Ekologiya fani, uning predmeti va vazifalari Ekologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi Ekologiyaning bo`lim va tarmoqlari

Ekologiyaning bo`lim va tarmoqlari
Ekologiya ko`p tarmoqli fan. Hozirgi kunda u o`rganadigan sohalar ko`payib, yangi-yangi yo`nalishlar paydo bo`lmokda.
Ekologiya fani 4 bo`limdan iborat. Ular – umumiy ekologiya, global ekologiya, regional ekologiya va evolyutsion ekologiya.
Umumiy ekologiya o`z navbatida ko`yidagi tarmoqlarga bo`linadi: faktoral ekologiya (autekologiya), populyatsion ekologiya (sinekologiya) va biogeotsenologiya.
1.Faktoral ekologiya organizmni o`rab turgan muhit faktorlarining organizmga ko`rsatadigan ta'sirini o`rganadi. Bu faktorlarga ekologik omillar deyiladi. Ekologik omillar 2 guruhga bo`linadi:

abiotik omillar – bularga jonsiz tabiat omillari kiradi. Masalan, namlik, yorug`lik, harorat, havo va havo to`lqinlari, edafik, gidrofizik va gidrokimyoviy omillar.

biotik omillar - bularga tirik tabiatning omillari, ya'ni o`zaro ta'sirda bo`ladigan organizmlar kiradi.
Abiotik omillar orasida organizmga tez va jiddiy ta'sir ko`rsatadiganlari namlik, yorug`lik va haroratdir. Organizmlar muhitning bu omillariga minglab yillik evolyutsiya davomida moslashib olgan. Shuning uchun ham, masalan tropikadagi organizmlar shimoliy kengliklarda yashayolmadi va aksincha. Chunki bu kengliklarda namlik, yorug`lik va harorat bir-birdan keskin farq qiladi.
Omillar ichida ayniqsa namlikning ta'siri katta. Namlik uch xil ko`rsatgichda bo`ladi: mutloq namlik, eng yuqori namlik va nisbiy namlik. Mutloq namlik – bu 1m3 havo tarkibidagi o`rtacha namlik. Eng yuqori namlik – bu 1m3 havoni to`yintirish uchun sarflanadigan namlik hisoblanadi. Amalda ko`prok nisbiy namlik tushunchasi qo`llaniladi. Bu – mutloq namlikning eng yuqori namlikka nisbatan foiz hisobida olingan miqdoridir. Boshqacha aytganda nisbiy namlik havoning suv bug`lari bilan to`yinganlik darajasini belgilovchi foizli ko`rsatkich hisoblanadi.
Tabiatdagi turli tirik organizmlarning suvga nisbatan ehtiyoji turlicha bo`ladi, chunki ular turli namlik sharoitida yashashga moslashganlar. Bu jihatdan organizmlarni bir qancha ekologik guruhlarga ajratish mumkin. Masalan, gidrofillar - faqat suvda yashay oladilar; gigrofillar – namligi juda yuqori bo`lib quruqlik sharoitida yashaydilar; mezofillar – namligi mu'tadil ya'ni o`rtacha bo`lib sharoitni yoktiradilar; kserofillar – namligi kam yoki juda kam bo`lib quruq sharoitda yashaydilar.
Organizmlarning yashashi, rivojlanishi va Yer yuzida tarqalishini belgilovchi omillardan biri haroratdir. Chunki organizmdagi modda almashinuv jarayoni undagi atom va molekulalarni harakatga keltiruvchi harorat tufayli amalga oshadi. Turli organizm turlicha haroratli sharoitga moslashgan. Bu jihatdan organizmlarni ikkita ekologik guruhga bo`lishimiz mumkin: termofillar – issiqni xohlovchi organizmlar bo`lib, bularga ko`pchilik mikroorganizmlar, hasharotlar va ularning lichinkalari kiradi; kriofillar – sovuqsevar organizmlar bo`lib, ular – 80 – 100 S da ham o`zlarining aktiv faoliyatini davom ettiradilar. Bularga qutblarda va baland tog`larda yashovchi bakteriyalar, zamburuglar, mox va lishayniklar misol bo`ladi. Termofillik va kriofillik orasida bir qancha oraliq formalar ham mavjud.
Muhim ekologik omillardan yana biri yorug`lik, ya'ni quyosh radiatsiyasi bo`lib, bu omil barcha tirik mavjudotlar uchun yagona energiya manbai hisoblanadi. Tekshirishlar ko`rsatilishicha quyosh sirtidagi harorat 50000S bo`lib, undan har gektar maydonga yilida o`rtacha 9 mlrd. kaloriya energiya yetib keladi. Uning qariyb yarmi ko`zga ko`rinadigan (to`lqin uzunligi 0,40-0,076 mkm) nur bo`lib, qolgani ko`zga ko`rinmaydigan infraqizil (50%), ultrabinafsha (1%) va radioaktiv nurlardir. Bu nurlar organizmga turlicha ta'sir ko`rsatadi. Masalan, ultrabinafsha nurlarining 0,25-0,30 mkm uzunlikdagi to`lqinlari organizmda «D» vitaminining hosil bo`lishiga yordamlashadi, uning 0,20-0,30 mkm uzunlikdagi to`lqinlari mikroorganizmlarni o`ldiradi (jarrohlikda qo`llaniladigan kvarts lampalari shunday nur beradi), 0,38-0,40 mkm o`zunlikdagi to`lqinlari esa fotosintez jarayoniga qatnashadi.
Fotosintez – murakkab fotokimyoviy jarayon bo`lib, u tiriklikning poydevori hisoblanadi. Chunki bu jarayon butun tirik tabiatni ham kislorod va ham ozuqa bilan ta'minlaydi. Fotosintez jarayonining sodda ifodasi quyidagicha:
Fotosintez jarayonida o`simliklar quyoshdan yetib keladigan energiyaning faqat 0,1-0,3% dan foydalanadilar. Bu bir qarashda kichiq raqam. Ammo ular ana shu kichiq miqdordagi energiya yordamida har yili Yer yuzida 177 mlrd tonna organik moddalar hosil qiladilar.
Shuni aytish kerakki, organizmlarni yorug`likka talabi boshqa omillarga bo`lib talabi singari, turlicha bo`ladi. Shunga ko`ra organizmlarni fotofillar ya'ni yorug`liksevarlar hamda fotofoblar ya'ni yorug`likni yoqtirmaydigan ekologik guruhlarga bo`lish mumkin.
Organizmga ta'sir ko`rsatadigan edafik omillarga tuproqning fizik va kimyoviy xususiyatlari kiradi. Tuproqning zichligi, kimyoviy tarkibi, unda harakatlanib yuruvchi gaz, suv, organik va mineral moddalar tuproqda doimiy yoki vaqtincha yashovchi organizmlarga ta'sir ko`rsatib, ularning faoliyatini belgilaydi.
Muhitning gidrofizik va gidrokimyoviy omillari esa suv bilan bevosita bog`lik bo`lib, suv ekologik jihatdan ko`pgina organizmlar uchun hayot muhiti va makoni bo`lib hisoblanadi. Suv muhitida doimiy yashovchi organizmlar gidrobiontlar deb nomlangan bo`lib, ular turli ekologik guruhlardan iboratdirlar. Masalan, planktonlar (suvda qalqib harakatlanuvchilar), nektonlar (suvda aktiv harakatlanuvchilar), pelagial organizmlar (suvning yuza qatlamlaridan makon topganlar), bental organizmlar (suv tubida yashovchilar) va hokazolar. Gidrobiontlar shuningdek suvning sho`rligiga chidamliligi jihatdan stenogalin va evrigalin guruhlariga, bosimiga chidamliligi jihatdan stenobat va evribat ekologik guruhlariga bo`linadilar. Shunday qilib, faktoral ekologiya tashqi muhit omillarining barchasini o`rganuvchi keng qamrovli fan tarmog`i hisoblanadi.
2.Populyatsion ekologiya bir turga mansub bo`lib, ma'lum bir maydoni egallagan o`zaro ta'sirdagi organizmlar tabiiy tuzilmalarining ya'ni polpulyatsiyalarning shakllanishi va dinamikasini o`rganadi. Populyatsiyalar hayotini o`rganish insonga tabiiy resurslardan oqilona foydalanish yo`llarini o`rganish imkonini beradi. Populyatsiyalar dinamikasidagi qonuniyatlarni o`rganish asosida inson ularning biologik mahsuldorligini oshirish sirlarini bilib oladi.

3.Biogeotsenologiya fani populyatsion ekologiyadan kelib chiqqan bo`lib, populyatsiyasidagi ta'limot asosida tabiatdagi ko`pgina murakkab jarayonlarni ya'ni biogeotsenozlarni o`rganadi. Bu fanga ilk bor rus olimi V.N. Sukachev 1940 y. asos solgan. Biogeotsenoz biosferaning kichik bir qismi bo`lib, u o`zining joylashgan o`rni, iqlimi, gidrologiyasi va biotik sharoitiga ko`ra bir xil bo`ladi. Oddiyroq qilib aytganda biogeotsenoz tabiatning ma'lum bir joyida muayyan bir xil sharoitda yashovchi tirik organizmlar majmuasi bo`lib, ular doimo bir-birlarining ta'sirida yashaydilar va tashqi muhit omillarning ta'sirida bo`ladilar. Biogeotsenozlarda jonli va jonsiz tabiat orasida mu'tasil modda va energiya aylanib yurishi tiriklikni davom ettirishga asos soladi. Biogeotsenozlarning jonli tabiati o`simlik (fitotsenoz), hayvon (zootsenoz) va mikroorganizmlardan tashkil topgan. Biogeotsenozlar turli xil bo`lib, muayyan sharoitning tarixi va tabiiy sharoitlariga ko`ra vujudga kelgan bo`ladi. Masalan, tropik mintaqalarga xos o`rmonlarning biogeotsenozlari sovuq tundra biogeotsenozlariga nisbatan boy va mahsuldor bo`ladi. Tabiatda biogeotsenozning turli tirik komponentlari birlashib biologik birlikni ya'ni biotsenozni hosil qiladi. Demak biotsenoz – muayyan bir maydonda yashovchi o`simlik, hayvon va mikroorganizmlar majmuasidir. Ular doimo bir birlari bilan o`zaro aloqada bo`ladilar. Biotsenoz rivojlanadi, uning rivojlanish sirlarini o`rganish asosida inson o`z faoliyati bilan uni o`ziga ma'qul bo`lib tarafga o`zgartirishi mumkin. Biogeotsenoz biosferaning muayyan bir bo`lagi hisoblanadi. Biosfera – tarkibi va energetikasi tirik organizmlar faoliyati bilan bog`liq Yer qobig`i bo`lib, u atmosferaning pastki qatlami – troposfera, barcha suvliklar – gidrosfera, hamda litosferaning yuqori qismini qamrab oladi. Undagi barcha jarayonlar o`zaro chambarchas bog`liq bo`ladi. Bu mavzuga keyinroq qaytamiz.

Global ekologiya biosferani yaxlitligicha o`rganuvchi fan hisoblanadi. Uning bosh vazifasi antropogen ta'sir natijasida Yer yuzida sodir bo`layotgan o`zgarishlarni o`rganib borishdan iborat.
Regional ekologiya Yer yuzining ma'lum joylaridagi ekologik vaziyatni o`rganuvchi fan. Regional ekologiya quyidagi tarmoqlarga bo`linadi: shahar ekologiyasi, qishloq xo`jalik ekologiyasi va sanoat ekologiyasi.
Keyingi yillarda sanoat ekologiyasidan alohida tarmoq sifatida muxandislik ekologiyasi ajralib chiqadi. Muhandislik ekologiyasi ishlab chiqarish jarayonida jamiyatning tabiiy muhitga ta'sirini o`rganadi. Uning predmeti «sanoat-tabiat» tizimi (STT) hisoblanadi.
Evolyutsion ekologiya ekologik muhit va unda yashovchi organizmlarning evolyutsion taraqqiyot davomida bir-biriga ta'siri asosida asta-sekin o`zgarib borishi va organizmlarning muhit o`zgarishlariga moslashaborishini o`rganuvchi fan.