.Â. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå:
Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. – M.: 2000.
3.37. Ôèíàíñû. /Ïîä ðåä. Ë.A. Äðîáîçèíîé. – M.:
ÞÍÈÒÈ, 2003. – 350 ñ. 
3.38. Xvan L.B. Soliq huquqi. — T.: Konsauditinform,
2001. 432-b. 
3.39. ×åðíèê Ä.Ã. Íàëîãè â ðûíî÷íîé ýêîíîìèêå.
«Ôèíàíñû», 1992, ¹ 3, ñ. 19.
3.40. Þòêèíà T.Ô. Íàëîãè è íàëîãîîáëîæåíèå:
Ó÷åáíèê. 2-e èçä., ïåðåðàá. è äîï. – M.: ÈÍÔÐÀ-M,
2002. – 576 ñ.
3.41. Yahyoyev Q.A. Soliqqa tortish nazariyasi va ama-
liyoti.– T.: Fan va texnologiyalar markazi, 2003.– 247-b. 
3.42. Yahyoyev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va ama-
liyoti. – T.: «G‘afur G‘ulom» 2000-y. 10-b. 
3.43. Yahyoyev Q. Soliq. T.: «Mehnat», 1997-y.– 20-b.
3.44. O‘zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlariga
soliq solish va ularning buxgalteriya hisobi. / «Iqtisodiyot va
huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2003.
3.45. O‘razov K.B. Investitsiyalarning buxgalteriya hiso-
bi va soliqqa tortilishi. / «Iqtisodiyot va huquq dunyosi»
nashriyot uyi, 2003.
3.46. O‘razov K.B. Savdoda buxgalteriya hisobi va
soliqqa tortish. /«Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot
uyi, 2004.
3.47. O‘lmasov A., Sharifxo‘jayev M. Iqtisodiyot naza-
riyasi. T.: «Mehnat», 1995-y. – 377-b.
3.48. Haydarov N. Moliya. T.: Akademiya, 2001. 72-b.
362

---

3.49. Ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå ïîêàçàòåëè Ðåñ-
ïóáëèêè Óçáåêèñòàí çà 2003. – T.: 2004 ã. 190 ñ.
4. Jurnallardagi maqolalarga va konferensiya ishlariga
havolalar.
4.1. Abdujalilov M. Soliq – muomala layoqati //«Soliq
to‘lovchining jurnali». – 2000. – ¹ 12. – B. 25–27.
4.2. Abdullayev R. Soliq – mendan, yordam – davlat-
dan. //«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2000. – B. Ç.
4.3. Abdurahmonov O. Jismoniy shaxslar mulkini soliqqa
tortishni takomillashtirish //«Bozor, pul va kredit». –
2002. – ¹ 7.
4.4. Abdurahmonov O. Soliq siyosati: Dunyo tajribasi va
O‘zbekiston istiqboli //Bozor, pul va kredit. – 2002. – ¹5.
4.5. Ahmadjonov M. Soliq madaniyatini oshiraylik
//«Soliq to‘lovchining jurnali». – 2001. – ¹ 2.
4.6. Áóðêîâ Ñ. Íåíàëîãîâûå äîõîäû îò ãîññîáñòâåí-
íîñòè è áþäæåòíûé ïîòåíöèàë ñòðàíû //Ðîññèéñêèé
ýêîíîìè÷åñêèé æóðíàë. – 2002. – ¹ 9. – Ñ. 27–28.
4.7. Áóòàíîâ Ä.Ä. Ðåôîðìèðîâàíèå áþäæåòíûõ
ñèñòåì: îïûò âîñòî÷íîé Åâðîïû // «Ôèíàíñû». –
2000.– ¹ 9.– Ñ. 55.
4.8. Âàõàáîâ A., Äæóðàåâ A. Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû
ïîâûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè âçàèìîîòíîøåíèé Ðåñïóá-
ëèêè Óçáåêèñòàí ñ ìåæäóíàðîäíûìè ôèíàíñîâûìè
èíñòèòóòàìè. //Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðåìåííîé
íàóêè. – Moñêâà, 2004. – ¹ 2 (17). – Ñ. 106–108.
4.9. Ãàñàíëû M.X. Íàëîãè êàê èñòî÷íèê ýêîíîìè-
÷åñêîé äèíàìèêè îáùåñòâåííûõ ñèñòåì: Ìàêàðîâ Ä.Ã.
Óãîëîâíûé êîäåêñ â áîðüáå ñ òåíåâîé ýêîíîìèêîé.
Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû //«Íàëîãîâûé âåñòíèê». –
2000. – ¹ 1. – Ñ. 120–121.
4.10. Äæóðàåâ A. Àêòóàëüíûå âîïðîñû íàëîãîîá-
ëîæåíèÿ äîõîäîâ ôèçè÷åñêèõ ëèö //«Àêòóàëüíûå ïðî-
áëåìû ñîâðåìåííîé íàóêè». – Moñêâà, 2004. – ¹ 2
(17). – Ñ. 109–111.
4.11. Jo‘rayev A., Amonov A. Qishloq xo‘jaligini soliqqa
tortishda xorijiy davlatlar tajribasi //Iqtisodiyotni erkin-
lashtirish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliyatini
takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferen-
siya materiallari. 11–12 fevral, 2004-y. – Toshkent, 2004.
44–46-b.
363

---

4.12. Jo‘rayev A. Davlat budjeti daromadlarini tasniflash
mezonlari //Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya: 25-may
2004. – Toshkent, 2004. 246–247-b.
4.13. Jo‘rayev A. Davlat budjetining soliqsiz daromad-
lari //«O‘zbekiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2004. –
¹ 5–6. – 61-b.
4.14. Jo‘rayev A. Davlat budjeti taqchilligini qoplash va
uning makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdagi aha-
miyati //«Bozor, pul va kredit». – 2004. – ¹ 4(83). –
28–29-b.
4.15. Jo‘rayev A. Daromad, budjet va soliqlar //«Soliq
to‘lovchining jurnali». – 2004. – ¹ 4 – 21–23-b.
4.16. Jo‘rayev A. Kichik va o‘rta biznes korxonalarida
investitsiya jarayoni //«Bozor, pul va kredit». – 2002. –
¹6. – 49–50-b.
4.17. Jo‘rayev A. Korxonalar investitsion faoliyatini
soliqlar orqali rag‘batlantirish //«Jamiyat va boshqaruv». –
2004. – ¹ 4. – 31–33-b.
4.18. Jo‘rayev A. Soliq-budjet siyosati yaxlitligi va uning
davlat budjeti daromadlari ijrosidagi ahamiyati //«O‘zbe-
kiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2005. – ¹1–2. –
34–35-b.
4.19. Jo‘rayev A. Soliqqa oid jinoyatlarga soliq tizimi
orqali ta’sir etish //«Jamiyat va boshqaruv». – 2004. –
¹3.– 28–29-b.
4.20. Jo‘rayev A. Soliqqa oid qonunchilik buzilishi ho-
latlarining oldini olish //«Bozor, pul va kredit». – 2004.–
¹ 9(88). – 45–48-b.
4.21. Jo‘rayev A. To‘g‘ri (bevosita) soliqlar: ularni davlat
budjeti daromadlarini shakllantirishdagi o‘rni //«O‘zbe-
kiston iqtisodiy axborotnomasi». – 2004. – ¹ 9–10. –
58–59-b.
4.22. Jo‘rayev A., Mamatov B. Iqtisodiy samaradorlik
omillari //«O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi».– 2003.– ¹7.–
6-b.
4.23. Jo‘rayev A., Mamatov B. Kichik va o‘rta biznesni
rivojlantirishda bozor infratuzilmasi //«Bozor, pul va kre-
dit». – 2003. – ¹ 2. – 43–47-b.
4.24. Jo‘rayev A. Soliqlarning budjet tizimi bo‘g‘inla-
riaro taqsimlanishi //«Bozor, pul va kredit». – 2004. –
¹ 11. – 18–21-b.
4.25. Jo‘rayev A. Umumiylik va o‘ziga xoslik //«Soliq
to‘lovchining jurnali». – 2004. – ¹ 9. – 26–28-b.
364

---

4.26. Jo‘rayev A., Qo‘ziyeva N. O‘zbekistonda xorijiy
investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar faoliyatini soliqlar
orqali rag‘batlantirishda imtiyozlarning tutgan o‘rni
//Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqqa tortish va
sug‘urta faoliyatini takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-
amaliy konferensiya materiallari. 11–12-fevral 2004. –
Toshkent, 2004. 39–41-b. 
4.27. Äæóðàåâ A.Ñ. Àêòóàëüíûå âîïðîñû íàëîãîîá-
ëîæåíèÿ âàëþòíûõ îïåðàöèé êîììåð÷åñêèõ áàíêîâ
//«Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðåìåííîé íàóêè». – Ìîñ-
êâà, 2003. – ¹ 4 (13). – Ñ. 67–68.
4.28. Jo‘rayev A.S. Bank kreditlari: Davlat budjeti daro-
madlari manbayi sifatida //O‘zbekiston bank tizimini isloh
qilish va erkinlashtirishning asosiy yo‘nalishlari: Xalqaro
ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. 30-aprel, 2004. –
Toshkent, 2004. 73-b.
4.29. Äæóðàåâ A.Ñ., Áîáîêóëîâ T.È. Ïðîáëåìû ïî-
âûøåíèÿ ýôôåêòèâíîñòè ìîíèòàðíîé ïîëèòèêè Öåí-
òðàëüíîãî áàíêà Óçáåêèñòàíà // «Ñîâðåìåííûå àñ-
ïåêòû ýêîíîìèêè». – Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2003. – ¹ 8
(36). – Ñ. 70–73.
4.30. Äæóðàåâ A.Ñ. Âíóòðåííèé íàëîãîâûé êîí-
òðîëü õîçÿéñòâåííûõ ñóáúåêòîâ //Ñåìíàäöàòûå ìåæäó-
íàðîäíûå Ïëåõàíîâñêèå ÷òåíèÿ: Teç. äîêë. – Moñêâà,
2004. Ñ. 315 –316.
4.31. Äæóðàåâ A.Ñ. Âîçäåéñòâèå íàëîãîâîé ñèñòåìû
íà ðàçâèòèå òåíåâîé ýêîíîìèêè //«Ñîâðåìåííûå àñ-
ïåêòû ýêîíîìèêè». – Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2004. – ¹ 1
(52). – C. 186–189.
4.32. Juraev Abdugaffor S., Jumaev Nodir H. The basic
aspects of development of currency operations of commer-
cial banks of the republic of Uzbekistan //Iqtisodiyotni
erkinlashtirish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliya-
tini takomillashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konfer-
ensiya materiallari. 11–12 fevral 2004.– Toshkent, 2004.
386–389-b.
4.33. Äæóðàåâ A.Ñ. Íàëîãîâûé êîíòðîëü: âîïðîñû
òåîðèè. //«Âîïðîñû ãóìàíèòàðíûõ íàóê». – Moñêâà. –
2004. – ¹ 1(10). – Ñ. 120–121.
4.34. Äæóðàåâ A.Ñ. Ïåðñïåêòèâû ñîâåðøåíñòâîâà-
íèÿ ìåòîäîëîãè÷åñêèõ îñíîâ íàëîãîâîé ïîëèòèêè â
Ðåñïóáëèêå Óçáåêèñòàí //«Âîïðîñû ýêîíîìè÷åñêèõ
íàóê». – Moñêâà, 2004. – ¹ 1(5). – Ñ. 180–181.
365

---

4.35. Äæóðàåâ A.Ñ. Ðîëü ïðàâèòåëüñòâåííûõ öåííûõ
áóìàã â ôèíàíñèðîâàíèè ðàñõîäîâ ãîñóäàðñòâåííîãî
áþäæåòà Óçáåêèñòàíà //«Àêòóàëüíûå ïðîáëåìû ñîâðå-
ìåííîé íàóêè».– Moñêâà, 2003.– ¹ 4(13). – Ñ. 69–70.
4.36. Jo‘rayev A.S. Soliqlar bo‘yicha to‘lovsizlik muam-
mosi va uni hal qilish yo‘llari //Iqtisodiyotni erkinlashti-
rish sharoitida soliqqa tortish va sug‘urta faoliyatini tako-
millashtirish yo‘llari: Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
materiallari. 11–12-fevral 2004. – Toshkent, 2004.
33–34-b. 
4.37. Äæóðàåâ A.Ñ., Õóæàìêóëîâ Ä.Þ. Èíîñòðàííûå
èíâåñòèöèè è ðàçâèòèå ýêîíîìèêè Ðåñïóáëèêè Óçáå-
êèñòàí //Øåñòíàäöàòûå Ìåæäóíàðîäíûå Ïëåõàíîâ-
ñêèå ÷òåíèÿ: Teç. äîêë. – Moñêâà, 2003. Ñ. 107.
4.38. Malikov T.S. Mustaqillik yillarida soliq siyosati
//«Jamiyat va boshqaruv». – 2001. – ¹2. – 21–24-b.
4.39. Malikov T.S., Haydarov N.H. «Yetti o‘lchab...».
//«Bozor, pul va kredit». – 2001. – ¹ 3–4 – 74–75-b.
4.40. Malikov T.S. Soliq va imtiyozlar dialektikasi. (1-
maqola) //«Iqtisod va hisobot». – 1997.
4.41. Malikov T.S. Soliq va imtiyozlar dialektikasi. (2-
maqola) //«Iqtisod va hisobot». – 1997. – ¹ 12.
4.42. Olimjonov. O. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida
soliq siyosati. «Hayot va iqtisod», 1992.
4.43. Ïàíñêîâ Â.Ã. Îðãàíèçàöèîííûå âîïðîñû íàëî-
ãîâîé ðåôîðìû. //«Ôèíàíñû». – 2000. – ¹ 1. – Ñ. 33.
5. Dissertatsiya va dissertatsiya avtoreferati.
5.1. Oëèìæîíîâ O.O. Ðàçâèòèå ôèíàíñîâ àãðîïðî-
ìûøëåííîãî êîìïëåêñà â ñîâðåìåííûõ óñëîâèÿõ:
Äèññ. ... ä-ðà. ýêîí. íàóê. – ÑÏá. 1992. – 52 ñ.
5.2. Ïàíñêîâ Â.Ã. Íàëîãîâîå áðåìÿ â Ðîññèéñêîé
íàëîãîâîé ñèñòåìå: Äèññ. ... êàíä. ýêîí. íàóê. – Moñ-
êâà, 1999. – 157 ñ.
5.3. Ñèíåëüíèêîâ-Ìóðûëåâ Ñ.Ã. Íàëîãîâûå ïðîáëåìû
â ïåðåõîäíîé ýêîíîìèêå (îïûò ñðàâíèòåëüíî-òåîðå-
òè÷åñêîãî àíàëèçà): Àâòîðåô. äèññ. ... êàíä. ýêîí. íà-
óê. – Moñêâà, 1996. – 47 ñ.
5.4. Haydarov N.X.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish
sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq
munosabatlarini takomillashtirish masalalari (xorijiy inves-
titsiyali korxonalar misolida): Iqtisod fanlari doktori diss. –
Toshkent, – 2003. – 268-b.
366

---

367
5.5. Jo‘rayev A.S. Davlat budjeti daromadlarini shakl-
lantirishning dolzarb muammolari. Iqtisod fanlari doktori
diss. – Toshkent, – 2005. – 320-b.
5.6. To‘rayev Sh.Sh. Xo‘jalik subyektlarining soliq yuki-
ni optimallashtirish masalalari. Iqtisod fanlari nomzodi diss.
avtoreferati. – Toshkent, – 2007. – 24-b.
6. Xorijiy tilda yozilgan adabiyotlar va internet saytlari.
6.1. Asion. Development Bank. Monila, 2004. – 214 p.
6.2. Government G‘inancial Statistics. IMF, 2001. Wa-
shington D.C.
6.3. Namozov O. Influence of Money Supply on the
Innflation Process in Uzbekistan //Econometric Anlysis
Uzbek Economic Trends Joural, Jan–March 2000, – r.
38–47.
6.4. Mariette D. Bercy report a zero sur le dossier du
Gredit Jonciur. //Tribune. — P., 1998. – Sept., p. 9.
6.5. Szepo G. G‘inancal regualation and multitier
G‘inancial intermediation system in Eastern Europe.
Introduction journal of Banking and finance, 2000. – 410
r.
6.6. Steinbery A. An innovatiori package for financial
sector reforms // Joural of Banking and finance. 2001.
6.7. Tanzi V. Taxation in an Integrationg World. –
Washington.: The Brooklngs Institut, 1995. – S. 134;
G‘armer P., Lyal R. EC Tax Law. – Oxford.: Clarendon
Press, 1994. – r. 297.
6.8. Tax Policy. Handbook, Edited by Parhasarthi
Shome, IMG‘, 1995. Washington D.C.
6.9. http://www. cer. uz. 
6.10. http://www. review. uz.
6.11. http://www. federalreserve. gov.
6.12. http: //www. imf. org.
6.13. http: //www. nalog. uz.
6.14. http: //www. mf. uz.
6.15. http: //www. tfi.uz.
6.16. http: //www. gov. uz.
6.17.http://www. expert. ru.

---

368
I L O V A L A R
1-ilova
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobi
Ko‘rsatkichlar
Satr
kodi
Summa
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i to‘lan-
gunga qadar foyda (zarar) («Moliyaviy natijalar to‘g‘-
risida hisobot»— 2-sonli shaklning 240-satri)
Soliq to‘lovchi tomonidan boshqa shaxslardan tekin-
ga olingan mol-mulk(*)
Chegirilmaydigan xarajatlar (soliq solinadigan bazaga
kiritiladigan xarajatlar) (Yuridik shaxslardan olinadi-
gan foyda solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilovasining
010-satri)
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegiril-
maydigan, biroq kelgusi hisobot (soliq) davrlarning
soliq solinadigan bazasidan chiqarib tashlanadigan
xarajatlar (Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soli-
g‘i hisob-kitobiga 2-son ilovasining 010-satri)
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib
tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar (Yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 3-
son ilovasining 010-satri)
Hisobot (soliq) davrining soliq solinadigan bazasiga
kiritiladigan xarajatlar (030-satr + 040-satr – 050-
satr)
Olingan (olinishi lozim bo‘lgan) dividendlar
Olingan (olinishi lozim bo‘lgan) foizlar
Soliq solinadigan foyda (010-satr + 020-satr + 060-
satr – 070-satr – 080-satr)
Imtiyozlar — jami (1001-satr + 1002-satr)
shu jumladan:
soliq solishdan ozod qilinadigan foyda
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 4-son ilova 060-satrining 3-ustuni)
soliq solinadigan foydani kamaytirish (Yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son
ilovasining 010-satri)
Soliq solinadigan baza – jami (090-satr – 100-satr)
010
020
030
040
050
060
070
080
090
100
1001
1002
110

---

369
shu jumladan hisoblangan:
plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan
xizmatlar hajmidan olingan foydadan
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 9-son ilovasining 030-satri x 110-satr)
1101-satrda keltirilgan summa chegirilgan holda foy-
dadan (110-satr – 1101-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bel-
gilangan stavkasi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining tu-
zatilgan stavkasi
eksport qiluvchi korxonalar uchun, eksport ulushiga
qarab, % da 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 10-son ilovasining 060-satri)
xizmat ko‘rsatish sohasi korxonalari uchun plastik
kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan xiz-
matlar hajmidan olingan foydadan, % da 
[1301-satr – (1301-satr x 10%)]
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summa-
si – jami
(150-satr + 160-satr)
shu jumladan hisoblangan
1101 satrda ko‘rsatilgan foydadan 
(1101-satr x 1302-satr)
1102 satrda ko‘rsatilgan foydadan
(1102-satr x 1301-satr)
Nogironlar mehnatidan foydalanayotgan korxonalar
uchun foyda solig‘ining tuzatish kiritilgan summasi 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 11-son ilovasining 070-satri)
Budjetga to‘lanadigan yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i summasi 
(140-satr – 170-satr)
Oldingi hisobot davri uchun hisoblangan yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi
Izoh: Kredit tashkilotlari 010-satrni foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotga muvofiq
aniqlaydilar.
(*) Soliq to‘lovchi tomonidan boshqa shaxslardan tekinga olgan pul mablag‘lari
«Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot» — 2-sonli shaklning 240-satrida hisobga
olinadi.
1101
1102
120
130
1301
1302
140
150
160
170
180
190
1-ilovaning davomi
Ko‘rsatkichlar
Satr
kodi
Summa

---

370
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova
Chegirilmaydigan xarajatlar
(soliq solinadigan bazaga kiritiladigan xarajatlar)
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
Chegirilmaydigan xarajatlar – jami
(020–280-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
moddiy qimmatliklarning tabiiy kamayish normala-
ridan ortiqcha yo‘qotishlar va buzilishlar
xodimlarga beriladigan yoki soliq to‘lovchining umu-
miy ovqatlanish ehtiyojlari uchun yordamchi
xo‘jaliklar tomonidan ishlab chiqariladigan tovarlar
(ishlar, xizmatlar) bo‘yicha narxdagi farqlar (zararlar)
xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ixtiyoriy sug‘urta
turlari bo‘yicha ajratmalar bo‘yicha belgilangan nor-
malardan ortiqcha xarajatlar
nodavlat pensiya jamg‘armalariga ajratmalar
xo‘jalik boshqaruvi organini saqlab turish uchun aj-
ratmalar
umumiy ovqatlanish korxonalari yoki boshqa chet
tashkilotlarga joylarni bepul berish xarajatlari, ushbu
korxonalar va tashkilotlar uchun kommunal xizmat-
lar ko‘rsatish qiymatini to‘lash
yillik moliyaviy hisobotni bir hisobot davrida bir
martadan ortiq auditdan o‘tkazish xarajatlari
soliq to‘lovchining faoliyatida talab etilmaydigan
kasblar bo‘yicha kadrlar tayyorlash xarajatlari
xodimlarga bepul ko‘rsatiladigan kommunal xizmat-
lar, beriladigan oziq-ovqatlar, tovarlar, mahsulotlar
va boshqa qimmatliklar yoki soliq to‘lovchining
xodimlari uchun ishlar hamda xizmatlarni bajarish
qiymati, ularga bepul beriladigan uy-joy haqini
to‘lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar
va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summalari)
xodimlarga qo‘shimcha berilgan ta’tillarga to‘langan
haq va ular yuzasidan qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan normalardan ortiqcha kompensatsiyalar,
bundan noqulay va o‘ziga xos mehnat sharoitlarida,
shuningdek, og‘ir va noqulay tabiiy iqlim sharoitlari-
da ishlaganlik uchun ayrim tarmoqlarning xodimla-
010
020
030
040
050
060
070
080
090
100
110

---

371
riga qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan qo‘shim-
cha ta’tillar uchun to‘langan haq mustasno
xodimlarning ovqatlanishi, yo‘l haqi, davolanishi
uchun, davolanish va dam olishi uchun yo‘llanmalar,
ekskursiyalar va sayohatlar uchun, sport seksiyalari,
to‘garaklari, klublaridagi mashg‘ulotlarga, madaniy-
tomosha, jismoniy tarbiya va sport tadbirlariga bori-
shi uchun, obunaga hamda xodimlarning shaxsiy
foydalanishi uchun tovarlarga qilingan xarajatlarning
o‘rnini qoplash yoki to‘lash va boshqa shunga o‘x-
shash to‘lovlar
pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan meh-
nat faxriylariga biryo‘la to‘lanadigan nafaqalar
xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam (xodimning
mehnatda jarohatlanishi yoki uning sog‘lig‘iga bosh-
qacha tarzda shikast yetkazilishi yoxud xodim oila
a’zosining vafoti munosabati bilan beriladigan yoki
xodimning vafoti munosabati bilan oila a’zolariga
beriladigan moddiy yordam bundan mustasno)
ishlab chiqarishda shikastlanganlik tufayli mehnat
layoqatini yo‘qotganlik munosabati bilan tegishli
vakolatli organlarning qarorlarisiz haqiqatdagi ish
haqigacha to‘lanadigan to‘lovlar
ekologiya, sog‘lomlashtirish hamda boshqa xayriya
jamg‘armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni
saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport
korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga, mahalliy
davlat hokimiyati organlariga, fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlariga badallar kiritish
ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan
sog‘liqni saqlash va dam olishni tashkil qilish tadbir-
lariga xarajatlar
mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan
ishlarni (xizmatlarni) (shaharlar va shaharchalarni
obodonlashtirish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam
ko‘rsatish va boshqa turdagi ishlar) bajarishga
sarflangan xarajatlar
atrof-muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joy-
lashtirganlik qonun hujjatlarida belgilangan nor-
malardan ortiqcha bo‘lganligi uchun kompensatsiya
to‘lovlari
120
130
140
150
160
170
180
190
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova

---

372
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova
kredit shartnomasida muddatli qarzlar uchun nazar-
da tutilgan stavkalardan ortiqcha to‘lov muddati
o‘tgan hamda uzaytirilgan kreditlar (zayomlar)
bo‘yicha foizlar
loyihalardagi va qurilish-montaj ishlaridagi kamchi-
liklarni, shuningdek, obyekt yonidagi omborga tashib
keltirilguniga qadar yuz bergan buzilishlar va defor-
matsiyalarni bartaraf etish bo‘yicha xarajatlar, kor-
roziyaga qarshi muhofazadagi nuqsonlar tufayli
taftish o‘tkazish (asbob-uskunalarni qismlarga ajra-
tish) xarajatlari, ushbu xarajatlarni kamchiliklar,
buzilishlar yoki zararlar uchun javobgar bo‘lgan
mahsulot yetkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik
yurituvchi subyektlar hisobiga o‘rnini qoplash mum-
kin bo‘lmagan miqdordagi boshqa shunga o‘xshash
xarajatlar
bayram sanalari va muhim sanalar, jamoat faoliya-
tidagi yutuqlar munosabati bilan xodimlarni rag‘bat-
lantirish hisoblanadigan bir yo‘la mukofotlar
sud chiqimlari
aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar va kamomaddan
yoki aybdor tomon hisobidan zarur summalarning
o‘rnini qoplash mumkin bo‘lmaganda ko‘rilgan za-
rarlar
soliq to‘lovchining asosiy vositalari va boshqa mol-
mulkining (aktivlarining) chiqib ketishidan (balans-
dan chiqarilishidan) ko‘rilgan (buxgalteriya hisobi
to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq aniqlanadi-
gan) zararlar, quyidagi zararlar bundan mustasno:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki O‘zbekis-
ton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori
asosida mol-mulkni bepul topshirishdan ko‘rilgan
zararlar, telekommunikatsiyalar tarmoqlarida tezkor-
qidiruv tadbirlari tizimining texnik vositalarini bepul
topshirishdan hamda ulardan bepul foydalanish va
ularga xizmat ko‘rsatishdan ko‘rilgan zararlar; 
uch yildan ortiq foydalanilgan asosiy vositalarni rea-
lizatsiya qilishdan ko‘rilgan zararlar
xo‘jalik shartnomalari shartlarini va qonun hujjatla-
rini buzganlik uchun to‘langan yoki tan olingan jari-
malar, penya hamda boshqa turdagi sanksiyalar
200
210
220
230
240
250
260
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati

---

373
davlat ulushlarini boshqarish bo‘yicha boshqaruvchi
kompaniyalar, davlat ishonchli boshqaruvchilari va
ishonchli boshqaruvchilar xizmatlarining qiymatini
hamda ularga mukofotlar to‘lash, shuningdek, kom-
paniyalarning boshqa professional boshqaruvchilariga
mukofotlar to‘lashga doir xarajatlar
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga asosan
chegirilmaydigan xarajatlarga tegishli boshqa xarajat-
lar – jami (2801—28... satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
270
280
2801
2802
2803
2804
28...
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobiga 1-son ilova
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobiga 2-son ilova
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirilmaydigan,
biroq keyingi hisobot davrlarining soliq solinadigan bazasidan chiqarib
tashlanadigan xarajatlar (9440-hisobvaraqda hisobga olingan xarajatlar)
Ushbu davrida soliq solinadigan bazadan chiqarib
tashlanmaydigan, biroq kelgusi hisobot davrlarining
soliq solinadigan bazasidan chiqarib tashlanadigan
xarajatlar – jami (020—060-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
yangi ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni, shu-
ningdek, seriyali va ommaviy ishlab chiqariladigan
yangi mahsulot turlarini hamda texnologik jarayon-
larni o‘zlashtirish xarajatlari
barcha turdagi asbob-uskunalar va texnik qurilma-
larni, ularning o‘rnatilish sifatini tekshirib ko‘rish
maqsadida kompleks sinab ko‘rish (ishlab turgan
holatida) xarajatlari
010
020
030

---

374
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 3-son ilova
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
Summa
Satr
kodi
Xarajatlar ro‘yxati
ishchi kuchlari qabul qilish va yangi ishga tushirilgan
korxonada ishlash uchun kadrlar tayyorlash bilan
bog‘liq xarajatlar
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning jadal-
lashtirilgan usulda hisoblangan amortizatsiya sum-
masi bilan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi-
ning 144-moddasiga muvofiq belgilangan normalar
bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o‘rta-
sidagi farq
shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil etish uchun
qilingan xarajatlar
040
050
060
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib
tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar
(012-balansdan tashqari hisobvaraq ma’lumotlari bo‘yicha)
Hisobot davrida soliq solinadigan bazadan chegirib
tashlanadigan ilgari qilingan xarajatlar — jami
(020 — 060-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
yangi ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni, shu-
ningdek, seriyali va ommaviy ishlab chiqariladigan
yangi mahsulot turlarini hamda texnologik jarayon-
larni o‘zlashtirish xarajatlari
barcha turdagi asbob-uskunalar va texnik quril-
malarni, ularning o‘rnatilish sifatini tekshirib ko‘rish
maqsadida kompleks sinab ko‘rish (ishlab turgan
holatida) xarajatlari
ishchi kuchlari qabul qilish va yangi ishga tushirilgan
korxonada ishlash uchun kadrlar tayyorlash bilan
bog‘liq xarajatlar
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning jadallash-
tirilgan usulda hisoblangan amortizatsiya summasi
bilan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 144-
moddasiga muvofiq belgilangan normalar bo‘yicha
hisoblangan amortizatsiya summasi o‘rtasidagi farq
shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil etish uchun
qilingan xarajatlar
010
020
030
040
050
060
1-ilovaning davomi

---

375
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 4-son ilova
Summa
Satr
kodi
Salmo-
g‘i, %
Imtiyozlar ro‘yxati
Soliq solishdan ozod qilinadigan foyda
1
2
3
4
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realiza-
tsiya qilishdan olingan sof tushum («Mo-
liyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot» — 2-
sonli shaklning 010-satri)
shu jumladan, tushumlar:
protez-ortopediya buyumlari, nogironlar
uchun inventarlar ishlab chiqarishdan, shu-
ningdek, nogironlarga ortopedik protezlash
xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar uchun
mo‘ljallangan protez-ortopediya buyumlari
va inventarlarni ta’mirlash hamda ularga
xizmat ko‘rsatishdan
shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan,
shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tash-
qari) yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xiz-
matlar ko‘rsatishdan
tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mir-
lash hamda qayta tiklash ishlarini amalga
oshirishdan
Soliq solinadigan foyda 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soli-
g‘i hisob-kitobining 090-satri)
Soliq solishdan ozod etilgan foyda – jami
(070 — 110-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
protez-ortopediya buyumlari, nogironlar
uchun inventarlar ishlab chiqarishdan,
shuningdek, nogironlarga ortopedik protez-
lash xizmati ko‘rsatishdan, nogironlar
uchun mo‘ljallangan protez-ortopediya
buyumlari va inventarlarni ta’mirlash ham-
da ularga xizmat ko‘rsatishdan
(050-satr x 020-satrning 4-ustuni)
shahar yo‘lovchilar transportida (taksidan,
shu jumladan, yo‘nalishli taksidan tashqari)
yo‘lovchilarni tashish bo‘yicha xizmatlar
ko‘rsatishdan
(050-satr x 030-satrning 4-ustuni)
010 100
020
030
040
050
X
060
X
070
X
080
X

---

376
tarix va madaniyat yodgorliklarini ta’mir-
lash hamda qayta tiklash ishlarini amalga
oshirishdan
(050-satr x 040-satrning 4-ustuni)
investitsiya fondlarining xususiylashtirilgan
korxonalar aksiyalarini sotib olishga yo‘nal-
tiriladigan foydasi
Xalq banki tomonidan fuqarolarning shax-
siy jamg‘arib boriladigan pensiya hisob-
varaqlaridagi mablag‘lardan foydalanishdan
olingan foydasi
0090
X
100
X
110
X
Summa
Satr
kodi
Salmo-
g‘i, %
Imtiyozlar ro‘yxati
1
2
3
4
Summa
Satr
kodi
Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan
xarajatlar ro‘yxati
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova
Izoh: 4-ustunning 020, 030 va 040-satrlarida ko‘rsatilgan tushumning
salmog‘i 3-ustunning 020, 030 va 040-satrlarining 3-ustunning 010-satriga
nisbati sifatida aniqlanadi.
Soliq solinadigan foydani kamaytirish
Soliq solinadigan foydani kamaytirish – jami 
(020-satr + 030-satr + 040-satr + 050-satr)
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksiga muvofiq
soliq solinadigan foydani kamaytirish – jami
(0201—0205-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
ekologiya, sog‘lomlashtirish va xayriya jamg‘ar-
malari, madaniyat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash,
mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish, jismoniy
tarbiya va sport muassasalariga, fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlariga beriladigan badallar sum-
masiga, biroq soliq solinadigan foydaning 1% dan
ko‘p bo‘lmagan miqdorda (haqiqatdagi xarajatlar
bo‘yicha, biroq Yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobining 090-satrida keltirilgan sum-
maning 1% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda)
010
020
0201
1-ilovaning davomi

---

377
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
qarori asosida kollejlar, akademik litseylar, maktablar
va maktabgacha tarbiya ta’lim muassasalari qurilishi-
ga yo‘naltirilgan mablag‘lar summasiga, lekin soliq
solinadigan foydaning 30% dan ko‘p bo‘lmagan miq-
dorda (haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq Yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining
090-satrida keltirilgan summaning 30% dan ko‘p
bo‘lmagan miqdorda)
asosiy ishlab chiqarishni yangi qurilish shaklida ken-
gaytirishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalaniladi-
gan binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga,
shuningdek, ushbu maqsadlar uchun olingan kredit-
larni uzishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasiga,
tegishli soliq davrida hisoblangan amortizatsiyani
chegirib tashlagan holda, biroq soliq solinadigan foy-
daning 30% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda
(haqiqatdagi xarajatlar bo‘yicha, biroq Yuridik shaxs-
lardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobining 090-
satrida keltirilgan summaning 30% dan ko‘p bo‘lma-
gan miqdorda)
yosh oilalar toifasiga kiruvchi xodimlarga ipoteka
kreditlari badallari to‘lashga va (yoki) mulk sifatida
uy-joy olishga tekin yo‘naltiriladigan mablag‘lar
summasiga, biroq soliq solinadigan bazaning 10%
dan oshmagan miqdorda (haqiqatdagi xarajatlar
bo‘yicha, biroq yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘i hisob-kitobining 090-satrida keltirilgan sum-
maning 10% dan ko‘p bo‘lmagan miqdorda)
diniy va jamoat birlashmalarining (kasaba uyush-
malari, siyosiy partiyalar va harakatlardan tashqari)
xayriya jamg‘armalarining mulkida bo‘lgan korxo-
nalar foydasidan shu birlashmalar va jamg‘armalari-
ning ustavda belgilangan faoliyatini amalga oshirish
uchun yo‘naltiriladigan ajratmalari summasiga
normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq soliq solinadi-
gan foydani kamaytirish – jami
(0301 — 03...-satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
mahalliylashtirish loyihalari bo‘yicha ishlab chiqaril-
gan mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foyda
0202
0203
0204
0205
030
0301
Summa
Satr
kodi
Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan
xarajatlar ro‘yxati
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova

---

378
Summa
Satr
kodi
Soliq solinadigan foydani kamaytiradigan
xarajatlar ro‘yxati
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 5-son ilova
0302
0303
0304
03...
040
050
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil
22-iyundagi PQ-386-son qarorining 2-bandi) 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 6-son ilovasining 090-satri)
Soliq solinadigan foydaning investitsiyalarga yo‘nal-
tiriladigan mablag‘lar summasiga kamaytirilishi 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobi 7-ilovasining 060-satri)
Soliq solinadigan foydaning zarar yoki zararning bir
qismi summasiga kamaytirilishi 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 8-son ilovasining 080-satri)
Izoh:
0302-satr va keyingi satrlar soliq to‘lovchilar tomonidan normativ-huquqiy
hujjatning tegishli bandlari, sanasi, raqami va nomini ko‘rsatgan holda
to‘ldiriladi.

---

379
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 6-son ilova
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qilishdan
olingan foyda hisob-kitobi
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish-
dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar
to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli shaklning 010-satri)
shu jumladan, mahalliylashtirilayotgan mahsulotni
realizatsiya qilishdan olingan tushum
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi-
lishdan olingan tushumning tovarlarni (ishlarni, xiz-
matlarni) realizatsiya qilishdan olingan sof tushum-
dagi salmog‘i, % da 
(020-satr / 010-satr x 100)
Realizatsiya qilingan mahalliylashtirilayotgan mahsu-
lotning ishlab chiqarish tannarxi
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi-
lishdan olingan yalpi moliyaviy natija 
(020-satr – 040-satr)
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qi-
lish xarajatlari 
[(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli
shaklning 050-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot-
gan mahsulotning salmog‘i)]
Ma’muriy xarajatlar 
[(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli
shaklning 060-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot-
gan mahsulotning salmog‘i)]
Boshqa operatsion xarajatlar
[(«Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»— 2-sonli
shaklning 070-satri x 030-satr (mahalliylashtirilayot-
gan mahsulotning salmog‘i)]
Mahalliylashtirilayotgan mahsulot realizatsiya qilish-
dan olingan foyda 
(050-satr – 060-satr – 070-satr – 080-satr)
010
020
030
040
050
060
070
080
090
Izoh:
Mahalliylashtirilayotgan mahsulotni realizatsiya qilish xarajatlari bo‘yicha
alohida-alohida hisob yuritilayotgan taqdirda 060-satrda alohida-alohida
hisob yuritish bo‘yicha xarajat summasi ko‘rsatiladi. 

---

380
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 7-son ilova
Hisobot (soliq) davri uchun soliq solinadigan foydani kamaytiradigan,
investitsiyaga (modernizatsiyalash, o‘z ishlab chiqarishini texnik va
texnologik qayta jihozlashga, ushbu maqsadlar uchun berilgan kreditlarni
uzishga va lizing obyekti qiymatini qoplashga)
yo‘naltiriladigan mablag‘lar summasi hisob-kitobi 
Ko‘rsatkich nomi
Satr
kodi
Hisobot (soliq) davri
1
chorak
9
oylik
yil
yarim
yillik
O‘tgan soliq davrlarida investit-
siya uchun mablag‘larning qop-
lanmagan qoldig‘i – jami (0101-
satr + 0102-satr + 0103-satr)
shu jumladan:
__________ yil uchun
__________ yil uchun
__________ yil uchun
Tegishli hisobot (soliq) davrida
hisoblangan amortizatsiya sum-
masi
Mablag‘larning investitsiyalarga
sarflanishi — jami (0301-satr +
0302-satr)
shu jumladan:
modernizatsiyalashga
ishlab chiqarishni texnik va tex-
nologik qayta jihozlashga — ja-
mi (03021-satr + 03022-satr +
03023-satr)
ulardan:
xarid qilingan yangi texnologik
jihoz (ishlab chiqarishga joriy
soliq davrida joriy etilgan)
investitsiya uchun olingan kre-
ditni uzish
lizing obyekti qiymatini qoplash
Investitsiyalarning hisoblangan
amortizatsiya summasidan orti-
shi (010-satr + 030-satr – 020-
satr)
010
0101
0102
0103
020
030
0301
0302
03021
03022
03023
040

---

381
Hisoblangan soliq solinadigan
foyda
[Yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i hisob-kitobining
(090-satr – 1001-satr)] –
[Yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i hisob-kitobiga
5-son ilovaning (020-satr +
030-satr)]
Soliq solinadigan bazaning in-
vestitsiyalar summasiga kamay-
tirilishi (040-satr, biroq 050-
satrdan yuqori emas)
Hisobot soliq davrida investit-
siyalar uchun mablag‘larning
qoplanmagan qoldig‘i
(040-satr – 060-satr)
050
060
070
Ko‘rsatkich nomi
Satr
kodi
Hisobot (soliq) davri
1
chorak
9
oylik
yil
yarim
yillik
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 7-son ilova
X
X
X
Izoh: 010-satrda o‘tgan soliq davrida mablag‘larning qoplanmagan qoldig‘i
ko‘rsatiladi. Mazkur qoldiq soliq davri davomida o‘zgartirishsiz ko‘rsati-
ladi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 8-son ilova
Hisobot (soliq) davridagi soliq solinadigan foydani kamaytiradigan
o‘tgan yil (o‘tgan yillar) zarari yoki zararning bir qismi summasining
hisob-kitobi 
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
010
020
Soliq solinadigan davrning boshiga o‘tkazilmagan
zarar qoldig‘i – jami 
(020—060 satrlar yig‘indisi)
shu jumladan:
2005-yil 1-yanvardan so‘ng olingan zarar 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobining 090-satri):
________________ yil uchun

---

382
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
________________ yil uchun
________________ yil uchun
________________ yil uchun
________________ yil uchun
Hisoblangan soliq solinadigan foyda 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobiga 7-son ilovaning 050-satri – 060-satri)
Soliq davrida soliq solinadigan foydani kamaytiradi-
gan zarar yoki zararning bir qismi summasi
(010-satr, biroq 070-satr x 50% dan oshmagan
holda)
Soliq davrining oxiriga o‘tkazilmagan zararning qol-
dig‘i jami 
(010-satr – 080-satr)
shu jumladan:
________________ yil uchun
________________ yil uchun
________________ yil uchun
________________ yil uchun
________________ yil uchun
030
040
050
060
070
080
090
100
110
120
130
140
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
010
020
030
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobiga 9-son ilova
Plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlardan
olingan foydaning hisob-kitobi
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish-
dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar to‘g‘-
risida hisobot» — 2-sonli shaklning 010-satri)
shu jumladan, plastik kartochkalar qo‘llanilib to‘lan-
gan ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish-
dan olingan sof tushumda plastik kartochkalar qo‘l-
lanilib to‘langan ko‘rsatilgan xizmatlar tushumining
salmog‘i, % da 
(020-satr / 010-satr x 100)
1-ilovaning davomi

---

383
Izoh:
Realizatsiyaning umumiy hajmi deganda faoliyatning barcha turlaridan
olingan sof tushum summasi tushuniladi. Bunda eksport ulushi o‘sib bo-
ruvchi yakun bilan aniqlanadi.
Eksport ulushini hisoblashda o‘zi ishlab chiqargan xomashyo tovarlari –
paxta tolasi, ip kalava, paxta linti, xom neft, gaz kondensati, neft mahsu-
lotlari, tabiiy gaz, elektr energiyasi, qimmatbaho, rangli va qora metallar,
rangli va qora metallar prokati, siniqlari va chiqindilarini realizatsiya qi-
lishga doir eksport hajmi hisobga olinmaydi.
Yuridik shaxsdan olinadigan foyda solig‘i stavkasiga eksport ulushiga
bog‘liq holda tuzatish kiritish savdo-vositachilik korxonalari tomonidan
amalga oshirmaydi.
Agar soliq to‘lovchi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining belgi-
langan stavkasiga eksport ulushiga bog‘liq holda tuzatish kiritmasa, 060-
satrda 050-satrda belgilangan stavka ko‘rsatiladi.
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisobotiga 10-son ilova
Eksport ulushiga qarab foyda solig‘i stavkasiga tuzatish kiritish
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish-
dan olingan sof tushum («Moliyaviy natijalar to‘g‘-
risida hisobot» — 2-sonli shaklning 010-satri)
shu jumladan:
o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz-
matlarning) EAVga eksportidan, shu jumladan:
o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz-
matlarning) EAVga eksportidan (mazkur ilova izohi-
da ko‘rsatilgan xomashyo tovarlar hisobga olinmay-
di)
o‘zi ishlab chiqargan tovarlarning (ishlarning, xiz-
matlarning) EAVga eksportidan tushumining tovar-
larni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan
olingan sof tushumdagi ulushi, % da
(030-satr / 010-satr x 100)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining bel-
gilangan stavkasi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining tu-
zatish kiritilgan stavkasi
010
020
030
040
050
060

---

384
010
020
030
040
3%
050
060
070
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
1-ilovaning davomi
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisobotiga 11-son ilova
Nogironlar mehnatidan foydalanadigan korxonalar uchun
foyda solig‘ining tuzatish kiritilgan summasi 
Xodimlarning umumiy soni
shu jumladan, nogironlar
Xodimlarning umumiy sonida nogironlarning ulushi,
% da
Ishga joylashtirilgan nogironlarning belgilangan
me’yori, % da
Belgilangan me’yordan ortishi, % da
(030-satr – 040-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi 
(Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-
kitobining 140-satri)
Nogironlar mehnatidan foydalanadigan korxonalar
uchun foyda solig‘iga tuzatish kiritilgan summasi 
(060-satr x 050-satr)
Summa
(so‘m)
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
Soliq agentlari tomonidan dividendlar va foizlar ko‘rinishidagi
daromadlardan to‘lov manbaida ushlab qolinadigan yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig‘i hisob-kitobi
I. Dividend ko‘rinishidagi daromadlar
Hisobot (soliq) davrida aksiyadorlarga (ishtirokchi-
larga) hisoblangan dividendlar — jami
Hisobot (soliq) davrida aksiyadorlarga (ishtirokchi-
larga) to‘langan dividendlar jami – soliq solinadigan
baza (0201-satr + 0202-satr)
shu jumladan:
O‘zbekiston Respublikasi norezidentlariga to‘langan
dividendlar
O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga to‘langan
dividendlar
Soliq solinadigan bazani kamaytirish — jami
(0301-satr + 0302-satr + 0303-satr)
010
020
0201
0202
030

---

385
1-ilovaning davomi
shu jumladan:
ular olingan yuridik shaxsning ustav fondiga (ustav
kapitaliga) yo‘naltirilgan
investitsiya fondlariga ularning investitsiya portfelida
turgan xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari
uchun to‘langan
boshqa imtiyozlar – jami (03031—030... — satrlar
yig‘indisi)
shu jumladan:
Kamaytirishlarni hisobga olgan holda soliq solinadi-
gan baza (020-satr — 030-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi,
% da
Budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan yuridik shaxslardan
olinadigan soliq summasi (040-satr x 050-satr)
II. Foizlar ko‘rinishidagi daromadlar
Hisobot (soliq) davrida hisoblangan foizlar —jami
Hisobot (soliq) davrida to‘langan foizlar jami – soliq
solinadigan baza (0801-satr + 0802-satr)
shu jumladan:
O‘zbekiston Respublikasi norezidentlariga to‘langan
foizlar
O‘zbekiston Respublikasi rezidentlariga to‘langan
foizlar
Soliq solinadigan bazani kamaytirish — jami
(0901-satr + 0902-satr + 0903-satr)
davlat obligatsiyalari va davlatning boshqa qimmatli
qog‘ozlari bo‘yicha
O‘zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Pen-
siya jamg‘armasining vaqtinchalik bo‘sh mablag‘lari-
ni moliya bozorlarida joylashtirish
boshqa imtiyozlar – jami (09031-090... satrlar
yig‘indisi)
0301
0302
0303
03031
03032
030...
040
050
060
070
080
0801
0802
090
0901
0902
0903
Summa
(so‘m)
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
10%
13—4777

---

386
Shu jumladan:
Kamaytirishlarni hisobga olgan holda soliq solinadi-
gan baza (080-satr – 090-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkasi,
% da
Budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan yuridik shaxslardan
olinadigan foyda solig‘i summasi
(100-satr x 110-satr)
1-ilovaning oxiri
Summa
(so‘m)
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
10%
09031
09032
090...
100
110
120
* STIR O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari bo‘yicha ko‘rsatiladi.
Jami daromad summasi va to‘lov manbaidan ushlab qolingan yuridik
shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining umumiy summasi to‘g‘risida
ma’lumotnoma
T/r
Yuridik shaxsning
(daromad oluvchi-
ning) nomi
STIR*
Hisoblangan sana
To‘lov sanasi
Daromad turi
Yuridik shaxslardan
olinadigan foyda
solig‘i stavkasi
To‘langan daromad
summasi
Ushlab qolingan
yuridik shaxslardan
olinadigan foyda
solig‘i summasi
Imtiyozlar summasi
(mavjud bo‘lgan
taqdirda)
Imtiyozlarni qo‘l-
lash uchun asos
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
...
Jami
yuridik
shaxslar
bo‘yicha
X
X
X

---

387
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
2-ilova
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha 
joriy to‘lovlarni hisoblash uchun 
MA’LUMOTNOMA
Izoh: Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hisob-kitoblari o‘sib
boruvchi yakun bilan tuzilishini hisobga olib, tuzatish koeffitsientini
hisoblab chiqarish uchun ma’lumotlar hisob-kitob bo‘yicha 1-chorak, 2-
chorak (1-yarim yillik ayiruv 1-chorak) va hokazo uchun aniqlanadi.
Hisobot davrida yuridik shaxslardan olinadigan foyda
solig‘ini to‘lagunga qadar taxmin qilinayotgan foyda
summasi
Taxmin qilinayotgan foydaning tuzatish koeffitsienti
(110-satrning oldingi chorakda foyda solig‘i hisob-
kitobining 010-satriga nisbati x100), % da
Hisobot davridagi taxmin qilinayotgan soliq solish
bazasi (010-satr x 020-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i uchun
belgilangan stavka, %
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i summasi
(030-satr x 040-satr)
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha
joriy to‘lovlar summasi 
(050-satr / 3)
010
020
030
040
050
060

---

388
Ko‘rsatkichlar
3-ilova
Yagona soliq to‘lovi hisob-kitobi
Jami
Satr
kodi
Shu jumladan, yagona soliq
to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida
ma’lumotda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bo‘yicha
(01-varaq)
asosiy
fao-
liyat
turi-1
2
3
4
5
6
Tovar (ish, xizmat)larni
realizatsiya qilishdan sof
tushum
Faoliyat turlari bo‘yicha
tushumning tovar (ish,
xizmat)larni realizatsiya
qilishdan jami
tushumdagi salmog‘i,
%da
Boshqa daromadlar
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobi 1-ilovasi-
ning 010-satri)
Soliqqa tortiladigan
yalpi tushum (010-satr
+ 030-satr)
Imtiyozlar — jami
(0501-sao + 0502-satr)
shu jumladan:
soliq solish obyekti
sifatida qaralmaydigan
daromadlar
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobi 2-ilovasi-
ning 010-satri)
soliq solinadigan yalpi
tushumni kamaytirish
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobi 3-ilovasi-
ning 010-satri)
Soliqqa solinadigan
baza – jami (040-satr –
050-satr)
010
020
100
030
X
X
X
X
X
040
050
0501
X
X
X
X
X
0502
060

---

389
Ko‘rsatkichlar
Jami
Satr
kodi
Shu jumladan, yagona soliq
to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida
ma’lumotda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bo‘yicha
(01-varaq)
asosiy
fao-
liyat
turi-1
2
3
4
5
6
shu jumladan, hisoblan-
gan:
plastik kartochkalar
qo‘llanib ko‘rsatilgan
xizmatlar hajmidan
olingan tushumdan 
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobi 5-ilovasi-
ning 030-satri x 060-
satr)
0601-satr bo‘yicha olin-
gan tushum chegirilgan
holdagi tushumdan
(060-satr – 0601-satr)
Yagona soliq to‘lovining
belgilangan stavkasi
Yagona soliq to‘lovining
tuzatilgan stavkasi:
eksport qiluvchi kor-
xonalar uchun eksport
ulushiga nisbatan,%da
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobi 6-ilovasi-
ning 060-satri)
xizmat ko‘rsatish sohasi
korxonalari uchun plas-
tik kartochkalar
qo‘llanib to‘langan
ko‘rsatilgan xizmatlar
hajmidan olingan
tushumga nisbatan, %da
[0801-satr – (0801-satr
x 10%)]
Yagona soliq to‘lovi
summasi – jami (0901-
satr + 0902-satr)
0601
0602
3-ilovaning davomi
070
X
080
X
0801
X
0802
X
090

---

390
Ko‘rsatkichlar
Jami
Satr
kodi
Shu jumladan, yagona soliq
to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida
ma’lumotda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bo‘yicha
(01-varaq)
asosiy
fao-
liyat
turi-1
2
3
4
5
6
3-ilovaning davomi
shu jumladan, hisoblan-
gan:
0601-satrda ko‘rsatilgan
tushumdan (0601-satr x
0802-satr)
0602-satrda ko‘rsatilgan
tushumdan (0602-satr x
0801-satr)
Budjetga to‘lanadigan
qo‘shilgan qiymat solig‘i
summasi 
(Qo‘shilgan qiymat
solig‘i hisob-kitobining
030-satri)
Yagona soliq to‘lovi
summasini kamaytiradi-
gan qo‘shilgan qiymat
solig‘i summasi
(100-satr, biroq 090-satr
x 50 foizdan ko‘p emas)
Hisob-kitob bo‘yicha
hisoblangan yagona
soliq to‘lovi summasi 
(090-satr – 110-satr)
O‘zbekiston yoshlarining
«Kamolot» ijtimoiy
harakatini rivojlantirish
jamg‘armasiga chegiril-
gan holdagi yagona soliq
to‘lovi summasi [120-satr
– (120-satr x 5%)]
Avvalgi davr uchun
hisob-kitob bo‘yicha
yagona soliq to‘lovining
hisoblangan summasi
(130-satr)
0901
0902
100
X
X
X
X
X
X
110
X
X
X
X
X
X
120
X
X
X
X
X
X
130
X
X
X
X
X
X
140
X
X
X
X
X
X

---

391
Umumbelgilangan
soliqlar bo‘yicha qayta
hisob-kitob qilishdagi
qo‘shimcha to‘lanadigan
yagona soliq to‘lovi
O‘zbekiston yoshlarining
«Kamolot» ijtimoiy
harakatini rivojlantirish
jamg‘armasiga o‘tkazi-
ladigan yagona soliq
to‘lovi summasi
[(120-satr – (140-satr /
95%)) x 5%]
Ko‘rsatkichlar
Jami
Satr
kodi
Shu jumladan, yagona soliq
to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida
ma’lumotda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bo‘yicha
(01-varaq)
asosiy
fao-
liyat
turi-1
2
3
4
5
6
3-ilovaning oxiri
150
X
X
X
X
X
X
160
X
X
X
X
X
X
Izoh:
1. 070-satr amalga oshirilayotgan faoliyat turiga qarab yagona soliq to‘lovi
stavkasi ko‘rsatiladi.
2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchisi bo‘lmagan yuridik shaxslar 100 va
110-satrlarga «0» qo‘yadi.
3. 130 va 160-satrlar O‘zbekiston yoshlarining «Kamolot» ijtimoiy haraka-
tini rivojlantirish jamg‘armasi mahalliy bo‘limlari bilan o‘zaro qo‘llab-quv-
vatlash to‘g‘risida shartnomalar tuzgan soliq to‘lovchilar (savdo va umu-
miy ovqatlanish korxonalari, xususiy amaliyot bilan shug‘ullanuvchi nota-
riuslar, lotereyalar tashkil qilish bo‘yicha faoliyatni amalga oshirish
doirasidagi yuridik shaxslar bundan mustasno) tomonidan to‘ldiriladi.

---

392
Ko‘rsatkichlar
Jami
Satr
kodi
Shu jumladan, yagona soliq
to‘lovi to‘lovchisi to‘g‘risida
ma’lumotda ko‘rsatilgan
faoliyat turlari bo‘yicha
(01-varaq)
asosiy
fao-
liyat
turi-1
2
3
4
5
6
4-ilova
Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilishdan sof tushumda plastik
kartochkalar qo‘llanib ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan tushum salmog‘i 
hisob-kitobi
Tovar (ish, xizmat)larni
realizatsiya qilishdan sof
tushum 
(Yagona soliq to‘lovi
hisob-kitobining 010-
satri)
shu jumladan:
plastik kartochkalar
qo‘llanib ko‘rsatilgan
xizmatlardan olingan
tushum
Tovar (ish, xizmat)larni
realizatsiya qilishdan sof
tushumda plastik
kartochkalar qo‘llanib
ko‘rsatilgan xizmatlar-
dan olingan tushum
salmog‘i, %da
(010-satr x 100 / 020-
satr )
010
020
030
Izoh: Mazkur ilova plastik kartochkalar qo‘llanib xizmatlar ko‘rsatgan
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari, xizmat ko‘rsatish sohasi kor-
xonalari tomonidan to‘ldiriladi.

---

393
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
5-ilova
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobi
1
2
3
Hisobot davrida hisobga olinadigan qo‘shilgan qiy-
mat solig‘i (QQS) summasi (2-ilovaning 050-satri)
Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya qilingan
tovarlar bo‘yicha tushum joriy soliq davrida kelib
tushishi munosabati bilan hisobga olinadigan QQS
summasi (3-ilovaning 050-satri)
Hisobga olinadigan jami QQS summasi (010-satr +
020-satr)
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish
oboroti bo‘yicha QQS summasi (4-ilovaning 010-satr
4-ustun)
Budjetga to‘lanadigan (kamaytiriladigan) QQS sum-
masi (040-satr – 030-satr)
010
020
030
040
050

---

394
010
X
X
020
030
040
Qiymat
Satr
kodi
QQS
summasi
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 
hisob-kitobiga 1-ilova
Hisobga olinadigan QQS hisob-kitobi uchun foydalaniladigan olingan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS summasi
QQS summasi hisobga olinishi mumkin
bo‘lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) (7-ilo-
vaning 5 va 6-ustunlari yakuniy summalari)
Hisobga olinadigan QQS summasiga tuza-
tish kiritish:
umumbelgilangan soliqlarni to‘lashga, shu
jumladan, yagona soliq to‘lovchisi tomoni-
dan qo‘shilgan qiymat solig‘ini ixtiyoriy ra-
vishda to‘lashga o‘tilganda, shuningdek,
imtiyoz bekor qilinganda QQS to‘lash
bo‘yicha majburiyat yuzaga kelganda tovar-
larning (ishlarning, xizmatlarning) qoldiq-
lari bo‘yicha
soliq solishning soddalashtirilgan tartibiga
(qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lamaydiganlar
toifasiga) o‘tganda, shu jumladan, imtiyoz-
lar tatbiq etilganda, tovar (ishlar, xizmatlar)
qoldiqlari bo‘yicha
Hisobga olinadigan QQS summasi hisob-
kitobi uchun foydalaniladigan olingan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha QQS
summasi (010-satr + 020-satr – 030-satr)

---

395
Realiza-
tsiya
bo‘yicha
oborot
summasi
Satr
kodi
Har bir
oborot-
ning
realiza-
tsiya
bo‘yicha
jami
oborot-
dagi
salmog‘i
*
QQS
Ko‘rsatkichlar
010 100%
X
X
0101
X
0102
X
00103
X
X
X
01031
X
X
01032
X
01033
X
X
01034
X
X
0104
X
020
X
X
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
hisob-kitobiga 2-ilova
Hisobga olinadigan qo‘shilgan qiymat solig‘i summasi hisob-kitobi
1
2
3
4
5
Tovar (ish, xizmat)larni realiza-
tsiya qilishdan sof tushum, jami
(Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobot — 2-sonli shaklning 010-
satri)
shu jumladan:
20 foizli stavka qo‘llaniladigan
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
(tovarlar eksportidan tashqari)
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
tovarlar eksporti:
chet el valutasida
jo‘natish kuniga O‘zR Markaziy
banki tomonidan belgilangan kurs
bo‘yicha milliy valutadagi ekviva-
lentda
valuta tushumi kelib tushishi
(chet el valutasida)
kelib tushgan chet el valutasining
salmog‘i
(01033-satr / 01031-satr x 100)
soliq solinmaydigan tushum
Hisobga olinadigan QQS summasi
hisob-kitobi uchun foydalaniladi-
gan olingan tovarlar (ishlar, xiz-
matlar) bo‘yicha QQS summasi
(1-ilovaning 040-satri)

---

396
Olingan va realizatsiya bo‘yicha
oborotlar uchun ishlatiladigan to-
varlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha
QQS summasi (alohida-alohida
yuritiladigan hisob bo‘yicha)
( 0 3 0 1 - s a t r + 0 3 0 2 - s a t r + 0 3 0 3 -
satr+0304-satr)
shu jumladan:
20 foizli stavka qo‘llaniladigan
oborotlar uchun
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
(tovarlar eksportidan tashqari)
oborotlar uchun
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
tovarlarning chet el valutasidagi
eksporti uchun
qo‘shilgan qiymat solig‘i solin-
maydigan oborot uchun
Olingan va realizatsiya bo‘yicha
oborotlar uchun ishlatiladigan to-
varlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha
QQS summasi (mutanosib usul
bo‘yicha) (020-satr – 030-satr)
shu jumladan:
20 foizli stavka qo‘llaniladigan
oborotlar uchun
(040-satr x 0101-satr)
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
(tovarlar eksportidan tashqari)
oborotlar uchun
(040-satr x 0102-satr)
030
X
X
X
X
0301
X
X
0302
X
X
0303
X
X
0304
X
X
040
X
X
X
X
0401
X
X
0402
X
X
Realiza-
tsiya
bo‘yicha
oborot
summasi
Satr
kodi
Har bir
oborot-
ning
realiza-
tsiya
bo‘yicha
jami
oborot-
dagi
salmog‘i
*
QQS
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5
5-ilovaning davomi

---

397
Realiza-
tsiya
bo‘yicha
oborot
summasi
Satr
kodi
Har bir oborotning
realizatsiya bo‘yicha
jami oborotdagi ulushi
QQS
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5
5-ilovaning davomi
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
tovarlarning chet el valutasidagi
eksporti uchun
(040-satr x 01032-satr)
Qo‘shilgan qiymat solig‘i solin-
maydigan oborot uchun (040-satr
x 0104-satr)
Olingan tovarlar (ishlar, xizmat-
lar) bo‘yicha hisobga olinadigan
QQS summasi (0501-satr + 0502-
satr + 05031-satr)
shu jumladan, realizatsiya
bo‘yicha oborotlar uchun:
20 foizli stavka qo‘llaniladigan
oborotlar uchun (0301-satr +
0401-satr)
0 foizli stavka qo‘llaniladigan (to-
varlar eksportidan tashqari) obo-
rotlar uchun (0302-satr + 0402-
satr)
0 foizli stavka qo‘llaniladigan
tovarlarning chet el valutasidagi
eksporti uchun (0303-satr +
0403-satr)
shu jumladan, valuta tushumi
kelib tushganlari bo‘yicha
(0503-satr x 01034-satrning
3-ustuni / 100)
Valuta tushumining to‘liq kelib
tushmaganligi munosabati bilan
hisobga olinmaydigan QQS sum-
masi (0503-satr – 05031-satr)
Hisobga olinmaydigan QQS sum-
masi (020-satr – 050-satr = 0304-
satr + 0404-satr + 05032-satr)
0403
X
X
0404
X
X
050
X
X
X
X
0501
X
X
0502
X
X
0503
X
X
05031
X
X
05032
X
X
060
* Izoh: 0101, 0102, 01032, 0104-satrlarning 3-ustunlari qiymatlari ushbu
satrlarning 4-ustunlarining 010-satr 4-ustuniga nisbati orqali aniqlanadi.

---

398
* Izoh:
Joriy soliq davrida valuta tushumi to‘liq kelib tushmagan eksport mahsu-
lotlarini realizatsiya qilish bo‘yicha oborotlar uchun hisobga olinishi lozim
bo‘lgan QQS summasi budjetga bo‘nak to‘lovlari hisobining alohida hisob-
varag‘i – 4400 da yig‘ib boriladi va valuta tushumining tushib borishi bilan
hisobga olinib boriladi. 
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 3-ilova
Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya qilingan tovarlar bo‘yicha
tushum joriy soliq davrida kelib tushishi munosabati bilan hisobga
olinadigan QQS hisob-kitobi
Qiymat
Satr
kodi
QQS
summasi
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
Avvalgi soliq davrida nol stavka qo‘llaniladi-
gan tovarlar eksportining to‘lov (chet el
valutasida) kelib tushmagan qismi
Avvalgi soliq davrida eksport jo‘natmalari
uchun joriy soliq davrida haqiqatda kelib
tushgan to‘lov hajmi
Avvalgi soliq davrida eksport jo‘natmalari
uchun joriy soliq davrida haqiqatda kelib
tushgan to‘lov hajmining salmog‘i 
(020-satr / 010-satr x 100)
Avvalgi soliq davrida valuta tushumi to‘liq
kelib tushmaganligi sababli hisobga olinma-
gan QQS summasi
Avvalgi soliq davrida eksportga realizatsiya
qilingan tovarlar bo‘yicha tushum joriy soliq
davrida kelib tushishi munosabati bilan
hisobga olinadigan QQS summasi 
(030-satr x 040-satr / 100)*
010
X
020
X
030
X
040
X
050
X

---

399
010
0101
01011
Õ
01012
Õ
01013
0102
0103
0104
0105
Jo‘nat-
malar
qiymati
Satr
kodi
QQS
summasi
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
hisob-kitobiga 4-ilova
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiya qilish oborotlari
Tovarlar, ishlar, xizmatlar realizatsiya
qilish oborotlari, jami (0101—0107-satrlar
yig‘indisi)
ulardan
Tovar (ish, xizmat)larni realizatsiya qilish-
dan sof tushum (Moliyaviy natijalar to‘g‘ri-
sidagi hisobot — 2-sonli shaklning 010-
satri)
shu jumladan:
QQSdan ozod qilinadiganlari (5-ilovaning
010-satri)
nol darajali stavka bo‘yicha soliq solinadi-
ganlari (6-ilovaning 010-satri)
boshqa soliq solinadigan realizatsiya
(0101-satr – 01011-satr – 01012-satr)
tannarxidan past narxda realizatsiya qilin-
gan tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning)
tannarxi va realizatsiya qilish narxi o‘rta-
sidagi ijobiy farq
tovarlarni import qilishda QQS to‘lash
maqsadida bojxona organlari tomonidan
aniqlangan narx va import qilingan tovar-
larning QQS kiritilmagan holda realizatsiya
qilish narxi o‘rtasidagi ijobiy farq summasi
asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tugal-
lanmagan qurilish obyektlari realizatsiyasi
(realizatsiya qilish narxi bilan ularning
qoldiq qiymati o‘rtasidagi QQS summasini
ham o‘z ichiga oladigan ijobiy farq)
mol-mulkni moliya ijarasiga, shu jumladan,
lizingga topshirish (chiqib ketayotgan
aktivlarning qiymati bilan ularning QQS
summasini o‘z ichiga oladigan qoldiq qiy-
mati o‘rtasidagi musbat farq)

---

400
mol-mulkni operativ ijaraga berish
Realizatsiya bo‘yicha 0101, 0104-0106-satr-
larda ko‘zda tutilmagan boshqa oborotlar
0106
0107
01071
01072
01073
01074
Jo‘nat-
malar
qiymati
Satr
kodi
QQS
summasi
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5-ilovaning davomi
Izoh:
0103-satr import qilingan tovarlarni sotish bo‘yicha savdo faoliyatini yuri-
tuvchi import bilan shug‘ullanuvchi korxonalar tomonidan amalga oshiri-
ladi. 
Qiymatiga QQS summasini ham o‘z ichiga oladigan tovarlar (ishlar, xiz-
matlar) realizatsiyasi bo‘yicha oborotlar bo‘yicha QQS summasi (oborot x
20 / 120) formulasi orqali aniqlanadi.

---

401
Izoh: 
Qo‘shimcha imtiyozlar (030 va keyingi satrlar) normativ-huquqiy hujjat-
ning bandi, sanasi, raqami va nomini ko‘rsatgan holda to‘ldiriladi. 
Imtiyozni
qo‘llash
muddati
Soliq
solinadigan
baza
Satr
kodi
Realizatsiya bo‘yicha
oborotlar ro‘yxati
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
hisob-kitobiga 5-ilova
Qo‘shilgan qiymat solig‘idan ozod qilinadigan tovarlarni
(ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish oborotlari
1
2
3
4
Soliq solinmaydigan tovar (ish, xiz-
mat)larni realizatsiya qilish oborotlari 
(020-satr + 030-satr)
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodek-
sigi muvofiq — jami:
shu jumladan:
Boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga
muvofiq soliq solinmaydigan tovarlar
(ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi bo‘-
yicha oborotlar — jami:
shu jumladan:
010
020
0201
0202
0203
0204
0205
0206
0207
0208
030
0301
0302
0303
0304
0305
Õ

---

402
5-ilovaning davomi
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
hisob-kitobiga 6-ilova
Nol darajali stavka bo‘yicha qo‘shilgan qiymat solig‘i solinadigan
tovarlar (ishlar, xizmatlar) realizatsiyasi hisob-kitobi
1
2
3
Soliq solina-
digan baza
Satr
kodi
Soliq solinadigan
obyektlar
010
020
030
040
050
060
070
0701
0702
0703
Nol darajali stavka bo‘yicha soliq solinadigan
tovarlar realizatsiyasi – jami 
(020+030+040+050+060+070 ...):
shu jumladan:
tovarlarni chet el valutasida eksportga realiza-
tsiya qilish
chet el diplomatiya vakolatxonalari va ularga
tenglashtirilgan vakolatxonalarga rasmiy foy-
dalanish uchun tovarlar (ishlar, xizmatlar) rea-
lizatsiyasi
«Bojxona hududida qayta ishlash» bojxona
rejimiga joylashtirilgan tovarlarni qayta ishlash
bo‘yicha bajariladigan ishlar (ko‘rsatiladigan
xizmatlar) realizatsiyasi
xalqaro yo‘nalishda yuk tashish bo‘yicha xiz-
matlar realizatsiyasi
suv ta’minoti, kanalizatsiya, issiqlik ta’minoti,
gaz ta’minoti bo‘yicha aholiga ko‘rsatiladigan
xizmatlar, shu jumladan, xususiy uy-joy mulk-
dorlari shirkatlari aholi nomidan olayotgan
shunday xizmatlar realizatsiyasi
QQS bo‘yicha nol darajali stavka qo‘llanilishi
boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda ko‘zda
tutilgan boshqa tovarlar (ishlar, xizmatlar) rea-
lizatsiyasi – jami
shu jumladan:

---

403
Jami:
QQS summasi hisobga olini-
shi mumkin bo‘lgan tovarlar
(ishlar, xizmatlar) qiymati (5-
ustun- 7-ustun- 9-ustun- 11-
ustun- 13-ustun)
Hisobga olinadigan QQS
summasi hisob-kitobi uchun
foydalaniladigan 
tovarlar (ish-
lar, xizmatlar) bo‘
yicha QQS
summasi (6-ustun- 8-us
tun-
10-ustun- 12-ustun- 14-ustun)
5-ilovaning oxiri
Qo‘shilgan qiymat solig‘i hisob-kitobiga 7-ilova
Xarid qilingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) bo‘yicha hisobvaraq-fakturalar (hisobvaraq-faktura o‘rnini bosadigan hujjatlar) rey
estri
Qiymat
Qiymat
Qiymat
Qiymat
QQS
summasi
Yetkazib
berish
qiymati
(QQS-
siz)
Hisob
varaq-
faktura
sanasi
va
raqami
Yetkazib
beruvchi
STIR
T/r
Yetkazib
beruvchi
nomi
QQS
QQS
QQS
QQS
Bo‘sh vaqtni maz-
munli o‘tkazish,
ko‘ngilochar
tomoshalar tashkil
etish maqsadida
olinganlari
bo‘yicha
Tekinga
olinganlari
bo‘yicha
Qiymati, QQS bilan
birga asosiy vositalar,
nomoddiy aktivlar va
tugallanmagan qurilish
qiymatiga kiradigan
ishlar, xizmatlar
bo‘yicha
Asosiy vositalar,
nomoddiy
aktivlar va
tugallanmagan
qurilish bo‘yicha
Ulardan, hisobga olinmaydiganlari, shu jumladan:
1
2
3
456
7
8
9
1
0
1
1
1
2
1
3
1
4
Õ
Õ

---

404
Qalam
dona
1000
80
80000
20
16000
96000
6-ilova
Hisobvaraq-fakturani to‘ldirilishi 
(raqamlar shartli)
Qo‘shilgan
qiymat solig‘i
Tovarlar
(ish
va xiz-
matlar)
nomi
Tovar-
ning
o‘lchov
birligi
(dona,
kg,
metr
va
hokazo)
Yuklab
jo‘na-
tiladi-
gan
tovar-
larning
miqdori
yoki
soni
Tovarlar
ning
shart-
noma
bo‘yicha
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘isiz
narxi
(so‘mni)
Tovar-
larning
jami
yetkazib
berish
qiymati
(qo‘shil-
gan
qiymat
soli-
g‘isiz)
3x4
(so‘m-
da)
Jo‘nati-
layotgan
tovar-
larning
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
bilan
hisob-
langan
summasi
(so‘mda)
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
stavkasi
%(20
yoki
«0»)
Agar
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i-
dan
ozod
bo‘lsa
chiziq-
cha
tortib
qo‘yiladi
Jo‘nati-
layotgan
tovarlar
bo‘yicha
tegishli
stavka-
larga
ko‘ra
hisob-
langan
qo‘shil-
gan
qiymat
solig‘i
summasi
1
2
3
4
5
6
7
8

---

405
Summa
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
010
020
030
040
050
060
070
080
090
100
110
120
130
140
150
160
7-ilova
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi
Asosiy vositalar, shu bilan birgalikda moliyaviy ijara
(lizing) shartnomasi bo‘yicha olingan asosiy vosita-
larning va soliq solinadigan nomoddiy aktivlarning
o‘rtacha yillik qoldiq qiymati — 
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq
hisob-kitobiga 1-ilovaning 070-satri
Soliq solinadigan bazaning kamaytirilishi — Yuridik
shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kito-
biga 4-ilovaning 010-satri
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqni
hisoblash uchun soliq solinadigan baza (010-satr –
020-satr)
Belgilangan soliq stavkasi, %
Tuzatilgan stavka, % — Yuridik shaxslarning mol-
mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 6-ilovaning
060-satri
Soliq summasi (030-satr x 040-catr, yoki 050-satr)
Normativ muddatda tugallanmagan qurilish obyek-
tining o‘rtacha yillik qiymati – Yuridik shaxslarning
mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova-
ning 080-satri
Soliq stavkasi, % da
Soliq summasi (070-satr x 080-satr)
Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan uskuna-
ning o‘rtacha yillik qiymati – Yuridik shaxslarning
mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova-
ning 090-satri
Soliq stavkasi, % da
Soliq summasi (100-satr x 110-satr)
Budjetga to‘lanadigan yuridik shaxslarning mol-
mulkiga solinadigan soliq summasi (060-satr + 090-
satr + 120-satr)
O‘tgan hisobot davri uchun hisob-kitob bo‘yicha
hisoblangan yuridik shaxslarning mol-mulkiga soli-
nadigan soliq summasi
Qo‘shimcha to‘lashga
Kamaytirishga

---

406
7-ilovaning davomi
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobiga 1-ilova
Soliq solinadigan obyektlarning o‘rtacha yillik qoldiq qiymati (o‘rtacha yillik qiymati) hisob-kitobi
Oxirgi kun holatiga:
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
Yanvar
fevral
mart
1-chorak uchun
(qoldiq) qiymat
(3-ust+ 4-ust
+ 5-ust) / 12
aprel
may
iyun
1-yarim yillik
uchun o‘rtacha
(qoldiq) 
qiymat (3-ust +
4-ust + 5-ust +
7-ust + 8-ust +
9-ust)/12
iyul
avgust
sentabr
9 oylik o‘rtacha
(qoldiq) qiymat 
(3-ust + 4-ust
+ 5-ust + 7-ust
+ 8-ust + 9-ust
+ 11-ust + 12-
ust + 13-ust) /
12
oktabr
noyabr
dekabr
O‘rtacha yillik
(qoldiq) qiymat
3-ust + 4-ust +
5-ust + 7-ust +
8-ust + 9-ust +
11-ust + 12-ust
+ 13-ust + 15-
ust + 16-ust +
17-ust) / 12
Asosiy vositalar:
Boshlang‘ich (tiklash)
qiymati – Buxgalteriya
balansining 010-satri
Eskirish summasi – Buxgal-
teriya balansining 011-satri
Qoldiq (balans) qiymati 
(010-satr – 020-satr)
Nomoddiy aktivlar:
Boshlang‘ich qiymati — Bux-
galteriya balansining 020-satri
Amortizatsiya summasi — Bux-
galteriya balansining 021-satri
010
X
X
X
X
020
X
X
X
X
030
040
X
X
X
X
050
X
X
X
X
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 13
14
15
16
17
18

---

407
060
070
080
090
Qoldiq (balans) qiymati
(040-satr – 050-satr)
Asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning qoldiq qiymati —
jami (030-satr + 060-satr)
Normativ muddatda ishga tu-
shirilmagan, qurilishi tugallan-
magan obyektning qiymati –
Yuridik shaxslarning mol-
mulkiga solinadigan soliq
hisob-kitobiga 2-ilova
Belgilangan muddatda ishga
tushirilmagan uskunaning qiy-
mati – Yuridik shaxslarning
mol-mulkiga solinadigan soliq
hisob-kitobiga 3-ilova
Oxirgi kun holatiga:
Satr
kodi
Ko‘rsatkichlar
Yanvar
fevral
mart
1-chorak uchun
(qoldiq) qiymat
(3-ust+ 4-ust
+ 5-ust) / 12
aprel
may
iyun
1-yarim yillik
uchun o‘rtacha
(qoldiq) 
qiymat (3-ust +
4-ust + 5-ust +
7-ust + 8-ust +
9-ust)/12
iyul
avgust
sentabr
9 oylik o‘rtacha
(qoldiq) qiymat 
(3-ust + 4-ust
+ 5-ust + 7-ust
+ 8-ust + 9-ust
+ 11-ust + 12-
ust + 13-ust) /
12
oktabr
noyabr
dekabr
O‘rtacha yillik
(qoldiq) qiymat
3-ust + 4-ust +
5-ust + 7-ust +
8-ust + 9-ust +
11-ust + 12-ust
+ 13-ust + 15-
ust + 16-ust +
17-ust) / 12
7-ilovaning davomi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12 13
14
15
16
17
18

---

408
Izoh: Belgilangan muddatda ishga tushirilmagan asbob-uskunalar ro‘yxati
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq hisob-kitobi bilan
birga har bir hisobot davri uchun ortib boruvchi yakun bilan taqdim eti-
ladi.
7-ilovaning davomi
Yuridik shaxslarning mol-mulkiga
solinadigan soliq hisob-kitobiga 2-ilova
Normativ muddatlarda ishga tushirilmagan,
qurilishi tugallanmagan obyektlarning
RO‘YXATI
Qurilishi
tugallanmagan
obyektning
nomi
Obyekt qurilishiga
doir loyiha-smeta
hujjatlarida
belgilangan
normativ muddat
Obyektni
ishga
tushirish
muddati
Normativ
muddatlarda
tugallanmagan
qurilish qiymati
O‘rnatilmagan
asbob-
uskunalar
nomi
Asbob-
uskunalarning
kelib tushgan
sanasi
Asbob-uskunalarning
loyiha-smeta
hujjatlariga asosan
o‘rnatilish muddati,
yoki O‘zbekiston
Respublikasi Soliq
kodeksi bilan
belgilangan muddat
Belgilangan
muddatda ishga
tushirilmagan