Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Qarğıdalı  –  Кукуруза,  маис  –  Zea  mays  L.  Taxıllar 
(Gramineae)  fəsiləsinin  Zea  cinsinə  aid  birillik,  birləpəli  və 
saçaqlı  kök  sistemi  olan  Zea  Mays  bitkisidir.  Dənindən  qida 
məhsulları almaq üçün, gövdəsindən və yarpaqlarından silos və 
senaj  kimi  qiymətli  yem  alınmasında  istifadə  olunur.  Vətəni 
Cənubi Amerikadır. Azərbaycana XVII əsrin sonunda gətirilib. 
Dənlərinin  pərdəliliyinə,  xarici  quruluşuna  (formasına, 
səthinə),  endospermdə  olan  nişastanın  və  zülali  maddənin 
miqdarına görə Zea Mays növü 9 yarımnövə bölünür. 
1.
  Bərkdənli qarğıdalı – Z.M.imdurata. 
2.
  Dişşəkilli qarğıdalı – Z.M.indentata. 
3.
  Yarımdişşəkilli qarğıdalı – Z.M.semidentata. 
4.
  Nişastalı qarğıdalı – Z.M.amylacea. 
5.
  Partlayan qarğıdalı – Z.M.everta. 
6.
  Şəkərli qarğıdalı – Z.M.saccharata. 
7.
  Pərdəli qarğıdalı – Z.M.tunicata. 
8.
  Mumvarı qarğıdalı – Z.M.ceratina. 
9.
  Şəkərli-nişastalı  qarğıdalı  –  Z.M.amylacea-
saccharata. 
Qarğıdalı  dəninin  5,2-9%-ni  toxum  qılafı,  6-8%-ni  aley-
ron  qatı,  8-15%-ni  nüvə  (rüşeym),  70-80%-ni  isə  endosperm 
təşkil edir. Qarğıdalının kimyəvi tərkibi onun botaniki qrupun-
dan, becərildiyi şəraitdən və yetişmə dərəcəsindən asılıdır. Qar-
ğ
ıdalının  tərkibində  orta  hesabla  70%  nişasta,  12%  zülali 
maddə, 5,4-6,2% yağ, 1,3-1,5% minerallı maddə, 1,7-1,8% sel-
lüloza,  4,3%-ə  qədər  pentozanlar,  3,5-4,5%  həll  olan  kar-
bohidratlar vardır. 
Qarğıdalının  tərkibində  karotin  (provitamin  A),  B
1
,  B
2
, 
B
6
,  D,  C  vitaminləri,  nikotin  (PP)  və  pantoten  (B
3
)  turşuları 
vardır. 
Qarğıdalı  unundan  bir  çox  ölkələrdə  buğda  unu  ilə 
qarışıq  çörək  bişirilir.  Qənnadı  sənayesində  istifadə  olunur, 
ondan qarğıdalı nişastası və patka hazırlanıb yeyinti məhsulları 
istehsalında  yarımfabrikat  kimi  istifadə  olunur.  Qarğıdalıdan 

 
79
yarma,  qarğıdalı  lopaları,  qızardılmış  qarğıdalı  çöpləri,  part-
lamış  havalı  qarğıdalı  və  digər  məhsullar  hazırlanır.  Qeyd  et-
mək lazımdır ki, qarğıdalı yarmasında digər yarmalardan fərqli 
olaraq D, E vitaminləri və karotin var, lakin qarğıdalı zülalı tam 
dəyərli olmadığından insan orqanizmində pis mənimsənilir. 
Qarğıdalıdan  sənayedə  nişasta,  qlükoza,  spirt,  sirkə  tur-
ş
usu,  zülal  (protein)  və  digər  məhsullar  alınır.  Qarğıdalı  göv-
dəsindən  süni  ipək,  kağız,  ağac  spirti,  süni  kauçuk,  rəng,  lak, 
karton,  plastik  kütlə,  sellüloza,  izolyasiya  materialları  alınır. 
Qarğıdalının tullantılarından qiymətli məhsul olan qlütamin tur-
ş
usu alınır ki, bu da əsəb, ruhi və digər xəstəliklərin müalicəsin-
də  istifadə  olunur.  Qlütamin  turşusu  maddələr  mübadiləsində, 
xüsusən  beynin  və  ürəyin  fəaliyyətində  mühüm  rol  oynayır. 
Eyni  zamanda,  qlütamin  turşusu  qan  əmələgətirən  fol  tur-
ş
usunun (B
c
 vitamini) tərkibinə daxildir. 
Qarğıdalının  müalicəvi  xassələri.  Qarğıdalı  rüşeymin-
dən  əldə  edilən  yağ  yüksəkkeyfiyyətli  bitki  yağı  olub, 
qidalanmada  geniş  istifadə  edilir.  Bu  yağın  müalicəvi  xassəsi 
qanda  xolesterinin  miqdarını  azaldır.  Ona  görə  də  qarğıdalı 
yağından  müalicəvi  və  profilaktiki  vasitə  kimi  aterosklerozda 
istifadə olunur. Bu məqsədlə gündə 75 q-a qədər qarğıdalı yağı 
qəbul etmək məsləhət görülür. 
Qarğıdalı  saçaqları  da  yaxşı  dərman  vasitəsidir.  Bu  sa-
çaqlar  qarğıdalı  qıçaları  yetişdikdə  yığılır  və  qurudulur.  Qar-
ğ
ıdalı saçaqlarında sitostearin, stiqmastearin, efir və piy yağları, 
acı qlükozidlər, saponinlər, C və K vitamini, kamedlər və qat-
ranvarı maddələr vardır. 
Qarğıdalı  saçaqları  XIX  əsrin  yarısından  sidikqovucu 
vasitə və arıqlamaq məqsədilə istifadə olunmağa başlanmışdır. 
Lakin  uzun  müddət  saxlanılmış  saçaqların  sidikqovucu 
xassələri kəskin azalır.  
Müasir  dövrdə  qarğıdalı  saçaqlarının  istifadə  dairəsi  ge-
nişlənmişdir. Ondan qaraciyərin və öd kisəsinin iltihabında, öd 
yollarının, sidik kisəsinin və böyrəklərdəki daşın müalicəsində 
 
80
müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Qarğıdalı ləçəkləri qanın laxta-
lanmasını sürətləndirdiyi üçün, ondan qanaxmalarda da istifadə 
oluna  bilər.  Qarğıdalı  saçaqları  tinktura  və  həlim  formasında 
qəbul edilir. Bu məqsədlə 10 q qarğıdalı saçaqları 300 ml soyuq 
suda  isladılır,  30  dəq  emallı  və  ya  şüşə  qabda  ağzı  örtülü 
olmaqla qaynadılır, soyudulur və hazır həlim 3-4 saatdan bir 1-
3 xörək qaşığı içilir. 
Qovrulub  üyüdülmüş  qarğıdalı  balla  ishala  qarşı  istifadə 
olunur. 
Lərgə, güllücə – Чина – Lathyrus sativus L. Paxlalılar 
(Leguminosales) fəsiləsinə aid olan birillik ot bitkisidir. 50-dən 
artıq  növündən  ən  çox  4  növü  daha  çox  becərilir.  Əmtəəlik 
paxla dəni, əsasən əkilən lərgədən – Lathyrus sativus L. alınır. 
Tərkibində  15-24,4%  zülal,  38-41%  nişasta,  2,2%  yağ,  3,1% 
şə
kərlər, 4,9% sellüloza, 3,0% minerallı maddələr vardır. Kənd 
təsərrüfatında lərgə, əsasən mal-qaranı yemləmək üçün istifadə 
edilir.  Lakin  lərgə  dənindən  digər  paxlalılar  kimi  kulinariyada 
istifadə  olunur.  Azərbaycanda,  əsasən  Lənkəran-Astara  bölgə-
sində becərilir. Hədik, lərgə plov və digər xörəklərin hazırlan-
masında istifadə olunur. Müalicəvi məqsədlə istifadə olunmasa 
da,  tərkibində  zülali  maddələr  çox  olduğundan  qidalı  yeyinti 
məhsulu  kimi  dəyərlidir.  Lakin  podaqra  xəstəliyindən,  bəzi 
böyrək xəstəliyi və sidik yollarının iltihabından əziyyət çəkən-
lərin lərgədən istifadə etmələri məsləhət görülmür. 
Lobya  –  Фасол  –  Phaseolus  vulgaris  L.  Paxlalılar 
(Leguminosales) fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. 
Vətəni  Cənubi  Amerikadır.  150-dən  çox  növündən  20  növü 
becərilir. Bunlardan adi lobya (Phaseolus vulgaris L.) daha çox 
becərilir. Standarta görə lobyanı 3 tipə ayırırlar:  
I tip – ağ lobya,  
II tip – birrəngli lobya,  
III tip – alabəzək lobya.  
Lobyanın  tərkibində  21-28%  zülal,  42,4-50%  nişasta, 
2,0% yağ, 3,8% şəkərlər, 3,8% sellüloza, 3,5% minerallı maddə 

 
81
vardır.  Tərkibində  C  və  B  qrupu  vitaminləri  və  mineral 
maddələr  var.  Ağ  lobya  kalium  (535  mq%)  və  fosfor  (530 
mq%) duzları ilə zəngindir. Yaşıl lobya qınlarında C, B qrupu 
vitaminləri və karotin (provitamin A) vardır. Lobya zülalı əvəz-
olunmaz  aminturşularla  zəngin  olduğundan  bəzi  ölkələrdə  ət 
çatışmazlığının  yerini  tutur.  Təzə  yaşıl  lobyadan  bişirilmiş  və 
yağda qovrulmuş halda istifadə olunur, dondurulur və sterilizə 
edilməklə  konservləşdirilir.  Konserv  sənayesində  və  kulinari-
yada  lobya  dənlərindən  müxtəlif  xörəklərin  hazırlanmasında 
istifadə  olunur.  Lobya  mədə  şirəsinin  ifrazını  artırır.  Ona  görə 
də lobya püresi mədə şirəsinin ifrazını artırmaq üçün və qastrit 
xəstəliyində  xəstələrə  verilir.  Bəzi  ölkələrdə  yaşıl  lobya  qın-
larından  alınan  həlimdən  böyrək  və  sidik  kisəsinin  xəstəlik-
lərində,  hipertoniyada,  ürək  zəifliyində,  xroniki  revmatizmdə, 
podaqrada  istifadə  olunur.  Böyrək  daşları  xəstəliyinin  pro-
filaktikasında  qurudulmuş  lobya  çiçəklərindən  hazırlanan 
həlimdən də istifadə olunur. 
Lobyanın  müalicəvi  xassələri.  Lobya paxlasının toxum 
qılafından  (qabığından)  alınan  həlim  xalq  təbabətində  şəkər 
xəstəliyində  istifadə  olunur.  O,  qanda  şəkərin  miqdarını  30-
40%  aşağı  salır.  Lobya  qabığından  hazırlanmış  duru  ekstrakt 
orqanizmdə  6-8  saat  təsir  göstərir.  Lobyanın  belə  müalicəvi 
xassəsi  onun  tərkibində  olan  flavonların  təsirindən  irəli  gəlir. 
Flavonlar orqanizmdə karbohidrat mübadiləsini normallaşdırır. 
Bir  çox  tədqiqatçılar  lobyadakı  arginin  aminturşunun 
təsirini  də  inkar  etmirlər.  Şəkər  xəstəliyinin  yüngül  formala-
rında  20  q  lobya  tayı  (stvorok)  1  litr  suda  qaydadılır.  Alınmış 
həlim  (təxminən  0,5 litr)  gün  ərzində  5-6  dəfəyə  bərabər  miq-
darda  bölünüb  içilir.  Eyni  zamanda,  belə  həlimin  mikroblara 
qarşı təsiri də müəyyən edilmişdir. 
Lobyanın  bu  xassəsi  lobya  unundan  hazırlanan,  tozvarı 
məlhəmin  xalq  təbabətində  yaraların  və  ekzemanın  müalicə-
sində istifadə olunması ilə əlaqədardır. Bəzən lobya unundan və 
baldan  hazırlanmış  təpitmədən  yaraların  və  şişlərin  daha  tez 
 
82
yetişib  sağalmasında  istifadə  olunur.  Qafqaz  xalqlarında  quru 
lobyadan hazırlanmış həlim ishala qarşı uşaqlara içirdilir. 
Maş  (atlı  lobya)  –  Маш  –  Phaseolus  aureus  (Roxb.) 
Pip.  Lobyanın  bir  növüdür.  Orta  Asiya  respublikalarında 
qədimdən becərilən birillik ot bitkisidir. 3 yarımtipi məlumdur: 
Hind,  Çin  və  Iran  yarımtipləri.  Tərkibində  24-28%  zülal,  46-
50%  nişasta,  2-4%  yağ,  B  qrupu  vitaminləri  vardır.  Zülalının 
tərkibində  4-8%  lizin,  6-8%  arginin  aminturşular  vardır.  Maş 
paxlası  yaxşı  bişdiyindən  bir  çox  xörəklərin  hazırlanmasında 
istifadə olunur. Çörəyi və makaron məmulatını lizin aminturşu 
ilə zənginləşdirmək üçün onlara 5-10% maş unu əlavə edirlər. 
Ondan  yeyinti  konsentratları  hazırlanır.  Müalicəvi  və  pəhriz 
xassələri dəqiq öyrənilməmişdir. 
Mərci  –  Чечевица  –  Ervum  Lens  Culinaris  Medic. 
Paxlalılar  (Leguminosales)  fəsiləsinə  aid  birillik  ot  bitkisidir. 
Vətəni Cənubi-Qərbi Asiyadır. Mərci cinsinin 5 növündən 4-ü 
yabanıdır.  2000  il  əvvəl  yeyinti  məhsulu  kimi  yunanlar  və 
romalılar  tərəfindən  istifadə  olunmuşdur.  “Qurani-Kərim”də 
adı  çəkilən  yeganə  paxlalı  bitkidir.  İritoxumlu  boşqababənzər 
mərci  qiymətli  qida  məhsuludur.  Tərkibində  21,3-35,8%  zü-
lallar,  40-56%  nişasta,  2,6-3,1%  şəkərlər,  3%  dekstrin,  2,4-
7,5% yağ, 3,5-5,2% sellüloza, 2,6-3,6% mineral maddə vardır. 
Qılafının rənginə görə tünd yaşıl, açıq yaşıl, boz, qəhvəyi, tünd 
narıncı  və  s.  olur.  Şimal  və  cənub  mərcisi  olmaqla  iki  tipə 
ayrılır. 
Mərcidən  kulinariyada  geniş  miqyasda  istifadə  olunur. 
Ondan  mərci  şorbası,  mərci-plov  və  digər  xörəklər  hazırlanır. 
Tərkibində  zülal  çox  olduğundan  ətin  əvəzedicisi  kimi  qida 
rasionuna daxil edilir. 
Mərcinin müalicəvi xassələri. Mərci unundan xalq təba-
bətində də istifadə olunur. Mərci unu ilə kərəyağı qarışığından 
yanıqların, yumurta ilə hazırlanmış təpitmədən yaraların müali-
cəsində istifadə olunur. Mərci həlimi böyrək daşları xəstəliyinin 
profilaktikasında məsləhət görülür. 

 
83
Noxud  –  Горох  –  Pisum  sativum  L.  Paxlalılar 
(Leguminosales)  fəsiləsinə  aid  birillik  bitkidir.  6  növündən  2 
mədəni  növü  becərilir.  Bunlardan  Pisum  sativum  L.  daha  çox 
ə
kilib-becərilir.  Eramızdan  əvvəl  IV  əsrdən  məlumdur.  Vətəni 
Kiçik Asiyadır. Təyinatına görə ərzaq və yem noxudu qrupuna 
bölünür.  Ləpələrinin  rənginə  görə  açıq  qəhvəyi  və  sarı  olur. 
Tərkibində 20,5-24% zülal, 44,0-50% nişasta, 2,0% yağ, 4,6% 
şə
kərlər,  5,7%  sellüloza,  2,8%  minerallı  maddə,  B  qrupu  vita-
minləri  vardır.  Noxud  dənlərindən  müxtəlif  yeməklər  hazır-
lanır.  Noxud  unu  buğda  və  çovdar  ununa  qatıldıqda  çörəyin 
dadı və keyfiyyəti yüksəlir. Noxud yarma hazırlanmasında əsas 
xammaldır.  Noxud  yaxşı  bişir  və  qidalılıq  dəyəri  yüksəkdir. 
Noxud  zülalı  bütün  digər  paxlalılardan  aminturşusuna  görə 
daha  zəngindir.  Onun  tərkibində  lizin,  triptofan,  metionin, 
arginin, sistin və digər aminturşuları vardır. Noxudda C, B
1
, B
2
, 
PP və provitamin A, mineral maddələrdən kalium (285 mq%), 
fosfor  (122  mq%),  maqnezium  və  dəmir  vardır.  Noxuddan 
müxtəlif  kulinar  məmulatı  və  konservlər  hazırlanır.  Noxud 
unundan buğda ununa qarışdırmaqla qidalı çörək bişirilir. Yaşıl 
noxudun  da  qidalılıq  dəyəri  yüksəkdir.  Kaloriliyinə  görə  yaşıl 
noxud  digər  tərəvəzlərdən  1,5-2  dəfə  üstündür.  Yaşıl  noxudda 
10%-ə  qədər  zülal,  sellüloza,  25  mq%  C  vitamini,  B  qrupu 
vitaminləri və karotin vardır. 
Noxudun  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  no-
xudun otundan və ləpəsindən hazırlanan həlimdən sidikqovucu 
vasitə  kimi  böyrək  daşları  xəstəliyində  istifadə  olunur.  Noxud 
unundan hazırlanmış təpitmədən yaraların sağalması və şişlərin 
yumşaldılmasında istifadə edilir. Son illər noxud yağının bioloji 
tədqiqatı  nəticəsində  onun  tərkibində  hormonabənzər  maddə 
tapılmışdır. 
Nut  (Türk  noxudu)  –  Нут  (горох  Tурецкий)  –  Cicer 
arietinum  L  –  Paxlalılar  (Leguminosales)  fəsiləsinə  aid 
birillik və çoxillik bitkidir. Vətəni Asiyadır. 27 növü vardır ki, 
bunlardan 1 növü mədəni olaraq becərilir və 4 yarımtipə ayrılır. 
 
84
Meyvəsi  ikiləpəli  paxladır.  Azərbaycanda  becərilən  dənli-pax-
lalı  bitkilərdən  ən  çox  yayılanı  və  Azərbaycan  kulinariyasında 
istifadə olunan noxuddur. El arasında nut elə sadəcə noxud adı 
ilə  məşhurdur.  Həm  bişmiş  və  həm  də  qovrulmuş  (ləbləbi) 
halda  yeyilir.  Piti,  bozbaş,  noxuddöşəməplov,  noxudlu  dovğa 
azərbaycanlıların  sevdiyi  xörəklərdir.  Noxud  unu  çörəyə  qatıl-
dıqda  çörəyin  boyatlaşması  ləngiyir.  Ondan  konserv,  qəhvə 
içkiləri  hazırlanır,  qənnadı  və  makaron  məmulatı  istehsalında 
istifadə  olunur.  Tərkibində  20,1%  zülal,  2,4-7%  yağ,  43,2% 
nişasta,  3,2%  şəkərlər,  3,7%  sellüloza,  3,0%  minerallı  maddə 
vardır.  Minerallı  maddələrlə,  xüsusən  fosfor  (444  mq%)  və 
kaliumla  (968  mq%)  zəngindir.  Böyrək  və  öd  yolları  xəstə-
liyindən  əziyyət  çəkənlərin  nutdan  istifadə  etmələri  məhdud-
laşdırılmalıdır. 
Sorqo  –  Сорго  –  Sorghum.  Taxıllar  (Gramineae) 
fəsiləsinə  aid  birillik  ot  bitkisidir.  Vətəni  ekvatorial  Afrikadır. 
Lakin  50-yə  qədər  mədəni  və  yabanı  növündən  5  növü  daha 
çox  yayılmışdır.  2  növü  şəkərli  sorqo  növünə  aiddir.  Çin  və 
Hindistanda  eramızdan  3000  il  əvvəl  becərilib.  Azərbaycanda 
sorqonun  iki  növü  becərilir.  Adi  sorqo  (Sorghum  Vulqare 
Pers) və Cuqara sorqo (Sorghum Sernuum Host.). Sorqo dəni 
yarma, nişasta, patka, sellüloza, kağız, sorqo şərbəti, pivə hazır-
lanmasında  əsas  xammaldır.  Şəkər  sorqosunun  sıxılmasından 
alınan  şirənin  qatılaşdırılmasından  «Nardek»  və  ya  sorqo  balı 
alınır.  Bundan  qənnadı  məhsulları  istehsalında  istifadə  olunur. 
Sorqonun xüsusi sortlarından süpürgə də hazırlanır. 
Yeyinti  məqsədləri  üçün  istifadə  olunan  sorqonun  tər-
kibində  58,0%  nişasta,  10,6%  zülal,  4,1%  yağ,  1,6%  şəkərlər, 
2,1%  sellüloza,  1,2%  minerallı  maddə  vardır.  Sorqoda  zülalın 
miqdarı 15-16%-ə qədərdir. 
Müalicəvi  xüsusiyyətləri  tərkibindəki  nişasta  və 
şə
kərlərin olması ilə müəyyən olunur. 
Soya – Соя – Geysine. Paxlalılar (Leguminosales) fəsi-
ləsinə  aid  birillik  bitkidir.  10  növü  vardır  ki,  bunlardan  biri  – 

 
85
Geysine  hispida  Max.  mədəni  növ  kimi  daha  çox  becərilir. 
Paxlalılar  içərisində  becərilməsinə  və  istifadəsinə  görə  birinci 
yeri  tutur.  Bu  texniki,  ərzaq  və  yem  bitkisi  kimi  müxtəlif 
məqsədlər üçün istifadə olunur.  
Soyanın  tərkibində  24-45%  zülal,  13-37%  yağ,  20-32% 
karbohidratlar,  4-5,8%  mineral  maddələr,  12  mq/kq  B
1
,  23 
mq/kq  PP,  3,5  mq/kq  B
2
  və  5  mq/kq  karotin  (provitamin  A) 
vardır. 
Soya zülalında qida üçün əhəmiyyətli aminturşular (lizin, 
triptofan,  metionin,  sistin  və  s.)  olduğundan  heyvani  zülala 
yaxındır və həzm olunmasına görə süd kazeininə yaxındır. Ona 
görə  də  soyanı  «bitki  əti»  adlandırırlar.  Soya  unundan  süd, 
kəsmik, sadə qatıq, qənnadı məmulatı, müxtəlif qida qatmaları 
hazırlanır. Soya unundan çörəkbişirmədə, qənnadı sənayesində, 
kolbasa  istehsalında  da  məhsulları  yağ  və  zülalla  zənginləş-
dirmək  məqsədilə  istifadə  olunur.  Soya  yağı  dünyada  istehsal 
olunan bitki yağları içərisində əsas yerlərdən birini tutur. Soya 
yağından  marqarin,  sabun  və  digər  texniki  məhsullar  alınır. 
Bəzi  bölgələrdə  soyadan  yaşıl  gübrə  alınmasında  da  istifadə 
edilir. 
Soya  yağı  tərkibinə  görə  kərəyağına  yaxındır.  Onun  tər-
kibində  F  vitamini  fəallığında  doymamış  yağ  turşuları,  toko-
ferol (E vitamini) və fosfatidlər vardır. Ona  görə də soya  yağı 
ilə  hazırlanan  xörəklər  yaşlı  insanlar,  xüsusən  də  piylənmədən 
və aterosklerozdan əziyyət çəkənlər üçün çox xeyirlidir. 
Rafinəedilmiş  soya  yağı  kulinariyada  istifadə  olunmaqla 
ondan  kərəyağı  quruluşlu  marqarin  alınmasında  və  soya 
lesitinindən müxtəlif ərzaq məhsullarının zənginləşdirilməsində 
istifadə  olunur.  Əsəb  sisteminin,  qanazlığının  və  ümumi  zəif-
liyin  müalicəsində  iribuynuzlu  heyvanların  beynindən  alınan 
«leysitin-cerebro»  adlı  lesitin  preparatı  alınır.  Belə  lesitin  tə-
mizlənməmiş soya yağının tərkibində vardır. 
Soya  dənindən  bişirilmiş,  qovrulmuş  və  qurudulmuş 
halda  istifadə  edilir.  Soyadan  qəhvə  içkiləri,  yarma  və  şorba 
 
86
hazırlanır.  Soyadan  yağ  aldıqdan  sonra  yerdə  qalan  cecədən 
dadlı, qidalı şokolad və konfet məmulatı hazırlanır. Soya ununu 
1:7  nisbətində  su  ilə  qarışdırıb  soya  südü  əldə  edirlər.  Həmin 
südü  xüsusi  emaldan  keçirib  dadına,  rənginə  və  qidalılığına 
görə  təbii  süddən  seçilməyən  məhsul  əldə  edirlər.  Soya  sü-
dünün tərkibində zülal, yağ, A, D və E vitaminləri vardır. Soya 
südü kəsmik və pendir istehsalı üçün də  yararlıdır. Çində hələ 
2000 il bundan əvvəl soyadan süd və pendir istehsal olunurdu. 
Çin  mətbəxində  soyadan  müxtəlif  dadlı  və  qidalı  xörəklər  ha-
zırlanır. Soyada karbohidrat az olduğundan, diabet xəstəliyində 
də ondan istifadə edilir. 
 Vələmir,  yulaf  –  Овес  –  Avena  sativa  L.  Taxıllar 
(Gramineae) fəsiləsinin Avena cinsinə aid tipik taxıl bitkisidir. 
Onun  qədimdən  Koreyadan  Qərbi  Avropaya  qədər  yayıldığı 
qeyd  olunur.  Lakin  ondan  qida  məqsədləri  üçün  istifadə 
olunması sonralar məlum olmuşdur. 
Vələmirin  əkilən  növü  (Avena  sativa  L.)  3  yarımqrupa 
bölünür:  qollu-budaqlı,  pərdəli-dənli,  sıxılmış  sünbüllü  və 
çılpaq  dənli  vələmirlər.  Qollu-budaqlı  və  pərdəli  vələmir  daha 
çox becərilir. 
Vələmirin  tərkibində  36,5-40%  nişasta,  10-18%  zülal, 
6,2% yağ, 1,1% şəkərlər, 10,7% sellüloza, 3,2% minerallı mad-
dələr, vitaminlərdən B
1
 (0,48 mq%), B
2
 (0,12 mq%), PP (1,50 
mq%)  və  karotin  –  provitamin  A  (0,02  mq%)  vardır.  Vələmir 
fosfor (361 mq%) və kaliumla (421 mq%) zəngindir. 
Vələmir dənindən yarma, vələmir lopası, vələmir qəhvə-
si, uşaqlar üçün yeməklər, un əldə edilir. Buğda ununa vələmir 
unu qatılaraq peçenye və qaletlər hazırlanır. 
Vələmirin  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  və-
ləmirdən qədimdən istifadə edilir. Diockorid vələmir dənindən 
kompresslər  üçün,  ondan  hazırlanan  sıyıqdan  ishala,  selikvarı 
duru məhsuldan öskürəyə qarşı istifadə etmişlər. Müasir dövrdə 
də  vələmirdən  müalicəvi  məqsədlə  geniş  miqyasda  istifadə 
edilir. 

 
87
Vələmirdən alınan həlim balla birlikdə qüvvətli qida kimi 
zəifləmiş  xəstələrə  və  vərəm  əleyhinə  verilir.  Mədə-bağırsaq 
xəstəliklərində  vələmirdən  alınan  kiseldən  çulğalama  xassəsi 
kimi istifadə edilir. O, hətta zəif mədə yumşaldıcısı kimi də tət-
biq olunur. Vələmir otundan hazırlanan sulu tinktura tərgətirici, 
sidikqovucu  və  hərarətsalıcı  kimi  də  istifadə  olunur.  Yaşıl 
vələmirin spirtli tinkturası tonusqaldırıcı, zehni yorğunluq, əsəb 
pozğunluğu  və  yuxusuzluqda  tətbiq  olunur.  O,  həm  də  siqa-
retdən imtina etmək məqsədilə məsləhət görülür. Təzə vələmir 
küləşindən hazırlanan vannanın revmatizm, oynaqların iltihabı, 
belağrısı  (lümbaqo),  dəmrov,  ekzema  və  digər  dəri  xəstə-
liklərində  qəbul  edilir.  Yuyunmaq  üçün  1:10  nisbətində  həlim 
hazırlanır. Ayağın kəskin tərləməsinə qarşı vələmir küləşindən 
palıd  qabığı  ilə  birlikdə  hazırlanmış  həlimlə  vanna  edilir. 
Homeopatiya üsulu ilə müalicədə vələmirin təzə cücərtilərindən 
hazırlanan cövhərdən istifadə olunur. 
 
 
88
MEYVƏ VƏ GİLƏMEYVƏLƏR 
 
 
Meyvə-giləmeyvələr  insan  qidası  üçün  qiymətli  maddə-
lərin mənbəyidir. Meyvələrin tərkibində şəkərlər, üzvi turşular, 
mineral  maddələr,  pektinli,  aşı  və  boya  maddələri,  ətirli  mad-
dələr,  vitaminlər,  fermentlər,  nisbətən  az  da  olsa  zülal  və  yağ 
vardır.  Meyvə-giləmeyvələr,  əsasən  təzə  halda  yeyilir  və 
yeyinti  sənayesində  müxtəlif  emal  məhsullarının  istehsalında 
xammal  kimi  istifadə  olunur.  Meyvə-giləmeyvələrdən  pəhrizi 
və müalicəvi məqsədlə də istifadə olunur. Meyvə-giləmeyvələr 
və  onların  emalı  məhsullarının  insan  orqanizminə  çox  faydası 
vardır.  Meyvə-giləmeyvələrin  tərkibindəki  bioloji  fəal  maddə-
lər  insanları  infeksion  xəstəliklərə  qarşı  müqavimətini  artırır, 
orqanizmdə  duzların  və  sidik  turşusunun  toplanmasının  qarşı-
sını  alır,  maddələr  mübadiləsində  əmələ  gələn  zəhərli  mad-
dələrin  orqanizmdən  xaric  olunmasını  təmin  edir,  həzm  or-
qanlarının, ürəyin və nəfəs yollarının işini yaxşılaşdırır. 
Meyvə  və  giləmeyvələrin  tərkibindəki  şəkərlər,  əsasən 
monoşəkərlərdən  –  fruktoza  və  qlükozadan  ibarətdir.  Bu  şə-
kərlər saxarozadan fərqli olaraq orqanizmdə asan mənimsənilir 
və  müxtəlif  xəstəliklərin  müalicəsində  və  pəhrizi  qidalanmada 
istifadə  olunur.  Tərkibində  saxaroza  az  olan  meyvə-giləmey-
vələrdən,  əsasən  yaşlıların,  şəkər  xəstəliyinə  və  ateroskleroza 
və  digər  xəstəliklərə  düçar  olanların  istifadə  etmələri  məq-
sədəuyğundur.  Meyvə  və  giləmeyvələrin  tərkibində  olan  üzvi 
turşular  (limon,  alma,  şərab  və  s.)  insan  orqanizmində  gedən 
fizioloji proseslərdə mühüm rol oynayır. 
Meyvə-giləmeyvələr  müxtəlif  vitaminlərlə,  o  cümlədən 
suda  həll  olan  vitaminlərlə  zəngindir.  Meyvə-giləmeyvələrdən 
ə
lavə,  onların  yarpağında,  zoğunda,  qabığında  və  kökündə  də 
vitaminlər vardır. Tərkibində vitamin çoxluq təşkil edən meyvə 
və  giləmeyvələr  hipo-  və  avitaminozun  müalicəsində  və  pro-
filaktikasında geniş miqyasda istifadə olunur. 

 
89
Meyvə-giləmeyvələrdə A vitamini olmur. Burada karotin 
(narıncı-sarı  rəngli  piqment)  vardır  ki,  bu  da  orqanizmdə  A 
vitamininə çevrilir. 
Meyvə-giləmeyvələrdən ilboyu istifadə etmək məqsədilə 
onlar  müxtəlif  üsullarla  konservləşdirilir.  Meyvə-giləmeyvə 
kompotlarının istehsalında əlavə şəkərdən istifadə edildiyindən, 
onların  qidalılıq  və  enerji  dəyəri  təxminən  2  dəfə  artır.  200  q 
ə
rik  və  ya  albalı  100  kaloridən  çox  olmayaraq  enerji  verdiyi 
halda, 200 q kompot 200 kalori enerji verir. Eyni zamanda, bu 
konservlərdə  minerallı  maddələr,  üzvi  turşular  və  digər  bioloji 
fəal  maddələr  daha  yaxşı  qalır.  Düzgün  konservləşdirilmiş 
meyvələrin  tərkibindəki  C  vitamininin  təxminən  yarısı,  digər 
vitaminlərin  isə  üçdə  iki  hissəsi  qorunub  saxlanılır.  Mineral 
duzlar,  pektinli  maddələr,  karbohidratlar,  karotin  qurudulmuş 
meyvə-giləmeyvələrdə  də  yaxşı  qaldığından,  pəhriz  qidasında 
müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. 
Bir çox meyvələrdə rast gəlinən boya maddələri, zərərsiz 
rəngləyici  maddə  kimi  yeyinti  sənayesində,  bəzən  isə  dərman 
kimi  tətbiq  olunur.  Meyvə-giləmeyvələrin  tərkibindəki  alka-
loidlər,  qlükozidlər,  saponinlər  və  digər  bioloji  fəal  maddələr 
zəifləyən  orqanizmin  həyat  fəaliyyətinin  yaxşılaşdırılmasında, 
ayrı-ayrı  orqanların  və  fizioloji  sistemlərin  işinin  nizama  sa-
lınmasında səmərəli istifadə olunur. 
Müalicəvi və pəhriz xassələri olan bəzi maddələr meyvə-
giləmeyvələrin  tərkibində  olmaqla  yanaşı,  həmin  bitkilərin  çi-
çəklərində, yarpaqlarında, qabığında, kökündə də rast gəlinir və 
onlar müalicəvi məqsədlə istifadə edilir. 
Kitabda meyvə-giləmeyvələr quruluşlarına, bioloji xüsu-
siyyətlərinə, tərkibinə və coğrafi yetişmə zonalarına görə qrup-
laşdırılmışdır.  Əlifba  sırası  ilə  meyvə-giləmeyvələr  aşağıdakı 
ardıcıllıqla təsvir olunur.