Ekonomika fakulteti mustaqil ish

2.6. To`lov balansini makroiktisodiy tartibga solish vositalari va usullari.
To`lov balansi muvozanatini ta`minlash uchun joriy xisoblar va kapital xarakati koldiklari bir-birini aynan koplashi zarur bo`ladi. Markaziy Bank valyuta interventsiyasini amalga oshirish chorasini ko`rmasa, va rasmiy valyuta zaxiralari mikdorini o`zgartirmasa to`lov balansi xisoblarini valyuta kursining erkin tebranishi xisobiga o`zaro tartibga solish amalga oshiriladi.Bunday sharoitda kapital okib kelishi sababli milliy valyutaning kimmatlashuvi, kapital chikib ketishi sababli esa uning arzonlashuvi ro`y beradi. Valyuta kursining erkin tebranishi to`lov balansining joriy va kapital xisoblarini avtomatik ravishda mutanosiblashtirish mexanizmi xisoblanadi.Erkin tebranuvchi valyuta kursi tarafdorlari ta`kidlashicha, to`lov balansining ortikchaligi yoki takchilligi bunday vaziyatlarda tez orada barxam topadi. Valyuta kurslarining erkin xarakati to`lov balansining ortikchaligi yoki kamomadini yo`kotadi..Erkin tebranuvchi valyuta kurslari to`lov balansini tenglashtirishda katta imkoniyatlarga ega bo`lsada, kamchilikliklardan xoli emas. CHunonchi, bunday valyuta birinchidan, savdoning noanikligi va kiskarishiga, ikkinchidan, savdo sharoitining yomonlashishiga, uchinchidan, bekarorlikka va boshkalarga olib keladi.Agar Markaziy Bank rasmiy valyuta zaxiralari vositasida chet el valyutasini sotib yoki sotib olib valyuta kursini erkin tebranishiga barxam bersa valyuta kursining erkin tebranishi vositasida to`lov balansini tartibga solish zarurati yo`koladi.
Bunda to`lov balansi takchilligi Markaziy Bank rasmiy zaxiralarini kiskartirish xisobiga moliyalashtirilishi mumkin. Bunday vaziyatda ichki bozorda chet el valyutasi taklifi oshadi. Kayd etilgan operatsiya eksportga xos bo`lib kreditda plyus belgisi bilan (Markaziy Bankda xorijiy valyuta zaxirasi kamayishiga karamasdan) xisobga olinadi. Ushbu tadbir natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi kamayadi, uning almashinuv kursi nisbatan ko`tariladi va bu investitsiyalar xajmiga xamda iktisodiy o`sishga salbiy ta`sir ko`rsatadi.To`lov balansining aktiv-(musbat) koldigi esa Markaziy bankning rasmiy valyuta zaxiralari mikdorining ortishiga olib keladi. Bunda Markaziy bank valyuta zaxiralarini to`ldirish uchun chet el valyutasini sotib olishi natijasida ichki bozorda milliy valyuta taklifi nisbatan oshadi, uning almashinuv kursi kamayadi, bu xol esa iktisodiyotga (investitsiyalar xajmi va iktisodiy o`sishga) ragbatlantiruvchi ta`sir ko`rsatadi.
Markaziy bank tomonidan o`tkaziladigan bunday operatsiyalar rasmiy rezervlar bilan bo`ladigan operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar natijasida to`lov balansi koldigi nolga tenglashishi kerak.To`lov balansining aktiv koldigi yoki takchilligi mamlakat iktisodiyoti xususiyatlariga karab turlicha baxolanishi mumkin.Valyutasi xalkaro xisob-kitoblarda, xamda boshka mamlakatlar zaxira valyutasi sifatida foydalaniladigan mamlakatlar uchun to`lov balansi takchil bo`lishi tabiiy xol xisoblanadi. Bunday mamlakatlar to`lov balansini uzok muddat makroiktisodiy tartibga solmasligi mumkin.Milliy valyutasi jaxon iktisodiyotida zaxira valyutasi xisoblanmaydigan mamlakatlar Markaziy Banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi cheklanganligi tufayli to`lov balansining uzok muddatli takchilligi bu rezervlarning sarflab bo`linishiga olib keladi. Bunday xollarda to`lov balansini makroiktisodiy tartibga solinadi. Mamlakat savdo siyosati va valyuta almashinuv kursini o`zgartirishi choralarini ko`llab chet ellardagi o`z xarajatlarini kamaytiradi, yoki eksportdan o`z daromadlarini oshiradi.Bunday tartibga solish natijasida baxolar umumiy darajasining oshishi okibatida axoli turmush darajasining pasayishi, milliy valyutaning kadrsizlanishi, iktisodiyotning ayrim tarmoklarida bandlilikning pasayishi ro`y berishi mumkin.Valyuta rezervlari sarflab bo`lganligi, ilgari olingan chet el kreditlarini kaytarilish grafiklari buzilganligi tufayli bunday kreditlarni yana olish imkoniyatlari yo`kka chikkanligi sababli mamlakat to`lov balansi takchilligining uzok vakt davom etishi to`lov balansi inkirozi deyiladi.To`lov balansi inkirozini xal etishning yagona yo`li makroiktisodiy tartibga solish xisoblanadi.O`tish davri iktisodiyotida xorijiy valyutaga spekulyativ talab oshishi Markaziy Bankni kiyin axvolga solib ko`yadi. CHunki rasmiy valyuta zaxiralari bir vaktning o`zida xam to`lov balansi takchilligini xam ichki spekulyativ talabni kondirish uchun etarli bo`lmasligi mumkin.Valyuta almashinuv kursini tartibga solish bu vaziyatdan chikishning yagona yo`lidir.
Kiska istikbolda to`lov balansi koldigi jamgarish va investitsiyalar xajmlarini belgilovchi omillar (masalan byudjet solik siyosati, foiz stavkalari) ta`sirida o`zgarishi mumkin.Agar mamlakatda ragbatlantiruvchi fiskal siyosat yurgizilsa bu xol milliy jamgarmalarning pasayishiga olib keladi. Bu o`z navbatida joriy operatsiyalar xisobi bo`yicha takchillikka, kapital xarakat xisobi bo`yicha musbat koldikka olib keladi.CHeklovchi fiskal’ siyosat milliy jamgarmalar xajmlarini oshiradi, bu o`z navbatida kapital xarakati xisobi bo`yicha takchillikka, joriy operatsiyalar xisobi bo`yicha musbat koldikka olib keladi.Jaxon foiz stavkalarining oshishi kapital xarakati xisobi bo`yicha takchillikka, joriy operatsiyalar xisobi bo`yicha musbat koldikka erishishga olib keladi. To`lov balansi – mamlakatning dunyoning boshka davlatlari bilan bo`lgan savdo va moliyaviy operatsiyalari aks ettirilgan xujjat. U ikki kismdan, joriy operatsiyalar va kapital xarakati balansidan tashkil topgan.Savdo balansi mamlakatning joriy tashki savdo operatsiyalari bo`yicha tushumlar va xarajatlarni aks ettiradi. Mamlakat eksporti uning importidan ko`p bo`lsa joriy operatsiyalar balansi musbat koldikli bo`ladi.Joriy operatsiyalar balansidagi o`zgarishlar ichki ishlab chikarish va o`z navbatida ichki bandlilik bilan boglik.Kapital xarakati balansi aktivlarni sotish va sotib olish bo`yicha barcha xalkaro bitimlarni xarakterlaydi. Aktivlarni sotib olish xorijiy valyutaning chikib ketishini, sotish esa kirib kelishini anglatadi.Xar kanday xalkaro bitimlar to`lov balansida ikki bir-birini muvozanatlovchi yozuv ko`rinishida kayd etilgani uchun xamjoriy operatsiyalar balansi va kapital xarakati balansi koldiklari 0ga teng bo`ladi.To`lov balansi takchilligi rasmiy zaxiralarning kiskarishi xisobiga koplansa uning aktiv sal’dosi rasmiy zaxiralarning o`sishiga olib keladi.Kayd etilmagan valyuta kursi sharoitida tkldov balansi valyuta kursining o`zgarishi xisobiga muvozanatlashadi.Milliy valyutasi jaxon iktisodiyotida zaxira valyutasi xisoblanmaydigan mamlakatlar Markaziy banklaridan rasmiy valyuta zaxirasi cheklanganligi tufayli to`lov balansining uzok muddatli takchilligi bu rezervlarning sarflab bo`linishiga olib keladi. Bunday xollarda to`lov balansini makroiktisodiy tartibga solinadi.
Kayd etilgan valyuta kursi tizimida to`lov balansini tartibga solish uchun tashki savdo siyosati, pul kredit va fiskal siyosat vositalaridan foydalanil.2018 yildan boshlab Markaziy bank to'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi bo'yicha qo'llanmaning oltinchi nashriga muvofiq to'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi ko'rsatkichlarini tuzishni boshladi (RPB6, XVF, 2009). Tashqi sektor statistikasi ko'rsatkichlarini (to'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi) tuzishdan maqsad mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini, shu jumladan uning ko'rsatkichlari, kurs siyosati, zaxiralarni boshqarish va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavf-xatarlarga tashqi zaiflikni tahlil qilish uchun yaxlit asosni ta'minlashdir. O 'zbekiston Respublikasining to' lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi foydalanuvchilarga har chorakda taqdim etiladi. To'lov balansi va xalqaro investitsiya pozitsiyasi ma'lumotlarini qayta ko'rib chiqish mavjud bo'lgan so'nggi ma'lumotlar asosida muntazam ravishda amalga oshirilishi mumkin. Ushbu uslubiy sharh to'lov balansi bo'yicha qo'llanmaning oltinchi nashridan va xalqaro investitsiya pozitsiyasidan olingan bo'lib, foydalanuvchilarning to'lov balansi ko'rsatkichlarining asoslari, tamoyillari va tuzilishini tushunishni osonlashtirish uchun mo'ljallangan. 1.1. To'lov balansining uslubiy standartlari. To'lov balansi-ma'lum vaqt davomida rezidentlar va norezidentlar o'rtasidagi iqtisodiy operatsiyalarni umumiy shaklda aks ettiruvchi tizimlashtirilgan makroiqtisodiy va statistik hisobot. Ma'lumotlar RPB6 asosida standart buxgalteriya qoidalari va ta'riflariga muvofiq tuziladi va tasniflanadi. Ta'riflar va asosiy tamoyillar.
Tarkibiy jihatdan to'lov balansi joriy hisob, kapital hisobvarag'i va moliyaviy hisobvaraqdan iborat. Joriy hisob savdo balansini, shuningdek birlamchi va ikkilamchi daromadlar balansini qamrab oladi. Kapital hisobvarag'i ishlab chiqarilmagan moliyaviy bo'lmagan aktivlarning kelishi / ketishini va kapital o'tkazmalarini aks ettiradi. Moliyaviy hisob bo'limlardan iborat: to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, portfel investitsiyalari, moliyaviy derivativlar, boshqa investitsiyalar va zaxira aktivlari. Joriy hisob va kapital hisobvarag'ining umumiy qoldig'i dunyoning qolgan qismiga sof kredit berishni aks ettiradi (to'lov balansi qoldig'i). Kontseptual ravishda, bu moliyaviy hisob balansiga teng bo'lishi kerak. Moliyaviy hisob, shuningdek, kurs, narx va boshqa o'zgarishlar xalqaro investitsiya pozitsiyasidagi davr boshidagi va oxiridagi qoldiqlar o'rtasidagi farqni aks ettiradi. Iqtisodiy birlik iqtisodiy manfaatlar markazi va mamlakatning iqtisodiy hududida bir yildan ortiq vaqt davomida doimiy joylashuvga ega bo'lganda rezident hisoblanadi. Bundan tashqari, jismoniy shaxslar uchun rezidentlik fuqaroligidan qat'i nazar belgilanadi. Mamlakatning iqtisodiy hududi hukumat tomonidan boshqariladigan va bir xil Qonunchilik ta'sirida bo'lgan geografik hududdan iborat. Jismoniy yoki yuridik shaxs mamlakatning iqtisodiy hududida uzoq yoki cheklanmagan vaqt davomida joylashgan joyi-turar joyi, ishlab chiqarish joyi yoki boshqa ko'chmas mulki bo'lgan taqdirda mamlakatda ustun iqtisodiy manfaat markaziga ega deb hisoblanadi. 57 iqtisodiy sektorlar to'lov balansining moliyaviy hisobining tarkibiy qismlari - to'g'ridan – to'g'ri investitsiyalar, portfel investitsiyalari, moliyaviy derivativlar va boshqa investitsiyalar-operatsiyaga jalb qilingan rezidentlar sektorlariga bo'linadi. To'rtta iqtisodiy sektor ajratiladi: – Markaziy bank-O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki; - depozitar korporatsiyalar Markaziy bankdan tashqari-O'zbekiston Respublikasining tijorat banklari; - hukumat-Markaziy va mahalliy davlat boshqaruvi organlari; - boshqa tarmoqlar ikki toifaga bo'linadi: boshqa moliyaviy korporatsiyalar (mikromoliya tashkilotlari, sug'urta kompaniyalari va boshqalar), shuningdek moliyaviy bo'lmagan korporatsiyalar, uy xo'jaliklari va uy xo'jaliklariga xizmat ko'rsatadigan notijorat tashkilotlar. Bitim turlari-birjalar-operatsiyaning bir ishtirokchisi tomonidan boshqa iqtisodiy qadriyatlar evaziga iqtisodiy qadriyatlarni o'tkazishni nazarda tutadigan bitimlar teng qiymat. To'lov balansida aks ettirilgan operatsiyalarning aksariyati almashinuv sifatida tavsiflanishi mumkin; - transfertlar – bir tomon boshqa tomonga iqtisodiy qadriyatlarni bepul taqdim etadigan operatsiyalar; - nazarda tutilgan operatsiyalar – haqiqiy to'lov amalga oshirilmaganda, ya'ni hisob-kitob paytida operatsiyalarning to'lov balansida nazarda tutilgan va aks ettirilgan. Yuqoridagi operatsiyalar to'lov balansi hisobvaraqlarida quyidagicha aks ettiriladi: tovarlar mamlakat chegarasini kesib o'tgan yoki rezident va norezident o'rtasida mulk huquqini o'tkazishni nazarda tutadigan tovarlar bilan barcha operatsiyalarni tashkil etadi (to'lov balansi metodologiyasi bo'yicha tovarlarni eksport qilish/import qilish, portlardan sotib olingan tovarlar va pul bo'lmagan oltin). Xizmatlar rezidentlar tomonidan norezidentlar va norezidentlar tomonidan rezidentlarga ko'rsatiladigan barcha turdagi xizmatlarni qamrab oladi va quyidagi moddalarga bo'linadi:
- boshqa tomonlarga tegishli moddiy resurslarni qayta ishlash xizmatlari;
- boshqa toifalarga kiritilmagan ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish xizmatlari;
- transport xizmatlarining barcha turlari (yo'lovchi, yuk va boshqalar);
- sayohatlar (O'zbekistonda ishlash va turizm maqsadida sayohat qilgan norezidentlarning xarajatlari va chet elda ishlash va turizm maqsadida sayohat qilgan rezidentlarning xarajatlari); - moliyaviy vositachilar xizmatlari;
- xizmatlarning qolgan toifalari (qurilish, sug'urta, kompyuter va axborot xizmatlari, boshqa biznes xizmatlari, madaniyat va dam olish sohasida jismoniy shaxslarga ko'rsatiladigan xizmatlar, boshqa toifalarga kiritilmagan davlat tovarlari va xizmatlari);
Birlamchi daromadlar rezidentlar va norezidentlar o'rtasidagi oqimlarning ikki turini ko'rsatadi:
- operatsiyalar ishtirokchilari turli xil rezidentlik maqomiga ega bo'lganda, ish beruvchilar tomonidan ishchilarga to'lanadigan pul yoki natura shaklida olingan daromadlar ko'rinishidagi ish haqi. Ushbu mukofotlar, shuningdek, qabul qiluvchi mamlakatda to'langan soliqlarni o'z ichiga oladi, ular to'langan joriy transferlarda aks etadi. Qabul qiluvchi mamlakatda ishchilarning xarajatlari"xizmatlar" bo'limining "sayohatlar" moddasida aks ettiriladi; - investitsiya daromadlariga rezidentlarning tashqi aktivlari bo'yicha olinadigan yoki rezidentlarning tashqi majburiyatlari bo'yicha to'lanadigan daromadlar kiradi. 58 investitsiya daromadlari to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, portfel investitsiyalari, boshqa investitsiyalar va zaxira aktivlaridan olingan daromadlardan iborat. Investitsiya daromadlari dividendlar, qayta investitsiya qilingan daromadlar, foizlar va investitsiya daromadlariga bo'linadi, ular sug'urta va pensiya sxemalari egalariga, shuningdek investitsiya fondi aktsiyadorlariga to'lanadi. Ikkilamchi daromadlar rezidentlar va norezidentlar o'rtasidagi joriy transfertlarni ko'rsatadi. Bu daromadlar toifasi bo'lib, unga ko'ra moliyaviy yoki moddiy resurslar bir iqtisodiyot tomonidan boshqa iqtisodiyotga bepul beriladi. Ikkilamchi daromadlarning eng keng tarqalgan namunasi grantlar, gumanitar va texnik yordamdir. Ushbu guruhga shuningdek, joriy xalqaro hamkorlik, joriy daromad solig'i, shaxsiy transfertlar, ijtimoiy to'lovlar va hayotni sug'urtalash bilan bog'liq bo'lmagan sug'urta mukofotlari kiradi. Kapital hisobvarag'ida rezidentlar va norezidentlar o'rtasida olinadigan yoki to'lanadigan kapital o'tkazmalari, shuningdek ishlab chiqarilmagan moliyaviy bo'lmagan aktivlarni sotib olish yoki begonalashtirish ko'rsatilgan. Transfer, agar u asosiy vositalarni sotib olishga qaratilgan bo'lsa yoki kapital qurilishni nazarda tutsa, kapital hisoblanadi. Ishlab chiqarilmagan moliyaviy bo'lmagan aktivlarga shartnomalar, litsenziyalar, marketing aktivlari va tabiiy resurslar (ya'ni er) kabi nomoddiy aktivlar kiradi. Aktivlar va majburiyatlar bo'yicha moliyaviy hisob quyidagilarga bo'linadi: to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, portfel investitsiyalari, moliyaviy derivativlar, boshqa investitsiyalar va zaxira aktivlari. To'g'ridan – to'g'ri investitsiyalar - bir iqtisodiyotning rezident birligi (to'g'ridan-to'g'ri investor) boshqa iqtisodiyotning rezident birligida (to'g'ridan-to'g'ri investitsiya korxonasi) uzoq muddatli qiziqish uyg'otadigan xalqaro investitsiyalar toifasi. Korxonaga to'g'ridan-to'g'ri investor korporatsiyaning odatdagi ovoz berish aktsiyalarining kamida 10 foiziga yoki shunga o'xshash huquqlarga ega bo'lgan investordir birlashtirilgan korxona emas. "To'g'ridan-to'g'ri investitsiya" munosabati mablag'lar yoki moddiy resurslar ular bilan bog'liq korxonalar tomonidan investitsiya qilinadigan korxonalarni o'z ichiga olgan holda kengaytirildi: korxonalar, ularning filiallari va bosh ofislari o'rtasidagi kapital investitsiyalar.
To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar o'z kapitalini, qayta investitsiya qilingan daromadni va boshqa daromadlarni o'z ichiga oladi. Portfel investitsiyalari investitsiya fondlarining aktsiyalari va ulushlari, shuningdek qarz qimmatli qog'ozlari shaklida bo'ladi. Xalqaro bozorlarda muomalada bo 'lgan qarz qimmatli qog' ozlari bozor narxlarida aks ettiriladi. Moliyaviy derivativlar-bu ma'lum moliyaviy vositalar, ko'rsatkichlar yoki tovarlarga bog'langan va ma'lum moliyaviy xatarlarni sotish va sotib olish mumkin bo'lgan moliyaviy vositalar. Moliyaviy derivativlar svoplar, optsionlar, kafolatlar, depozitlar va shunga o'xshashlar bo'yicha operatsiyalarni o'z ichiga oladi va sof asosda baholanadi. Boshqa investitsiyalar birinchi navbatda moliyaviy aktivlarning aniq o'zgarishi va majburiyatlarning aniq o'zgarishiga bo'linadi. Boshqa investitsiyalar boshqa qimmatli qog'ozlar, valyuta va depozitlar, kreditlar, sug'urta va pensiya sxemalari, savdo kreditlari va avanslar va boshqa qabul qilish/to'lash hisobvaraqlarini qamrab oladi. Boshqa qimmatli qog'ozlarga to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar yoki zaxira aktivlari bo'lmagan investitsiyalar kiradi. Boshqa qimmatli qog'ozlar qimmatli qog'ozlar shaklida emas, shuning uchun ular qimmatli qog'ozlarga kiritilmaydi. Valyuta va depozitlar Markaziy bank va tijorat banklariga, ba'zi hollarda boshqa institutsional sohalarga, naqd pul va tangalar va depozitlar ko'rinishidagi barcha talablarni o'z ichiga oladi. 59 sug'urta, pensiya va standart kafolat dasturlari
(a) sug'urta texnik zaxiralarini (hayotni sug'urtalashdan tashqari) o'z ichiga oladi;
(b) hayotni sug'urtalash va annuitet to'lovlari huquqlari;
(C) pensiya olish huquqlari,
(D) pensiya jamg'armalarining pensiya jamg'armalari mablag'larini boshqaruvchi kompaniyalarga bo'lgan talablari;
(e) pensiya jamg'armalari va pensiya jamg'armalari pensiya dasturlari bilan bog'liq bo'lmagan nafaqalar uchun;
(e) standart kafolatlar talablarini qoplash uchun zaxiralar. Savdo kreditlari va avanslar tovarlar va xizmatlar uchun to'lov tovarga egalik huquqini o'tkazish yoki xizmat ko'rsatish vaqtida amalga oshirilmaganda yuzaga keladi. Agar to'lov mulk huquqi o'tishidan oldin amalga oshirilgan bo'lsa, avans to'lovi amalga oshiriladi. Qabul qilish/to'lash uchun boshqa hisob-kitoblarga yuqoridagi toifalarga kiritilganlardan tashqari, qabul qilish/to'lash uchun hisob-kitoblar kiradi. Maxsus qarz olish huquqlari (SPZ) - bu XVF tomonidan yaratilgan va XVF tomonidan rasmiy zaxiralarni saqlash uchun a'zolarga ajratilgan xalqaro zaxira aktivlari. SPZ faqat XVF a'zolarining pul organlari va cheklangan miqdordagi xalqaro moliya institutlariga tegishli. Zaxira aktivlari-bu Markaziy bankka tegishli bo'lgan va ulardan to'lov balansini moliyalashtirish, valyuta bozorida aralashuvlarni amalga oshirish va boshqa tegishli maqsadlarda foydalanish mumkin bo'lgan tashqi aktivlar. To'lov balansi ikki tomonlama ro'yxatga olish tizimi asosida tuziladi. Har bir operatsiya mutanosib qiymatlarga ega bo'lgan ikkita yozuvda aks etadi. Yozuvlardan biri kredit, ikkinchisi debet orqali amalga oshiriladi. Masalan, eksport operatsiyasi amalga oshirilganda, to'lov balansidagi bitim "eksport" dagi kredit va "aktivlar – valyuta va depozitlar"dagi debet bo'yicha aks ettiriladi. Barcha kredit va debet yozuvlarining yig'indisi nolga teng bo'lishi kerak. Biroq, amalda, hisoblar ko'pincha balanslanmaydi. To'lov balansi uchun ma'lumotlar ko'pincha turli manbalardan olinadi va natijada "toza xatolar va kamchiliklar"qatorida aks etadigan nomuvofiqliklar paydo bo'lishi mumkin. Kredit yozuvlari eksport, olingan birlamchi va ikkilamchi daromadlar va ishlab chiqarilmagan moliyaviy bo'lmagan aktivlarni sotib olish yo'li bilan amalga oshiriladi. Debet yozuvlari import, to'langan birlamchi va ikkilamchi daromadlar va ishlab chiqarilmagan moliyaviy bo'lmagan aktivlarni begonalashtirish orqali amalga oshiriladi. Xalqaro hisoblar moliyaviy hisobdagi sof o'zgarishlarni qayd etish tamoyiliga amal qiladi. Sof yozish printsipi sof o'zgarishlarni (minus pasayishni) ko'rsatadigan yig'ish yoki kombinatsiyani anglatadi balansning bir tomonida ma'lum bir moliyaviy aktiv yoki majburiyat. Moliyaviy aktivlar va majburiyatlar bo'yicha operatsiyalar "sof moliyaviy aktivlarni sotib olish" va "sof majburiyatlarni sotib olish"ostida ko'rsatiladi. Sof moliyaviy aktivlarni sotib olish aktivning o'sishi va bir xil aktivning pasayishi o'rtasidagi farqga teng. Ijobiy qiymatli yozuvlar o'sishni anglatadi, salbiy qiymatli yozuvlar esa aktivlarning pasayishini anglatadi. Moliyaviy majburiyatlarni sof sotib olish aktivlarni hisoblashga o'xshash tartibda hisoblanadi. Bozor narxlari xalqaro hisoblarni baholashning asosidir. Tranzaktsiyalar bo'yicha bozor narxlari ixtiyoriy ravishda ishlaydigan xaridor ixtiyoriy ravishda ishlaydigan sotuvchidan chegolibo sotib olish uchun to'laydigan mablag ' miqdori sifatida aniqlanadi. Birjalar faqat mustaqil shaxslar o'rtasida va faqat tijorat nuqtai nazaridan amalga oshiriladi. Tranzaktsiyalarni yozib olish vaqti-bu haqiqiy yoki taxmin qilingan egalik huquqini o'tkazish vaqti. Bu bitim moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan vaqt. 60 to'lov balansining standart va analitik ko'rinishi standart vakillik-to'lov balansi ko'rsatkichlarini milliy hisobvaraqlarga va boshqa makroiqtisodiy statistikaga mos keladigan formatda guruhlash. Analitik vakillik-xalqaro zaxiralar, xalqaro donorlarning kreditlari va boshqa istisno manbalar tomonidan to'lov balansining umumiy qoldig'ini moliyalashtirish manbasini aks ettirish uchun to'lov balansining standart taqdimotini qayta tashkil etish.
1.2. Ma'lumotlar manbalari va tarkibiy qismlarni tuzish bo'yicha tushuntirishlar to'lov balansi ma'lumotlarini tuzish uchun asosiy ma'lumot manbalari davlat bojxona qo'mitasi, davlat statistika qo'mitasi, mahsulot taqsimoti to'g'risidagi bitimlar bo'yicha korxonalar va operatorlarning ma'lumotlari, davlat chegarasini himoya qilish qo'mitasi, davlat shaxsiylashtirish markazi, Markaziy bank, moliya vazirligi, tashqi ishlar vazirligi va boshqa davlat va xususiy tashkilotlardir. Olingan hisobotlar bilan bir qatorda ma'lumotlar sifatini yaxshilash va ularning metodologiyaga muvofiqligini ta'minlash uchun ba'zi o'zgarishlar kiritilmoqda. Tovarlarni import / eksport qilish ma'lumotlari eksport va import ma'lumotlari FOB narxlarida to'lov balansida aks ettiriladi. Tovarlarni olib kirish va olib chiqish to'g'risidagi ma'lumotlar davlat bojxona qo'mitasidan olinadi. Import qilinadigan tovarlarning sif narxlari chegaradagi transport turini va tovarlarni jo'natish mintaqasini hisobga olgan holda og'irlik bo'yicha hisoblangan koeffitsientlar asosida tuzatiladi. Davlat bojxona qo 'mitasidan olingan rasmiy ma' lumotlar monetar bo 'lmagan oltin eksporti to' g 'risidagi ma' lumotlar bilan to 'ldiriladi va Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan Shuttle eksporti va importini baholash asosida, shuningdek qo' shimcha ravishda olingan ma 'lumotlar va asosiy savdo sheriklari bo' yicha aks ettirilgan statistikaning aniqlangan statistik tafovutlari asosida tuzatiladi.
Keyinchalik qayta sotish maqsadida jismoniy shaxslar tomonidan olib kirilgan/ olib ketilgan tovarlarning qiymatini baholash mamlakatning barcha mintaqalaridagi chegara postlari va aeroportlarida o'tkazilgan choraklik so'rov asosida tuzilgan import va eksport qilinadigan tovarlarning o'rtacha qiymatiga "transport vositalari" sonining mahsuloti sifatida hisoblanadi. Xalqaro xizmatlar transport xizmatlarini eksport qilish va import qilish to'g'risidagi dastlabki ma'lumotlar davlat statistika qo'mitasidan olinadi. Eng muhim va etishmayotgan komponentlar uchun qo'shimcha ma'lumotlar olinadi va hisob - kitoblar amalga oshiriladi, xususan: transport xizmatlari uchun-havo, temir yo'l va avtomobil transporti xizmatlari importi hajmi baholanadi. Masalan, havo transporti importi milliy aviatashuvchi tomonidan tashilgan O'zbekiston fuqarolari sonini hisobga olmaganda, mamlakatga havo transporti orqali kirgan va chiqib ketgan shaxslar sonini O'zbekiston fuqarolarining asosiy chiqish mamlakatlariga chiptaning o'rtacha qiymatiga ko'paytirish yo'li bilan hisoblanadi; - havo transporti eksporti hajmi to ' g 'risidagi ma' lumot milliy aviatashuvchidan, shu jumladan sotilgan tovarlar bo ' yicha olinadi o 'zbekiston aeroportlaridagi va o' zbekiston sudlari tomonidan xorijiy aeroportlarda sotib olingan xorijiy kemalarga; - norezidentlar uchun tashilgan yuklarning hajmi va qiymati to ' g 'risidagi ma' lumot "o' zbekiston temir yo 'llari" AKdan olinadi; - sif-FOB tuzatishlari ushbu transport turining umumiy hajmidagi import ulushidan kelib chiqqan holda har bir transport turi bo 'yicha 61 ta transport turi bo' yicha import summasiga alohida qo ' shiladi. Sayohat uchun-ish safari debeti va krediti bo'yicha Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga chet elda bo'lgan davrda qisqa muddatli ishchilarning xarajatlari qo'shiladi; - shaxsiy sayohatlar (turizm) debeti va krediti bo 'yicha turistik xizmatlar eksporti va importi summasi chegara xizmati ma' lumotlari hamda davlat statistika qo 'mitasining 2018-yil may oyida o' tkazgan turizm statistikasi so ' rovi natijalari asosida hisoblanadi. Rezidentlarning sayyohlik so'rovi natijalariga ko'ra shakllangan koeffitsientlar transport xarajatlari miqdorini ham o'z ichiga olganligi sababli, ular ikki tomonlama buxgalteriya hisobiga yo'l qo'ymaslik uchun sayohat debetidan olinadi. Boshqa xizmatlar uchun-boshqa toifalarga kiritilmagan davlat xizmatlari to'g'risidagi ma'lumotlarni aks ettirish uchun tashqi ishlar vazirligidan olingan ma'lumotlardan foydalaniladi; - sug'urta xizmatlarini aks ettirish uchun ma'lumotlar sug'urta kompaniyalaridan olinadi va agar tafovutlar aniqlansa, tuzatishlar kiritiladi. Bundan tashqari, sif-FOB tuzatishida hisoblangan yuklarni sug'urtalash xizmatining qiymati aks ettiriladi. Birlamchi daromadlar-birlamchi daromadlarni hisoblash Markaziy bank tomonidan shakllantirilgan pul o'tkazmalari va Davlat bojxona qo'mitasi tomonidan 2018 yilgacha tuzilgan xorijiy valyutalarning naqd importi to'g'risidagi ma'lumotlar asosida amalga oshiriladi. Ma'lumotlar o 'zbekiston Respublikasi hududidagi elchixonalar va xalqaro muassasalarda ishlaydigan rezidentlarning daromadlarini baholash bilan to' ldiriladi. Qisqa muddatli ishchilarning ish haqini baholash XVJ mutaxassisi tomonidan texnik yordam missiyasi davomida tavsiya etilgan tartibda amalga oshiriladi. Shu bilan birga, hisob-kitoblarda qisqa muddatli ishchilar qoldig'ini aniqlash uchun joriy va oldingi uch chorakda ishlash maqsadida ketgan O'zbekiston fuqarolari sonining qoldiq koeffitsiyentlarini kamaytirish qo'llaniladi. Qisqa muddatli ishchilarning hisoblangan soni ularning daromadlarining umumiy miqdorini aniqlash uchun ularning daromadlarining o'rtacha miqdoriga ko'paytiriladi. Ushbu yondashuvdan foydalanib, ularning sayohat xarajatlari va soliqlar va patent bojlari shaklida to'lanadigan majburiy to'lovlar ham aniqlanadi.