Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə

Qırx birinci fəsil 
LƏQƏBLƏR HAQQINDA 
 
Ġndi ləqələr yaman çoxalıbdır, çoxaldıqca da qədir-qiymətdən düĢübdür. 
ġahlar ləqəb verməkdə həmiĢə ehtiyatlı olmuĢlar, çünki yaxĢı məmləkət 
dolandırmaq qaydalarından biri də ləqəblərin verilməsi, hər kəsin öz mövqeyini, öz 
yerini bilməsidir. Bazar adamı
156
ilə dehqanın
117
ləqəbi eyni olsa fərqləri aradan 
qalxar, məĢhur adamla qeyri-məlum adam eyni olar. Alimlə cahilin ləqəbi eyni 
olsa, onları tanımaq olmaz, ölkədə belə iĢlərə yol vermək yaxĢı deyildir. 
Eləcə də əmirlərin və türklərin ləqəbi Hüsaməddin
158
, Seyf əd-dövlə
159
, 
Əmin əd-dövlə
160
və buna bənzər ləqəblər olmuĢdur. Xacələrin
l6l
, əmidlərin
162
, 
dövlət məmurlarının ləqəbləri: Əmir üd- dövlə
163
, Zahirəlmülk
164
, Qəvamülmülk
165
və buna oxĢar ləqəblər olmuĢdur. 
Ġndi belə fərqlər aradan çıxmıĢdır. Türklər xacələrin ləqəblərini götürür, 
xacələr də türklərin və bunu eyib hesab etmirlər, halbuki ləqəblər həmiĢə əziz 
tutulmuĢdur. 
Hekayət. Sultan Mahmud sultanlığa çatdıqdan sonra əmirəlmöminin 
Əlqadir Billahdan
166
ləqəb istədi, ona Vəminəddövlə 
116
ləqəbini göndərdi. 
Mahmud Nimruzu, Xorasanı, Somnata qədər Hindistanı və bütün Ġraqı 

---

112 
tutduqdan sonra xəlifəyə çoxlu hədiyyə və bəxĢiĢ göndərməklə ləqəbinin 
artırılmasını istədi, qəbul etmədi. 
Deyilənlərə görə, Mahmud on dəfə elçi göndərdi, fayda vermədi. 
Səmərqənd xaqanına isə üç ləqəb vermiĢ imiĢ: Zəhirəddövlə, Moin Xəlifətullah
168
, 
Məlik ƏĢĢərq Vəssin
169
. Mahmuda isə bu çox ağır gəlirdi. Bir dəfə də elçi göndərdi 
ki, mən bütün küfr ölkələrini fəth etmiĢəm, sənin adından qılınc vuraram, mənim 
təyin etdiyim xaqana üç ləqəb veribsən, bu qədər xidmətlərimə baxmayaraq mənə 
bir ləqəb?! Cavab gəldi ki: "Ləqəb Ģərəf üçündür, onu adama verirlər ki, Ģərəfi 
artsın, Ģöhrət tapsın. Sən isə özün Ģərəf və Ģöhrətsən, sənə bir ləqəb də kifayətdir. 
Lakin xaqan azbilikli, nadan türkdür. Ona görə xahiĢini yerinə yetirib ləqəblərini 
artırmıĢam. Sən isə bütün elmlərə vaqifsən, bizə daha yaxınsan, biz sənin haqqında 
düĢündüyündən daha yaxĢı fikirdəyik." 
Mahmud bu sözü eĢitdikdə bərk incidi. Onun evində bir türk qadın var idi. 
Bu qadın savadlı dilbilən idi. O, vaxtının çoxunu Mahmudun sarayında keçirir, 
Mahmudla söhbət edir, zarafatlaĢır, onu əyləndirir, cürbəcür əhvalatlar danıĢır və 
oxuyurdu. 
Bir gün Mahmudun qarĢısında oturub onun könlünü açmağa çalıĢırdı. 
Mahmud dedi: "Nə qədər əlləĢirəm ki, xəlifə mənim ləqəbimi artırsın, faydası 
olmur, mənim rəiyyətim olan xaqanın isə bir neçə ləqəbi vardır. Bir adam lazımdır 
ki, xaqanın evindən xəlifənin onun haqqındakı fərmanı gətirsin, nə istəsə verərəm". 
Qadın dedi: "Mən gedib bu fərmanı gətirərəm, lakin nə istəsəm, gərək 
verəsən." 
Mahmud dedi:"Verərəm." 
Ona getmək üçün hər Ģeyi verdi. Arvad oğlunu götürüb Qəzneyndən 
KaĢğərə gəldi. Bir neçə türk qulamı, Xəta, Çindən gətirilə bilən zərif Ģeylər, ipək, 
gözəl kəniz, tərğu
170 
və bu kimi çoxlu mal aldı, sövdəgərlə birlikdə Səmərqəndə 
gəldi. Üç gündən sonra xatunun görüĢünə getdi. Çoxlu bilərzik və boyunbağı 
taxmıĢ gözəl bir kənizi xanımın yanına aparıb dedi: "Ərim sövdəgər idi, hara getsə 
idi məni də özü ilə aparardı - xətaya getmək fikrində idi. Xotənə yetiĢdikdə əcəl 
çatdı. Mən geri qayıdıb KaĢğərə gəldim, KaĢğər xaqanının yanına töhfə apardım və 
dedim: "Mənim ərim böyük xaqanın xidmətçilərindən idi, mən isə xaqanın 
xatununun kənizi idim. Məni azad edib ona ərə verdilər. Bu uĢaq da ondandır. 
Xotəndə əcəli çatdı, ondan nə qalıbsa, hamısı böyük xaqan və xatunun verdiyi 
mayadan ibarətdir. Ġndi xahiĢim budur ki, öz mərhəmət əlini mənim və bu yetimin 
üzərindən əskik etməsin, bizi yaxĢı adamlarla Yüzkəndə və Səmərqəndə göndərsin 
ki, gəlib sizi ziyarət edək və nə qədər sağıq, sizin ömrünüzə dua oxuyaq. O, xatunu 
çox təriflədi, xaqanı da. Sonra bizi yola saldı. Yüzkənd xaqanına buyurdu ki, bizi 
yaxĢı adamlarla Səməqəndə göndərsin. Ġndi sizin dövlətinizdən özümü 
Səmərqəndə salmıĢam. Ərim deyərdi: "Özümü Səmərqəndə sala bilsəm, daha 
oradan heç yerə getməyəcəyəm. 
Ġndi məni oradan çəkib bura gətirən sizin adınız olubdur. Məni qulluğa 

---

113 
qəbul edib, mərhəmət əlinizi mənə uzatsanız, burada qalaram, daĢ-qaĢımı satıb bir 
parça torpaq alaram. Həm sizin xidmətinizdə olaram, həm bu oğlumu böyüdərəm. 
Ümid edirəm ki, sizin bərəkətinizdən allah-taala onu xoĢbəxt edər." 
Xatun dedi: "Ürəyini sıxma, yaxĢılıq, qayğıkeĢlikdən nə mümkünsə, heç 
birini əsirgəmərəm, sənə bir parça çörək yeri düzəldərəm, elə edərəm ki, ürəyincə 
olar, bir saat da qoymaram öz yanımdan uzaq olasan. Xaqana deyərəm, nə istəsən 
sənə verər." 
Xatuna baĢ əyib dedi: "Ġndi mənim xanımım sənsən, baĢqa heç kəsi 
tanımıram, gərək məni xaqanın yanına aparasan ona da sözümü deyəm." 
Xatun dedi: "Sabah gələrsən." 
Sabahısı gün getdi. Onu xaqanın yanına apardı. Bir türk qulamı və bir 
yaxĢı at verib dedi: "Yəqin mənim haqqımda bir az xaqana deyilmiĢdir. Qısası 
budur ki, ərim öldükdən sonra Ģəriki dedi ki, xəta üçün nəzərdə tutulmuĢ Ģeyləri 
geri qaytarmağına dəyməz. Bəzilərini KaĢğər xanına verdik, qalanını yolda 
xərclədik. Ġndi bir mən qalmıĢam, bir də bu yetim. Əgər böyük xaqan da xanımı 
kimi mənu kənizliyə qəbul etsə, mən qalan ömrümü bu Ģərəfli xidmətdə səna 
vurmağa hazıram." 
Xaqan qəbul etdi, ona çoxlu hörmət görstərdi, ondan sonra hər gün 
xatunun qarĢısına bir hədiyyə qoydu, maraqlı əfsanələr söylədi. Xatun və xaqanı 
elə məftun etdi ki, onsuz üzləri gülmür, könülləri açılmırdı. Həm də bərk utanır və 
xəcalət çəkirdilər, çünki kənddən, torpaqdan, mal-dövlətdən ona hər nə təklif 
edirdilərsə, qəbul etmirdi. Hər üç-dörd gündən bir onun üçün ayrılmıĢ saraydan 
çıxıb ata minir, Ģəhərdən üç-dörd fərsəng kənara gedirdi və deyirdi ki, torpaq 
alıram, mülk tikdiririəm. Üç-dörd gün qalır, sonra geri qayıdıb üzr istəyirdi. 
Xatun və xaqan adam göndərib onun nə üçün gecikdiyini soruĢduqda 
xəbər gətirdilər ki, filan kənddə mülk alır. Xatun və xaqan sevinib deyirdilər: 
"Bura ürəyinə yatıbdır." 
Altı ay bu minvalla keçdi. 
Bu müddət ərzində dəfələrlə üzr istəmiĢ, peĢkəĢ, hədiyyə təklif etmiĢdilər. 
HəmiĢə rədd edib demiĢdi: "Dünyada mənim üçün ağalarımı görməkdən daha əziz 
heç bir Ģey yoxdur, allah-taala mənə ruzi veribdir, gündən-günə hiss edirəm ki, bir 
gün də olsun sizsiz dolana bilmərəm. Əgər ehtiyacım olsa, özüm sizdən 
istəyəcəyəm." Beləliklə, onları daha məftun edir, heyran qoyurdu. 
Qızıldan-gümüĢdən nəyi vardısa, hamısını Səmərqəndlə Qəzneyn arasında 
sövdəgərlik edən bir tacirə vermiĢdi. Bəlx yolu ilə beĢ adam göndərmiĢ və demiĢdi 
ki: "Hərəniz bir atla məni mənzil baĢında gözləyin." 
Sonra xatun və xaqanın yanına gəldi, hər ikisinə salam verib dedi: "Bu 
gün sizə bir iĢim düĢüb, bilmirəm deyim, deməyim...
,, 
Xatun dedi: "Səndən qəribə 
Ģey eĢidirəm. Ġndiyə qədər sən yüz xahiĢ etməli idin. Nəyə ehtiyacın var, de..." 
Dedi: "Bütün dünyada mənim bircə oğlum var, ona Quran və ədəbiyyat 
öyrətmiĢəm. Ümid edirəm ki, sizin dövlətinizdən xoĢbəxt olacaqdır. Allahın və 

---

114 
peyğəmbərin yazısından sonra, yer üzərində əmirəlmöminin yazısından daha 
böyük bir yazı, onu yazmıĢ xəttatdan isə daha bilikli bir münĢi ola bilməz. 
Ağalarımızın razılığı olarsa onu iki-üç günlüyə mənə versinlər ki, oğlum onu 
müəlliminə göstərsin." 
Xatun və xaqan dedilər: "Bu çox qəribə xahiĢdir edirsən, nə üçün bizdən 
Ģəhər və ya vilayət istəmirsən? Bizdə belə yazılar əllidən çoxdur, tökülüb ora. 
Ġstəyirsən hamısını sənə verək." 
Qadın dedi:"Elə biri mənə bəsdir." 
Bir xidmətçiyə buyurdu, xəzinəyə getsin, hansı yazını istəyirsə, ona 
versin. 
Sonra xəzinəyə gedib, fərmanı götürərək evə gətirdi. 
Sabahısı günü bütün atlarını yəhərləməyi əmr etdi, dəvələri yüklətdi və 
xəbər yaydı ki, filan kəndə torpaq almağa gedirəm və bir həftə orda qalacağam. 
BirbaĢa çapıb haman kəndə gəldi. Əvvəlcədən fərman almıĢdı ki, hara 
çatsa, hörmət etsinlər, yer düzəltsinlər. Gecə yarısı köçüb Ģəhərdən üç fərsənglik 
məsafədə dincəldi, sonra yola düzəlib beĢinci gün Tennezə çatdı. Harada istəyirsə, 
orada fərmanı göstərirdi, lazımi hörmət edirdilər, beləliklə gəlib Bəlxə çatdı. Xatun 
onun Bəlxə getdiyini bilmirdi. 
Bəlxdən Qəzneynə getdi, xəlifənin fərmanını Mahmuda yetirdi. Mahmud 
haman fərmanı bir alimlə Qadirin yanına göndərdi, bir məktub da özündən yolladı. 
Orada yazırdı: "Mənim xidmətçilərimdən biri Səmərqəndə getmiĢdi, bir məktəbin 
yanından keçərkən bu fərmanı hələ ağılları bir Ģey kəsməyən Ģagirdlərin əlində 
görür, oxuyurmuĢlar. Mənim adamım bunu uĢaqların əlindən alıb mənim yanıma 
gətirmiĢdir, biləsən fərman o adama göndərilməlidir ki, qədir-qiymətini bilsin, onu 
baĢının tacı hesab etsin. 
Haman elçi-alim Bağdada gəldi, əhvalatı danıĢdı, məktubu verdi. Xəlifə 
təəccüb etdi, xaqana "məzəmmətnamə" yazılmasını əmr etdi. Mahmudun elçisi altı 
ay xəlifənin sarayında qaldı, ərizələr yazdı, lakin aydın bir cavab ala bilmədi. 
Bir gün belə bir Ģəri sual yazdı: "Bir Ģah meydana çıxıb islam xatirinə 
qılınc vursa, ya kafirlərlə vuruĢsa, küfr evini islam evinə çevirsə, xəlifə isə ondan 
uzaq olub baĢ verən hadisələri həll edə bilməsə, baĢqa bir hörmətli əbbasini seçib 
ona beət etmək olar, ya yox?,, 
Bu Ģəri sualı baĢ qaziyə göndərdi. BaĢ qazi dedi:" Olar." Mahmudun elçisi 
qazinin imza etdiyi fitvanın üzünü çıxardıb bir nüsxə ərizənin içərisinə qoydu. O, 
ərizədə yazırdı: "Mənirn burada qalmağım uzun çəkdi. Mahmud yüz qulluq 
müqabilində bir neçə ləqəb xahiĢ edir, dünyanın ağası isə bunu ona çox görür. 
Əgər Mahmud baĢ qazi tərəfindən təsdiq olunmuĢ və ona görə də Ģəri qanun hesab 
edilən bu fitva əsasında hərəkət etsə, üzürlü hesab edilər ya yox?!" 
Xəlifə ərizəni oxuyan kimi dərhal dərbar hacibini vəzirin yanına göndərdi 
ki: "Bu saat Mahmudun elçisini çağırıb könlünü ələ al, əmr etdiyim xələt və ləqəbi 
hazırla, xoĢluqla yola sal." 

---

115 
Bununla belə, bu qədər vəsatət, xahiĢ və Mahmudun xoĢa gələn xidmət və
səylərinə baxmayaraq, ona Əminülmillə
171 
ləqəbini verdilər. Mahmudun ləqəbi 
ömrünün axırına qədər Yəminüddövlə
172
, Əmünilmillə idi. 
Bu gün isə ən kiçik vəzifəli adamın ləqəbini on dənədən az yazanda acığı 
tutur, inciyir. 
Uzun müddət Ģahlıq etmiĢ samanilərin hərəsinin ancaq bir ləqəbi 
olmuĢdur. Nuhunki-ġahənĢah, atasınınki-Əmiri-Sədid 
173
, babasınınkı-Əmiri 
Həmid
174
, Ġsmail bin Əhmədininki-Əmiri-Adil olmuĢdur. 
Qazi, imam və alimlərin ləqəbləri: Məcdəddin
175
, ġərifülislam, 
Seyiüssünnə
176
, ZeynəĢĢəriə
177
, Fəxrülüləma
178
, və s. olmuĢdur. Çünki bunlar 
Ģəriətlə əlaqədardır. Alim olmayan adamlar belə ləqəblər götürdükdə Ģah onları 
cəzalandırmalı və icazə verməməlidir. Eləcə də ordu baĢçılarına, iqtidarlara "dövlət 
ləqəbi vermiĢlər. Məsələn: Seyf üd-dövlə, Hüssam üd-dövlə, Zəhir əd-dövlə və bu 
kimi ləqəblər. Dövlət xadimlərinə, hökumət adamlarına "mülk" ləqəbi verilməlidir, 
məsələn-Ģərəfülmülk
179
, əmidülmülk
180
, nizamülmülk
181
, kəmalülmülk
182
və s. 
Sultan Səid Alp Arslanın (allah ona rəhmət eləsin) dövründən Sonra 
qayda-qanun pozulmağa baĢladı, fərqlər aradan qalxdı, ləqəblər bir-birinə qarıĢdı. 
On kiçik adam hansı ləqəbi istəyirdisə, onu da verirdilər. Beləliklə ləqəb 
hörmətdən düĢdü. 
Ġraqda ən böyük hesab edilən quniyaların
183
ləqəbi Əzüddəd-dövlə
184
və 
Rükn üd-dövlə
185
idi, vəzirlərin ləqəbi isə "cəlil"
186
, "ostad xətir"
187
idi. Bütün 
vəzirlərin ən müdriki və ən hörmətlisi Sahibəbbad
188
idi, ona kafiülküfat
189
ləqəbi 
verilmiĢdi. Sultan Mahmud Qəznəvinin vəzirlərinin ləqəbi Ģəmsülküfat idi. 
Bundan əlavə, Ģahların ləqəbində "dünya" və "din" ləqəbi olmazdı. 
Əmirəlmöminin Əlmüqtədi Biəmrillah Sultan MəlikĢahın
(allah ona rəhmət eləsin) ləqəbinə Müizzəddünya vəddin
191
artırmıĢdı. Onun 
ölümündən Sonra dəb düĢdü. Börkyaruka
192
- Rükn əd-dünya vəddin, Mahmuda-
Nasir əd-dünya vəddin, Ġsmailə Məhy id-dünya vəddin, Sultan Mahmuda-Qiyas 
üd-dünya vəddin ləqəbləri verildi; Ģah arvadlarına da bu "Əddünya vəddin" ləqəbi 
verilməyə baĢladı. 
Belə bəzək və zinət Ģah övladlarının ləqəblərinə də artırıldı. Bu onlara 
layiqdir, çünki dövlət və məmləkətin varlığı Ģahların varlığına bağlı olduğu kimi, 
din və dünyanın da məsləhəti onların məsləhətindən asılıdır. 
Qəribə burasıdır ki, din və məmləkətdə min fisqü-ficur yaradan, 
dinsizlikdə tayı olmayan ən miskin bir qul və ya türk özlərinə 
"müinəddin","tacəddin" ləqəbi qoyurlar. Ġlk dəfə ləqəbində "mülk" sözü olan 
"nizamülmülk" idi ki, ona Qəvamülmülk
193 
ləqəbi verilmiĢdir. 
Deyilənlərə əsasən nəticə çıxarmaq olar ki, "din", "islam", "dövlət" 
ləqəbləri dörd dəstəyə yarayar: biri Ģah, biri vəzir, biri alim, dördüncü isə əmirdir 
ki, həmiĢə dini davada olub, islama qələbə qazandırar. Bunlardan baĢqa kim "din" 
və ―islam" ləqəbi götürsə, ona cəza vermək lazımdır ki, baĢqaları qüvvət alsın. 

---

116 
Ləqəb ona görədir ki, adamı o ləqəbə görə tanısınlar. Məsələn, yüz adam
oturmuĢ bir məclisdə on nəfərin adı Məhəmməd olsa biri çağırsa "Ya 
Məhəmməd!", onu da qıĢqırar. ləbbeyk", elə baĢa düĢərki, onu çağırırlar. 
Lakin birinə "müxtəs‖ 
195
, birinə "müvəffəq", birinə "kamil‖ birinə "sədid‖ 
196
birinə "rəĢid" ləqəbi verib bunlarla çağırsalar, dərhal bilinər kimi çağırırlar. 
Vəzir, toğral
197
, mustofi, sultan arizi 
198
, Bağdad əmidi
199
Xorasan 
əmididindən baĢqa heç kəsə "əlmülk" ləqəbi vermək olmaz. BaĢqalarına tərkibində 
"əlmülk" sözü olmayan "xacə", "rəĢid", "müxtəs", "nəcib", "sədid", "ostad xətir", 
"təkin" və bu kimi ləqəblər vermək olar ki, böyüklə-kiçiyin, əyan-əĢrafla adi 
adamın dərəcəsi məlum olsun, divanın rövnəqi yerində qalsın, məmləkətin iĢləri 
nizama düĢsün, adil və sayıq Ģahlar öyrənmədən, götür-qoy etmədən heç bir iĢ 
görməzlər, sələflərin adət-ənənələrini soruĢar, kitablar oxuyar, iĢləri öz nizam-
intizamı ilə aparmağı əmr edərlər, ləqəbləri qaydaya salarlar, yeni, zərərli dəbləri 
güclü rəy, təsirli fərman və iti qılıncla aradan qaldırarlar.