E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

9.2. Biologik keksayish
Nafaqat yoshiga toMgan kishilaming ishni davom ettirish istagi va ulardan 
foydalanish ehtiyoji tibbiyot va ruhiyat ilmi oldiga bir qancha talablar qo‘yadi. Bu 
talablar M.D.Aleksandrova va uning shogirdlari ta’kidlaganidek, 60 yoshdan 
oshgan odamlaming somatik sihatliligi ulaming ishlab chiqishda qatnashishiga 
qanchalik imkon berishini, insonning ruhiy salomatligi ishlashda qay darajada 
yordamlashishini, sog‘lom keksa odamning psixofiziologik funksiyalari, psixik 
jarayonlari, shaxsiy xususiyatlari va kasb-korlik uchun zarur talablarga mos 
kelish-kelmasligini aniqlashdan iboratdir. Shulaming so‘nggi qismini tadqiq 
qilish bevosita psixologlaming zimmasida boMib, yosh ulg‘ayib borishiga qarab 
fiziologik funksiyalaming o‘zgarishini psixometriya ma’lumotlariga tayanib 
muayyan usulda o‘rganilishi lozim. Bu usulda bir qancha elat, jamoa, hududning 
xuddi shu yoshdagi aholisi bilan solishtiriladi. Tadqiqotning bu usuli ayrim ruhiy 
jarayonlaming yosh dinamikasini aniqlashga xizmat qiladi.
Asab 
sistemasining 
qarishi 
V.D.Mixaylova 
— 
Lukasheva, 
M.M.Aleksandrovskaya kabi olimlaming fiziologik va gistologik tadqiqotlarida 
keksalaming asab sistemasi, bosh miya tuzilishi o‘zgarishi o‘rganilgan bo‘lib, bu 
hoi makroskopiya va mikroskopiya ma’lumot lari asosida ifodalangan.
Makroskopiya ma’lumotlariga ko‘ra: a) keksalik davrida miyaning og‘irligi 
20-30 foiz yengillashadi: b) bir davming o‘zida miya bilan kalla suyagining 
hajmi o‘rtasida disproporsiya kuchayadi; v) keksayish davrida miya burmalari 
kamayadi va ariqchalari kengayishi kuzatiladi, bular ayniqsa miya qobig‘ining 
peshona qismida yaqqol ko‘rinadi va yetuk yoshdagi odamlarga qaraganda 3 -4 ta 
yo‘l qisqaradi; g) miyaning zichligi ortadi.
Mikroskopiyaning natijalariga binoan: 1) nerv hujayralarining umumiy 
miqdori kamayadi, bu o‘zgarish qobig‘ining III-V zonalarida aniq bilinadi; 2)
236

---

Purkine hujayralarining miqdori keskin kamayadi, hujayralaming yo‘qolishi 
yetuk kishilarga nisbatan 25 foiz ko‘p boiadi; 3) nerv hujayralari ajinlashadi: 
yadro esa noto‘g‘ri ko‘rinishga ega bo‘la boshlaydi; 4) nerv tolalari 
yolg‘onlashadi; 5) xabar olib boruvchi yo‘lda mielin tolalarining miqdori ozayadi.
Sensoi^perseptiv fiinksiyalaming qarishi. Ko‘rish funksiyasining yosh 
davri dinamikasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, amerikalik 
psixolog Kruk tadqiqotining ma’lumotlariga qaraganda, agar vaqt hech bir 
cheklanmasa, ko‘ruv stimullarini idrok qilish 20-50 yoshli odamlarda bir tekis, 
aniq va to‘g‘ri amalga oshishi mumkin. Mabodo vaqt cheklangan bo‘lsa, idrok 
qilinayotgan jism qisqa vaqt namoyish qilinsa, qo‘zg‘atuvchining kuchi o‘zgarib 
tursa, yoshlar bilan kattalar o'rtasida keskin farq vujudga keladi. Oddiy turmushda 
bu hoi jismlarga uzoq muddat termulish imkoniyati va sun’iy yorugMikdan foy­
dalanish ko‘ruv idroki pasayishining oldini oladi va muvaqqat uzilishni barham 
toptiradi. L.E.Birron va L.Botvinnik, quyidagicha xulosa chiqardilar: sensor 
informatsiyani qayta ishlash va stimullarni baholash uchun keksa kishilarga ko‘p 
vaqt kerak. Ko‘rish pasayishini ikkita sababi bo‘lib, bir ko‘z gavharining 
torayishi, ikkinchisi ko‘z akkomodatsiyasining yomonlashuvidir.
S.Pakoning fikricha, idrok qilinayotgan ob’ekt va uning stimullari 
qanchalik murakkablashib borsa, tajribada yosh davrining farqlari shunchalik 
ortib boradi.
Bir guruh psixologlaming uqdirishicha, idrok funksiyasidagi yosh davriga 
bog‘liq pasayishning asosiy sabablaridan biri miya po‘stining gnostik zonasidagi 
neyronlar miqdorining kamayishidir. U.Mayls va A.Uelford uning pasayishini 
aytganlar.
Eshitish. Eshitish qobiliyatining eng yuqori darajasini 14-15 yoshlarga 
to‘g‘ri keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. 
Ko‘pgina olimlaining fikricha, inson yoshining ulg‘ayishi bilan eshitishning 
zaiflashuvi mo‘tadil holat hisoblanib, organizmning biologik qarishi bilan uzviy 
bog‘liq ravishda kechadi. Ishlab chiqarishdagi kuchli shovqin odamning eshitish 
qobiliyatini yomonlashtiradi. Eshitish uquvini yo‘qotish erkaklarda ayollarga 
qaraganda ko‘p uchraydi.
Ta’m bilish sezgisida ham yosh ulg‘ayishi va keksalik tufayli ayrim 
o‘zgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiqni sezish 50 
yoshgacha keskin o‘zgarmasa-da, lekin undan keyingi o‘sish davrida maza 
surg‘ichlari miqdorining kamayishi evaziga sezgi chegaralarining kengayishi 
sodir boMadi.
Hid sezgirligining o‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida 
karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bilish sezgirligi kamayishining 
sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va koMansa hidli moddalar bilan nafas 
olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir.
Keksayganda og‘riq va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish 
sezgirligi ham yosh o ‘tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning orqa qismlaridagi 
degenativ o‘zgarish ana shu holatni keltirib chiqaradi.
237

---

9 3 . Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi 
Keksayish davriga 61 (56)-74 yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu 
davrdagi kishilar xilma-xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshqa 
yosh davriardagilardan ajralib turadi.
Mazkur yoshdagilami shartli ravishda ikkita katta guruhga ajratish 
mumkin: a) mutlaqo iste’foga chiqqan, ijtimoiy faol boim agan erkak va ayollar; 
b) nafaqaxo‘r erkak va ayollar, lekin ijtimoiy hayotning u yoki bu jabhalarida 
faoliyat ko*rsatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar. Ulaming his- 
tuyg‘ulari yashash tarziga muvofiq namoyon boiadi. Ulaming his-tuyg*ulari 
vujudga kelishi jihatdan ikki xildir: 1) barqaror kayfiyat, hotirjamlik tuyg‘usiga 
ega boigan, o‘z qadr-qimmatini saqlayotgan, nufuz talab erkak va ayollar; b) 
kayfiyati barqaror, osoyishta xulq-atvorli, oila muhitining sardoriga aylangan, 
tabiat va jamiyat go‘zailiklaridan bahramand boiayotgan, ijtimoiy faoliyatdan 
qariyb uzoqlashgan, qarilik gashtini surayotgan kishilar. Ulaming bir guruhi 
moddiy boylik ma’naviyat bilan qo‘shib olib borishga intilsalar, boshqalari 
to‘plangan moddiy boylik bilan qanoat hosil qiluvchilar, qolgan umrini hotirjam, 
zahmat chekmay o‘tkazishga ahdu paymon qilgan erkak va ayollardan iboratdir. 
Mazkur yoshda yuzaga keladigan inqiroz ham mana shu ikkala omilning mahsuli 
hisoblanadi.
Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlaming 
ham o ‘zgarishiga olib keladi. Ruhiy keksayish alomatlari ayollarda ertaroq paydo 
bo‘ladi. Erkak va ayollar o‘rtasidagi farqlar borgan sari yaqqol ko‘zga tashlana 
boshlaydi. Bu farqlar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axioqqacha 
(farosatlilik, hushyorlik, hoziijavoblik, topqirlik) va aql-zakovat (aql, bilim, 
ijtimoiy tajriba, mahorat, ijodiy faoliyat, barqaror malaka) kabi ruhiy holatlarda 
o ‘z aksini topadi. Ayollaming zaifa deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki 
jismoniy zaiflikdan tashqari boshqa ruhiy kechinmalarda ham beqarorlik sezilib 
turadi (ko‘z yoshi quvonchdan b o isa - irodaning zaifligini ko‘rsatadi, g‘am- 
g ‘ussa, o‘kinish, tug‘yon sababli b o isa his-tuyg‘uni boshqarish imkoniyati 
yo‘qligini ko‘rsatadi). Ayollaming tabiiy azobdan (tugish, bola tarbiyasi) 
tashqari xizmat, oila tashvishi, yumushi, mehr-muhabbatga otashligi, nozik qalbi
238

---

tashqi qo‘zg‘atuvchilarga tez javob beruvchanligi jihatdan ertaroq qarishga olib 
keladi (asab sistemasining buzilishi, irodaviy zo‘riqish, aqliy tanglik holatlari).
Psixologtar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruhiy dunyosini 
o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevchuk 
mazkur yoshdagi odamlaming ijtimoiy faoliyatda qatnashishi xususiyatini 
tekshirib, 65 yoshlilaming 24,1 foizi 70 yoshlilaming 17,4 foizi, 75 yoshlaming 
7,7 foizi ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini aniqlagan. Oliy maktab 
muallimlarining 
ilmiy 
mahsuldorligi 
dinamikasini 
tadqiq 
qilgan 
M.D.Aleksandrova matematika, fizika, biologiya, psixologiya va boshqa 
sohalaming vakillari o‘rtasida keksayishning birinchi bosqichida (61- 66 
yoshlarda) bir oz farq mavjud bo‘lsa-da, uning ikkinchi bosqichida (67-72 
yoshlarda) o‘sha tafovut ham yo‘qolib borishini ta’kidlaydi. L.I.Zaxarova esa . 
keksayish davridagi erkak va ayollarning oliy nerv faoliyatini tekshirib, ularda 
ranglami ko'rish maydonining chegarasi uchun quyidagilar muhim rol uynashini 
uqtiradi: 1) ko‘rish yo‘llari analizatori chekka qismlarining holati; 2) markaziy 
nerv sistemasining umumiy faolligi; 3) insonning yoshi; 4) ko‘rish analizatorining 
faoliyat ko‘rsatish sharoiti; 5) insonning jinsi.
Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda aqlni o ‘lchash uchun 1939 
yilda maxsus test ishlab chiqqan va “Katta kishilar aqlini o‘lchash va baholash” 
nomli kitobida test o‘tkazish usuliyatini batafsil bayon qilgan.
D. Veksler tavsiya qilgan formulaga binoan har qanday yoshdagi shaxsning 
aqliy kamolot darajasini mazkur yoshga munosib tarzda ishlab chiqsa bo‘ladi. 
Buning uchun muallif aql koeffitsienti atamasidan foydalanadi: