IV qrup – aşağı keyfiyyətli torpaqlar, 21-40 balla qiymətləndirilmiş
və III-IV bonitet siniflərinə aid edilmişdir.
V qrup – kənd təsərrüfatı istehsalı üçün şərti yararsız torpaqlardır.
Bura güclü şorlaşmış, güclü şorakətli, daşlı, bataqlıq torpaqları daxildir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
456
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ AQROİSTEHSAL
QRUPLAŞMASI
Torpaqların
keyfiyyət
qrupu
Torpaqların adı Balı
Sahəsi
ha %
I qrup
yüksək
keyfiyyətli
torpaqlar
100-81 bal
Yuyulmuş dağ
qaratorpaqlar
100 14400
0.17
Mədəniləş. dağ
qaratorpaqlar
100 19170 0.22
Torflu dağ-çəmən 95 27370
0.32
Sarı-podzollu-qleyli 94 57440
0.66
Qaratorpağabənzər
dağ-çəmən
90 63570
0.74
Mədəniləş. qəhvəyi
dağ-meşə
90 61140
0.71
Çimli dağ-çəmən 89
218440
2.53
Bozqır. qonur dağ-
88 19170
0.22
Tipik qonur dağ-meşə 87 37720 0.44
Çimli-karbonatlı dağ-
meşə
87 9000
0.10
Karbonatlı qəhvəyi
dağ-meşə
87 61410
0.75
Dağ-meşə-çəmən 86 54920
0.64
Karbonatlı dağ
qaratorpaq
86 8100
0.09
Tipik dağ qaratorpaq
85
31870
0.37
Tipik qəhvəyi dağ-
85 310970
3.60
Çəmən qəhvəyi 85
432150
5.00
Yuyulmuş qəhvəyi
dağ-meşə
84 235260
2.72
Tünd şabalıdı 84
57710
0.67
Tünd boz
84
37320
0.51
Qrup üzrə orta
86
1814790
21.00
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
457
II qrup yaxşı
torpaqlar 80-
61 bal
Lessivajlı qonur dağ-
meşə
80 291160
3.37
Adi şabalıdı 80
437550
5.06
Sarı-podzollu dağ-
79 34570
0.40
Çəmən-boz
/QSS 1,5-3m/
79 126950
1.47
Sarı podzollu
78
28170
0.3
Qədimdən suvarılan
şabalıdı
77 368840
4.27
Qalıq karbonatlı qonur
dağ-meşə
76 4500
0.05
Yuyulmuş subasar-
çəmən-meşə
75 234440
2.71
Qədimdən suvarılan
çəmən-şabalıdı
74 9900
0.11
Dağ-çəmən-bozqır 72 76640
0.86
Yuyulmuş çəmən-
bataqlı /subasar daxil
olmaqla/
71 87660
1.01
Mergelləşmiş çəmən-
bataqlı /subasar daxil
olmaqla/
71 22770
0.26
Qalıq-karbonatlı dağ-
çəmən
70 24300
0.28
Suvarılan çəmən-boz
/QSS 1,5-3 m/
70 532920
6.17
Karbonatlı subasar-
çəmən-meşə
70 32410
0.38
Bozqır, qəhvəyi dağ-
meşə
69 100850
1.17
Tünd dağ boz-qəhvəyi 69 148850 1.72
Tipik sarı dağ-meşə 68 36910
0.43
Çəmənli-boz
/QSS 3-6 m/
68 491840
5.69
Suvarılan çəmənləş.-
boz
68 159510
1.85
Yuyulmuş çəmən-
bataqlı /bataqlı suba-
sar/
67 1800
0.02
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
458
Tipik boz
66
331430
3.84
Suvarılan boz
66
380310
4.40
Tünd dağ şabalıdı
65
27740
0.32
Adi dağ boz-qəhvəyi 63 189990
2.20
Subasar-çəmən
/allüvial-çəmən/
63 671670
7.77
Qrup üzrə orta
71
4813680
56.06
III qrup orta
dəyərli
torpaqlar
Adi dağ-şabalıdı
60
299420
3.47
Açıq dağ-şabalıdı
59
125250
1.45
Çəmən-şabalıdı
56
261850
3.03
Açıq şabalıdı
53
87420
1.01
Açıq dağ boz-qəhvəyi
45
33040
0.38
Açıq boz
44
61670
0.71
Qrup üzrə orta
56
868850
10.05
IV qrup aşağı
keyfiyyətli
torpaqlar 21-
40
Boz qonur
40
166500
1.93
Qrup üzrə orta
40
166500
1.93
V qrup şərti
yararsız
torpaqlar 20
baldan aşağı
İbtidai dağ-çəmən
20
150980
1.75
İnk. etməmiş dağ
qaratorpaq
24 2700
0.03
İnk. etməmiş şabalıdı
19
47490
0.55
İnk. etməmiş qəhvəyi
dağ-meşə
17 7200
0.08
İnk. etməmiş dağ
şabalıdı
12 105600
1.22
Dellüvial şoranlar <10 32040
0.37
Allüvial şoranlar <10 1800
0.02
Şoranlar
<10
6570
0.08
Şorakətlər
<10
7470
0.09
Takırlar <10
2000
0.02
Qumluqlar <10
145620
1.68
Pozulmuş torpaqlar
/neft/
<10 11700 0.14
Pozulmuş torpaqlar
/dağ-mədən/
<10 5400 0.06
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
459
Çınqıllı çay məcraları <10 59040 0.68
Çılpaq qayalar
<10
156510
1.81
Gilli süxurlar
<10
47700
0.55
İbtidai boz
9
148110
1.71
Qrup üzrə orta
12
947880
10.96
Respublika üzrə
cəmi:
66 8641500
100
RESPUBLİKA TORPAQLARININ AQROİSTEHSAL
QRUPLARI ÜZRƏ ORTA ÇƏKİLİ BONİTET BALI
VƏ TORPAQLARIN MÜQAYİSƏLİ DƏYƏRLİLİK
ƏMSALI (TMDƏ)
Torpaqların
keyfiyyət qrupu
Orta çəkili
balları
TMDƏ Sahəsi
ha %
I Çox yaxşı torpaqlar
86
1,30
1814790
21.00
II Yaxşı torpaqlar
71
1,08
4843680
56.06
III Orta dəyərli
torpaqlar
56 0,85
868650
10.05
IV Aşağı dəyərli
torpaqlar
40 0,61
166500
1.93
V Şərti yararsız
torpaqlar
12 0,18
947880
10.96
Azərbaycan üzrə
cəmi:
66 1,00
8641500
100.0
TORPAQLARN BONİTİROVKASININ ƏSAS PRİNSİPLƏRİ –
Müxtəlif torpaqların münbitliyinin səviyyəsini təyin etmək üçün
humusun, ümumi azotun, ümumi fosforun, ümumi kaliumun ehtiyatı,
udulmuş əsasların cəmi və iqlim şəraiti göstəriciləri qiymət kriteriyası
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
460
kimi götürülür. Birillik bitkilər üçün kriteriya göstəriciləri 0-20, 0-50, 0-
100 sm, çoxillik bitkilər üçün isə 0-200 sm dərinlikdə ton/ha və m.ekv.
ilə ifadə olunur. Torpağın üst qatlarının humusluluğu çox olduqda, onda
adətən azot, fosfor, kalium, kükürd, kalsium və mikroelementlərin
toplanması daha çox müşahidə olunur. Udulmuş əsaslar torpağın fiziki-
kimyəvi xassələri içərisində ən vacibi olub, bitginin mineral
qidalanmasında əlavə ehtiyat mənbəyi kimi çıxış edir. Respublikamızda
yayılan torpaq tiplərinin əsas bonitet balı aşağıdakı cədvəldə verilir
(Məmmədov, 1998).
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ƏSAS
BONİTET BALI ŞKALASI
Torpaqlar
Torpaqların
xassələrinə görə
bonitet balı
1 Qalıq karbonatlı dağ-çəmən 70
2 torflu
dağ-çəmən 95
3 Çimli
dağ-çəmən
89
4 Qaratorpağabənzər dağ-çəmən 90
5 Dağ-çəmən-meşə 72
6 Dağ-meşə-çəmən 86
7 Tipik
qonur
dağ-meşə 87
8 Lessivajlı qonur dağ-meşə 80
9 Qalın-karbonatlı dağ-meşə 76
10 Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə 88
11 Çimli-karbonatlı dağ-meşə 87
12 Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə 84
13 Tipik
qəhvəyi dağ-meşə 85
14 Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə 87
15 Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə 69
16 Mədənil. qəhvəyi dağ-meşə 90
17 Çəmən-qəhvəyi 85
18 Tünd
dağ boz-qəhvəyi 69
19 Adi
dağ-boz-qəhvəyi 63
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
461
20 Açıq dağ boz-qəhvəyi 45
21 Tünd
dağ-şabalıdı 65
22 Adi
dağ-şabalıdı 60
23 Açıq dağ-şabalıdı 59
24 Yuyulmuş dağ-qaratorpaq 100
25 Tipik
dağ-qaratorpaq 85
26 Karbonatlı dağ-qaratorpaq 86
27 Mədəniləş. dağ-qaratorpaq 100
28 Tipik
sarı dağ-meşə 68
29 Podzollaşmış sarı dağ-meşə 79
30 Sarı-qleyli 94
31 Sarı-podzollu 78
32 Tünd
şabalıdı 84
33 Adi
şabalıdı 80
34 Açıq şabalıdı 53
35 Qədimdən suvarılan şabalıdı 77
36 Çəmən-şabalıdı 56
37 Qədimdən suvarılan çəmən-şabalıdı 74
38 Tünd
boz
82
39 Tipik
boz
66
40 Açıq boz
44
41 Suvarılan boz
66
42 Çəmənləşmiş boz
68
43 Çəmən-boz 79
44 Suvarılan çəmənləşmiş-boz
68
45 Suvarılan çəmən-boz 70
46 Boz-qonur
40
47 Yuyulmuş subasar çəmən-meşə 75
48 Karbonatlı subasar çəmən-meşə 70
49 Subasar-çəmən /allüvial-çəmən/ 63
50 Yuyulmuş çəmən-bataqlı 71
51 Karbonatlı çəmən-bataqlı 67
AZƏRBAYCAN ZONAL TORPAQLARI ÜÇÜN (BİN)
TƏSHİH ƏMSALLARI
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
462
Torpağın adı Torpağın xassələrinə
görə bonitet balı
BİP üçün təshih
əmsalları
Qaratorpaqlar
100
1.00
Çimli dağ-çəmən 89
0.62
Tipik qonur dağ-meşə 87
0.65
Tipik qəhvəyi dağ-
meşə
85 0.80
Adi dağ şabalıdı 60
0.78
Podzollu-sarı 78 0.94
Tipik boz
66
0.63
AZƏRBAYCANIN TƏBİİ-İQTİSADİ ZONALARI ÜZRƏ
TORPAQLARIN BONİTET BALI VƏ MÜQAYİSƏLİ DƏYƏRLİLİK
ƏMSALI (TMDƏ)
Təbii-iqtisadi rayonlar
Sahəsi
Orta
ölçü
balı
TMDƏ
ha %
Abşeron 5085,0
5,88
44
0,69
Şamaxı - İsmayıllı 5924,7 6,87 60 0,94
Quba - Xaçmaz
8045,1
9,31
71
1,11
Lənkəran - Astara
6365,5
7,37
72
1,12
Kür - Araz
24778,7
68,67
67
1,05
Şəki – Zaqatala
10418,4
12,06
59
0,92
Gəncə – Qazax
12553,2
14,52
66
1,03
Kəlbəcər – Laçın 2907,9
3,36 71
1,11
Naxçıvan MR
5363,1
6,21
55
0,86
DQMV 4973,4
5,75
72
1,12
TORPAQLARIN (torpaq sahələrinin) EKOLOGİYASI – kənd
təsərrüfatı ekologiyasının bölməsi; torpaqdan istifadə şəraitini təyin
edən təbii faktorları öyrənir. T.e. təbiətin mühafizəsi fəaliyyəti ilə sıx
bığlıdır. Termini L.Q.Ramenski (1938) təklif etmişdir.
TORPAQLARIN EKOLOJİ MÜNBİTLİK MODELİ –
Torpaqların münbitlik modeli – bitki məhsuldarlığının müəyyən
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
463
səviyyəsinə uyğun gələn aqronomik cəhətdən əhəmiyyətli torpağın
xassələri və rejimlərinin məcmusu hesab olunur. Bu istiqamətdə olan
meteriallara və respublikamızda aparılan torpaq – aqroekoloji
tədqiqatlara, ayrı-ayrı regionların təbii şəraitinin təhlilinə əsaslanaraq,
bitgilərin (taxıl, pambıq, üzüm, çay, meyvə, otlaq, meşə) tələbatından
asılı olaraq müxtəlif torpaqlar üçün münbitlik modeli işlənmişdir
(Məmmədov, 1998). Zonal əkinçilik sistemləri çərçivəsində münbitliyin
idarə edilməsi əhəmiyyətinə görə Azərbaycan torpaqlarının xassələrinin
faktiki və optimal parametrləri əsasında doqquz blokdan ibarət
münbitlik modeli hazırlanmışdır:
1) Aqroekoloji blok; 2) Torpaq tərkibi bloku; 3) Torpaq rejimləri
bloku; 4) Torpaq xassələri bloku; 5) Qiymətləndirmə bloku; 6)
Biometriya bloku; 7) Torpaq faunası; 8) Aqromeliorasiya bloku; 9)
Monitorinq bloku.
TORPAQLARIN TƏSNİFATI – Torpaqların mənşəyinə və əsas
xassələrinə görə ayrı-ayrı qruplarda birləşdirilməsi. T.t.-da əsas
taksonomik bölgü vahidi torpaq tipidir. Torpaq tipindən aşağı taksonlar
yarımtip, cins, növ və növmüxtəlifliyidir. Genetik torpaq tipinə eyni
bioiqlimdə, eyni mənşəli, vahid morfoloji quruluşlu və eyni ana süxur
üzərində inkişaf etmiş torpaq qrupu aiddir.
TORPAQŞÜNASLIQ – Torpağın quruluşu, mənşəyi, tərkibi,
xassələri, inkişafı, coğrafi yayılma qanunauyğunluqları, münbitliyi və
səmərəli istifadə üsulları haqqında elm. Torpaq genezisi, torpaq
təsnifatı, torpaq fizikası, torpağın kalloidal və bioloji kimyası, torpaq
coğrafiyası və kartoqrafiyası, torpaq geokimyası, torpağın bonitirovkası,
torpağın meliorasiyası T.-ın ən mühüm bölmələridir. Azərbaycan
Respublikasında T. elminin inkişafında H. Ə. Əliyev, V. R. Volobuyev,
M. M. Salayev, K. Ə. Ələkbərov, M. İ. Cəfərov Q. Ş. Məmmədov, M. P.
Babayev və b.-nın böyük əməyi olmuşdur.
TOYUQKİMİLƏR (Galliformes) – quşlar dəstəsi Azərbaycanda 8
növü məlumdur. T. tundradan tropik meşələrə və yüksək dağlara qədər
bütün zonalarda rast gəlinir. Oturaq quşlardır, yalnız bildirçinlər
köçəridir. T. qiymətli idman ov obyektidir. Ağ kəklik, tetra, qırqovul,
bildirçin xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. T.-in sayı qanunsuz ovlama
nəticəsində azalmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
464
TOZAĞAC FƏSİLƏSİ (Betulaceae) – növ tərkibinə görə azlıq
təşkil etsə də, ərazicə geniş yayılan fəsilədir. Bu fəsilənin
nümayəndələri Şimal Yarımkürəsində subtropik iqlim zonasından
başlamış Arktika tundrasına qədər geniş ərazidə yayılıb. Fəsiləyə 6 cins
daxildir. Qafqazda 5, Azərbaycanda isə 2 cinsin növləri bitir: tozağac
cinsi və qızılağac cinsinə Respublikamızın dağlarında üç tozağac növü:
Padde (B. raddeana), Litvinov (B. Litwinowi) və sallaq tozağac (B.
Pendula) bitir, O.N.Mirzəyev (1988-1998) Azərbaycan florası üçün
daha iki tozağac növü – ağ tozağac (B.Alba) və B.microlepis əlavə
etmişdir.
Azərbaycanda qızılağacın 3 növü yayılmışdır: ürəkyarpaq qızılağac
(Alnus subcordata), boz qızılağac (A. incana) və saqqallı qızılağac (A.
barbata).
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
465
1-Radde tozağacı; 2-Litvinov
tozağacı; 3-Sallaq tozağac
Boz qızılağac
1-Zoğ; 2-yumurtalıq; 3-erkək çiçək
qrupu; 4-dişi çiçək qrupu; 5-
tumurcuqlu zoğ
TOZANAQ – bax: tozlu tufanlar.
TOZLAMA VEKTORLARI – hər hansı bitkini tozlandıran
faktorlar (heyvanlar, külək).
TOZLANMA, BİTKİLƏRİN TOZLANMASI – Yetişmiş
erkəkciyin toz hüceyrələrinin örtülü toxumlularda dişiciyin,
çılpaqtoxumlularda yumurtacığın ağızcığına düşməsi. Tozcuğun üst qatı
boruya çevrilərək içərisindəki erkək hüceyrəsini (sperma) yumurta
hüceyrəyə çatdırır və onu mayalayır, nəticədə ziqota (rüşeym) əmələ
gəlir. Örtülütoxumlularda 2 cür T. – öz-özünə tozlanma, çarpaz
tozlanma olur.
TOZLU TUFANLAR – Torpaq səthindən toz qaldıraraq onu uzaq
məsafədə sovurub aparan güclü (20 m/s) küləklər. Əsasən səhra,
yarımsəhra və çöl zonasının kənd təsərrüfatı rayonlarında tez-tez baş
verir. Kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurur. Mübarizə tədbiri
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
465
tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının salınması hesab olunur.
Kənd təsərrüfatı üçün ən təhlükəli meteoroloji hadisələrdən biri
sayılır. Bu hadisə həm təbii, həm də antropogen faktorların təsirilə baş
verir.
Tozlu tufanlar kompleks aqrometeoroloji faktorlar nəticəsində baş
verir. Onlara güclü küləklər (10-20 m/s), torpaq səthinin quru və tozlu-
qumlu olması, tarlada bitki örtüyünün zəif inkişaf etməsi, geniş açıq
sahələrin mövcudluğu aiddir. Tozlu tufanlar adətən havanın nisbi
rütubətliyi 50%-dən aşağı olduqda baş verir. Göstərilən kompleks
faktorlar çöl, yarımsəhra və səhra zonalarında baş verir.
Azərbaycanda tozlu tufanlar külək eroziyası şəklində əsasən,
Abşeron yarımadasında müşahidə edilir.
TÖKÜNTÜ (BİTKİNİN) – Bitkinin ölü hissəsi olub ölü kütləyə
aiddir, bura torpağın səthinə və ya su hövzəsinin dibinə tökülən
yarpaqlar, budaqlar, çiçəklər, toxumlar, meyvələr, qabıqlar, tozcuqlar,
sporlar və s. daxildir. İllik töküntü bəzi bitki qruplaşmalarında (xüsusilə
meşə) torpaq səthində döşənək yaradır. Torpağın səthinə, sonra isə onun
qatlarına töküntü ilə bitki sintez edən üzvi maddə ilə yanaşı, torpaq
qatlarından mənimsənilən mineral (kül elementləri) maddələr də daxil
olur.
TÖKÜNTÜLƏR – dağ süxurlarının sortlaşmamış və kobud
qırıntılarının dağ yamacı özülündə və aşağı hisəsində toplanmış
yığıntılar. Onlar dağ süxurlarının aşınması və yamac boyu aşağıya doğru
yuvarlanması nəticəsində yaranır. Bu proseslər bəzən töküntü eroziyası
da adlanır.
Mergellər və gilli şistlər yayılmış yamaclarda daha çox müşahidə
olunur. T. çox vaxt geniş, münbit torpaq sahələrini örtür. Tərkibində toz
və gil funksiyaları olan T. ərinti və yağış suları ilə eroziyaya məruz
qalır. Yarğan yamaclarının aşağı hissələrində də xeyli T. yığılır və
müvəqəti axınlarla yarğanlardan çıxarılır.
TÖKÜNTÜLƏRDƏ
BİTKİLƏR ÜÇÜN ZƏHƏRLİLİK
(TOKSİKLİK) – süxur töküntülərində suda asan həll olunan və bitkilər
üçün zərərli duzların miqdarının yol verilən həddən (>0,25%) çox,
yüksək qələvi (su suspenziyasında pH-ın 9,0-dan yuxarı) və güclü turş
mühitin (pH-3,5-dən aşağı) olması ilə yaranır. Töküntülərdə ağır
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
466
metalların (qurğuşun, sink, civə, kadmium, xrom və başqa elementlər)
həddən çox toplanması ilə də canlı aləm üçün toksiklik yarana bilər.
TÖKÜNTÜLƏRDƏ İLKİN OT BİTKİLƏRİ – töküntülərdə
yayılan ilkin bitkilər. Bitkilərin tərkibi töküntüləri əhatə edən ərazidə
yayılmış səciyyəvi bitkilərin xüsusiyyətlərindən, bitki sporlarının
yayılmasından və töküntü süxurlarının aqrokimyəvi xassəsindən asılıdır.
Töküntülərdə ilk bitki toxumlarının çıxışı küləklə gətirilən bitki növləri
hesabına olur. Rayonun təbii amillərindən və töküntüləri təşkil edən
süxurların fiziki və kimyəvi xassələrindən asılı olaraq ilkin ot bitkiləri
alaq və ya yayılma arealına malik zonal bitki növləri ola bilər.
10>10>10>10>10>10>10>10>10>10>10> Dostları ilə paylaş: |