ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

A.A.BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU

ELÇİN QARAYEV

İRƏVAN XANLIĞI

(1747-1828)

BAKI 2010

Elmi redaktor: Yaqub Mahmudov

AZ-2 Əməkdar elm xadimi,

Q-21 AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Rəyçilər: Güntəkin Nəcəfli

tarix elmləri namizədi

Ramil Niftəliyev

tarix elmləri namizədi

Qarayev E.T. İrəvan xanlığı (1747-1828). Bakı, «Avropa» nəşriyyatı 2010, 342 səh.

Monoqrafiya XVIII yüzilliyin ikinci yarısı- XIX yüzilliyin əvvəllərində mövcud olmuş Azərbaycanın ən uzunömürlü xanlıqlarından biri olan İrəvan xanlığının tarixinə həsr olunmuşdur. Tədqiqat işində ilkin mənbələr və arxiv sənədləri əsasında İrəvan xanlığının siyasi, iqtisadi tarixi, tarixi coğrafiyası və əhalisi haqqında ətraflı məlumat verilmişdir. Burada həmçinin xanlığın ərazisi və siyasi sərhədləri müəyyənləşdirilmiş, onun inzibati ərazi bölgüsü, əhalinin etnik, dini və say tərkibi məsələləri işıqlandırılmışdır.

Monoqrafiya tarixçi alimlər, şərqşünaslar, müəllimlər, ali məktəb tələbələri və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

_ qrifli nəşr

«Avropa» nəşriyyatı 2010

Monoqrafiyanı ermənilər tərəfindən öldürülmüş və vətənlərindən didərgin düşmüş minlərlə irəvanlı soydaşlarımızın əziz xatirəsinə ithaf edirəm.
GİRİŞ
Müasir dövrdə Azərbaycanın tarixi bölgələrinin obyektiv şəkildə tədqiq edilməsi tədqiqatçılarımızın qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. Bu baxımdan xanlıqlar dövrü tarixinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın dövlətçilik tarixində özünəməxsus yeri olan xanlıqlar dövrü tariximizin çox maraqlı və ziddiyyətli dövrlərindən biridir. Bu dövrdə Azərbaycan tarix səhnəsinə müstəqil və yarımmüstəqil dövlət qurumları formasında çıxmışdı.

Azərbaycanın xanlıqlar dövrü tarixinin öyrəniləməsi, araşdırılması müasir dövrdə bir neçə səbəbdən aktualdır. Birincisi, xanlıqlar müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərmiş, daxili və xarici siyasət yeritmiş və bütün dövlət atributlarını özündə birləşdirmişdir. Xanlıqlar dövrünü dövlətçilik tarixi baxımındın araşdırılması, obyektiv tədqiqi, buraxılan səhvlərin təhlil edilməsi müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətində, dövlətlərarası münasibətlərin qurulmasında ibrət dərsi ola bilər. İkincisi, ayrı-ayrı xanlıqların öyrənilməsi müxtəlif bölgələrin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Üçüncüsü, xanlıqlar dövrü tarixinin obyektiv araşdırılması ermənilərin Azərbaycanın tarixi torpaqlarında dövlət qurduqlarını, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etdiyini, onların torpaq iddialarının əsassız olduğunu bir daha sübut edir.

Təqdim olunan monoqrafiya Azərbaycanın qədim torpağında yaranmış İrəvan xanlığının tarixinə həsr edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan sovet tarixşünaslığında müxtəlif xanlıqlar- Quba, Bakı, Şəki, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan, Lənkəran, Urmiya, Maku və digər xanlıqların tarixinə həsr edilmiş bir sıra tədqiqat əsərləri yazılsa da, İrəvan xanlığı diqqətdən kənarda qalmışdı. Bunun bir sıra obyektiv səbəbləri vardır. Sovet tarix elmində hökm sürən «konsepsiya»ya görə, İrəvan xanlığı ermənilərin uydurduqları «Böyük Ermənistan»nın tərkib hissəsi olduğu qəbul edilirdi. Ona görə də, erməni və eləcə də sovet tarixşünaslığında İrəvan əzəli Ermənistan ərazisi kimi təqdim edilmiş, onun tarixi, demoqrafiyası hərtərəfli təhrifə məruz qalmışdı. Məhz bu baxımdan İrəvan xanlığı tarixinin öyrənilməsini iki mərhələyə bölmək olar:

1. İrəvan xanlığını Ermənistan ərazisi kimi təqdim edən sovet tarixşünaslığı;

2. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra İrəvan tarixinin obyektiv tədqiqi.

Təqdim olunan monoqrafiyanın əsas məqsədi XVIII əsrin ortalarından 1827-ci ilə qədər İrəvan xanlığının siyasi tarixini, dövlət quruluşunu, tarixi coğrafiyasını əhalinin etnik, say və dini tərkibini qərəzsiz və olduğu kimi tədqiq etməkdir. Son dövrlərdə İrəvan xanlığının siyasi və iqtisadi həyatına həsr edilmiş tədqiqat əsərləri meydana çıxsa da, onun tarixi coğrafiyası və əhalisinin say dinamikasının öyrənilməsi Azərbaycan tarixşünaslığında yeni istiqamətlərdən biri hesab edilməlidir. Ayrı-ayrı əsərlərdə İrəvan xanlığının tarixi coğrafiyasına və əhali məsələsinə xronoloji nöqteyi-nəzərindən ötəri toxunulsa da, ayrıca xanlıq şəklində bu problem kompleks tədqiqat obyektinə çevrilməmişdi. İlk dəfə olaraq biz həmin məsələləri tədqiq etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. İrəvan xanlığının tarixi coğrafiyası onun siyasi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsini, inzibati-ərazi bölgüsünü, iqtisadi coğrafiyasını, fiziki-coğrafi relyefini, əhalinin demoqrafiyası və dini tərkibini, yerləşməsini, məşğuliyyətini, miqrasiya proseslərini və s. məsələləri əhatə edir. İrəvan xanlığının zəngin tarixinin üzə çıxarılması bu məsələlərin obyektiv şəkildə araşdırılmasını tələb edir və Azərbaycan xanlıqlar dövrü tarixinin ağ səhifələrinin doldurulması baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.

Monoqrafiyada arxiv sənədləri və ilkin mənbələr əsasında ermənilərin İrəvan xanlığının Ermənistan dövləti olması, əhalinin etnik tərkibi baxımdan ermənilərin çoxluq təşkil etməsi barədə uydurduqları yalanları ifşa etmək və nəhayət, bu xalqın İrəvan ərazisinə gəlmə olduqlarını sübut etməkdir. Məhz bu baxımdan monaqrafiya elmi-praktiki əhəmiyyətə malikdir.

Mənbələr

Monoqrafiyanın yazılmasında müxtəlif səpkili qaynaqlardan istifadə olunmuşdur. Bu qaynaqlara yerli, rus, osmanlı, erməni və gürcü qaynaqları daxildir. İrəvan xanlığının siyasi tarixini öyrənmək üçün Rusiya Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix Arxivindən (RMHTA), Rusiya İmperiyasının Xarici Siyasət Arxivindən (RİXSA), Rusiya Elmlər Akademiyasının Arxivindən gətirilmiş və hal-hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılan sənədlərdən istifadə olunmuşdur (2; 3; 4; 5; 6;7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14; 15; 16). Bu arxiv sənədləri XVIII əsrin 80-ci illərin əvvəllərindən xanlıq işğal olunana qədər keçən bir dövrü özündə əks etdirir və İrəvan xanlığının Rusiya, İran, Osmanlı dövləti, Kartli-Kaxetiya çarlığı, Xoy, Qarabağ, Naxçıvan xanlıqları ilə siyasi və iqtisadi münasibətləri və əhalinin sayına təsir göstərən amillər öz əksini tapmışdır. Bu qiymətli sənədlərə rus komandanlığının yüksək rütbəli zabitlərinin və ermənilərin İrəvanla bağlı müxtəlif illərdə mərkəzə göndərdikləri məlumatları, Osmanlı paşalarının xanlara yazdıqları məktubları, Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin məktubları daxildir.

Azərbaycan Respublikası MDTA-nın 24-cü fondunda saxlanılan 1 saylı sənəddə baş komandan general-adyutant Paskeviçin general adyutant Spyaqinə məktubu verilmişdir (17). Həmin məktubda İrəvan qalasının işğalı ilə bağlı məqamlar təsvir edilmişdi.

Azərbaycan MEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılan «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» əsərin yazılmasında əhəmiyyəti misilsizdir (39). Bu məktubların məzmunundan bəhs etməzdən əvvəl onları toplayan müəllif haqqında qısaca məlumat verək. «Məktub»ların müəllifi Məhəmməd Müslüm (Qüdsi) əslən İrəvanlı olmuş və təhsilini davam etdirmək üçün bir müddət İsfahanda yaşamışdı. Təhsilini başa vurduqdan sonra öz vətəninə qayıdan Məhəmməd Müslüm 1781-ci ildə Hüseynəli xan (1759-1783) tərəfindən xan divanxanasının mirzəsi təyin edilmiş və ona mühüm sənədlərin mühafizəsi tapşırılmışdı. Bir müddət bu vəzifədə çalışan Məhəmməd Müslüm Məhəmməd xanın (1784-1805) dövründə vəzir təyin olunmuşdu. O, vəzir vəzifəsi yerinə yetirməklə bərabər, müxtəlif illərdə yazılmış köhnə məktubların bir yerə toplanması və qaydaya salınması göstərişini də almışdı. Lakin Məhəmməd Müslümün vaxtı olmadığından məktubların köçürülməsi və yazılması bir münşiyə tapşırılmışdı. Beləliklə, yeni vəzirin səyi nəticəsində həmin məktublar bir yerə toplanmış və dövrümüzə «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» adı altında gəlib çatmışdır.

Əsər «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» adlanmasına baxmayaraq, bu sənədlər arasında onun oğlanları Qulaməli xana və Məhəmməd xana məxsus xeyli məktublar da vardı. Bunlar İrəvan xanlarının Osmanlı sultanına, paşalarına, Kartli-Kaxetiya çarı II İrakliyə, Xoy xanı Əhməd xan Dünbülüyə, Qarabağlı İbrahimxəlil xana yazılmış olduğu məktublardı. Məktublardan İrəvan xanlığının siyasi, iqtisadi, ticarət əlaqələrindən, idarəçilik sistemindən, torpaq mülkiyyət formalarından, vergi və əhali haqqında məlumat əldə edə bilmişik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənədlərin İrəvan xanlığı ilə bağlı bəzi məqamların işıqlandırılmasında əhəmiyyəti misilsizdir.

Monoqrafiyanın yazılmasında arxiv materialları ilə bərabər, müxtəlif illərdə çap olunmuş qaynaqlardan da istifadə olunmuşdur. Belə qaynaqlardan ən zəngini XIX yüzilliyin ikinci yarısında A. Berjenin redaktorluğu ilə Qafqaz Arxeoqrafiya komissiyasının topladığı 12 cilddən ibarət sənədlər toplusudur. Monoqrafiyada bu toplunun VIII cildindən istifadə olunmuşdu. QAKA külli miqdarda rəsmi və qeyri-rəsmi arxiv sənədlərindən ibarətdir. Aktlarda toplanılan sənədlərin hər biri ayrı-ayrılıqda məlumat mənbəyidir. Bu sənədlər bizə İrəvan xanlığının siyasi tarixi, tarixi coğrafiyası, torpaq mülkiyyəti formaları, vergi və mükəlləfiyyət növləri, əhalisinin sayı, etnik və dini tərkibi, silki quruluşu haqqında zəngin material verir. Materiallarda diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də ara müharibələri, Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşləri və Rusiya-İran müharibələri dövründə əhalinin etnik və say tərkibinə təsir göstərən miqrasiya və emiqrasiya məsələləridir.

İrəvan xanlığının siyasi tarixinin və tarixi coğrafiyasının öyrəniləmsində çar Rusiyası dövründə nəşr olunan «Kavkazskiy sbornik» adlı jurnalın I, XXI, XXII, XXIV, XXVIII və XXX cildlərindən (173; 174; 175; 176; 177; 178) istifadə edilmişdi. Topluda Gülüstan sülh müqaviləindən sonra İrəvan xanlığının Rusiya ilə münasibətləri, ayrı-ayrı rus zabitlərinin şəxsi gündəlikləri və 1826-1828-ci illər müharibəsi ilə əlaqədar Qafqazdakı rus ordusu qərargahının küllü miqdarda sənədləri toplanmışdı. Bu sənədlərdə İrəvan xanlığının siyasi- iqtisadi vəziyyəti, tarixi coğrafiyası və əhalisi haqqındakı məlumatlar böyük əhəmiyyətə malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə olaraq bu materialların bəzisi bizim tərəfimizdən monoqrafiyada istifadə edilmişdir. Bu sənədlər Gülüstan sülh müqaviləsindən sonra sərhəd xəttinin təyin edilməsi ilə əlaqədar sonuncu İrəvan xanı Hüseynqulu xanın rus sərhəd rəislərinə və baş komandan A.E.Yermolova göndərdiyi məktublarından və rusların öz aralarında yazışmalarından İrəvan xanlığının siyasi sərhədlərini müəyyən etməyə imkan verir. Müxtəlif illərdə yazılmış bu məktublarda rus komandanlığının məkirli siyasəti, hadisələri bilə-bilə gərginləşdirməsi, İrəvan xanını fitnə törətməklə müharibəyə cəlb etmək və bu ərazini işğal etmək niyyətləri göstərilmişdi.

A.Çaqarelinin redaktəsi ilə 1890-cı ildə nəşr olunmuş sənədlər məcmuəsində İrəvan xanlığına aid arxiv materialı olduğundan xüsusi əhəmiyyətə malikdir (228). Məcmuədə toplanmış sənədlərdə II İraklinin Rusiya komandanlığına göndərdiyi məktubları, ayrı-ayrı rus zabitlərinin yazışmaları toplanmışdır. Həmin yazışmalarda İrəvan xanlığının siyasi vəziyyət ilə bağlı bəzi məqamlara toxunulduğundan nəzərimizdən kənarda qalmamışdır.

A.Çaqarelinin redaktəsi ilə nəşr edilmiş digər sənədlər toplusu isə iki hissədən ibarətdir (128). Bu sənədlərdə XVIII əsrin 60- cı illərin sonu- XIX əsrin əvvəllərinə aid İrəvan xanlığının siyasi vəziyyəti, onun Kartli-Kaxetiya çarlığı, Rusiya, Qacar İranı və Osmanlı dövlətləri ilə münasibətləri ilə bağlı xeyli məlumatlar vardır.

İrəvan xanlığına aid bir çox arxiv materialları 1936-cı ildə nəşr olunmuş topluda öz əksini tapmışdı (184). Bu iki cildlik topluda digər Azərbaycan xanlıqları ilə yanaşı İrəvan xanlığının dövlət quruluşu, hərbi qüvvələri, torpaq mülkiyyəti formaları, vergi sistemi, əhalinin silki quruluşu haqqında müəyyən məlumatlar vardır.

1960-cı ildə Tbilisidə çap olunmuş sənədlər külliyatının da mövzunun tədqiqində böyük əhəmiyyəti olmuşdur (195). Külliyatda Kartli-Kaxetiya çarlığının Qafqaz xalqları ilə siyasi və ticarət münasibətlərindən bəhs edilməsinə baxmayaraq, sənədlərdə İrəvanla bağlı hadisələr də öz əksini tapmışdı. Burada Hüseynəli xanın (1759-1783) vəfatından sonra İrəvanda baş vermiş hadisələr, onun oğlanlarının- Qulaməli xanla Məhəmməd xanın hakimiyyətə gəlməsi ilə bağlı məlumatlar təsvir edilmişdi.

İrəvan xanlığına aid dörd cilddən ibarət arxiv sənədlərinin xeyli hissəsi «Erməni-rus münasibətləri» adı ilə müxtəlif illərdə nəşr olunmuşdur (69; 70; 71). Külliyyatda RMDHTA, RİXSA, və Matenadarandan toplanmış zəngin məlumatlar vardır. Burada rus zabilərinin İrəvan xanlığı haqqında kəşfiyyat məlumatları, irəvanlılara xəyanət edən ermənilərin qeyri-rəsmi məktubları toplanmışdı. Bu sənədlərdə İrəvan xanlığının qonşu xanlıqlar və ölkələrlə siyasi münasibətləri, əhali haqqında məlumat öz əksini tapmışdır. Lakin toplunun adından göründüyü kimi, müəlliflər bu arxiv sənədlərini ermənilərin adına çıxmışlar.

«Şərqi Ermənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi» adlı digər sənədlər toplusunda isə 1801-1813 cü illərdə baş verən hadisələrlə bağlı arxiv sənədləri toplanmışdır (326). Topluda RMDHTA, Gürcüstan Respublikası MDTA və Ermənistanda Matenadarandan çıxarılmış sənədlər nəşr olunmuşdu. Sənədlər içərisində İrəvan xanlığının Rusiya, İran və Osmanlı dövlətləri ilə siyasi münasibətlərinə aid arxiv materialları da vardır. Toplunun adından görünür ki, çap edilən sənədlərdə yalnız İrəvan xanlığından söhbət getdiyi haldı, ermənilər bu xanlığı heç bir əsası olmadan Şərqi Ermənistan kimi qələmə vermişlər.

İ.Şopenin «Rusiya imperiyasına birləşdiyi dövrdə Erməni vilayətinin tarixi abidələrinin vəziyyəti» əsəri (415) İrəvan bölgəsinin tarixi, tarixi coğrafiyası və əhalisini öyrənmək üçün ən mühüm mənbədir. Statistik məlumata söykənən bu əsər işğaldan sonra çar icra orqanları tərəfindən həyata keçirilən siyahıyaalınma nəticəsində tərtib edilmişdi. Belə ki, İrəvan xanlığının işğalını həyata keçirən rus qoşunlarının baş komandanı qraf Paskeviçin təşəbbüsü ilə bu bölgəni Rusiyanın xammal bazarına çevirmək, gəlir mənbələrini dərindən öyrənmək üçün 1829-cu ilin aprelindən siyahıyaalınma keçirilməyə başlanmış və 1832-ci ilin mayında tamamlanmışdır. Əsərin «Erməni vilayəti» adlanmasi Rusiyanın işğaldan sonra Cənubi Qafqazda apardığı inzibati-ərazi dəyişikliyi ilə bağlı idi. Belə ki, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları işğal edildikdən sonra 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın xüsusi fərmanı ilə bu iki xanlığın ərazisində «Erməni vilayəti» adlı inzibati-ərazi vahidi yaradılmışdı. Əsərdə İrəvan bölgəsinin siyasi tarixi, coğrafiyası, iqlimi, iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı, sənətkarlığı, məişəti, adətləri, suvarma sistemi, bitkiləri, yerli çəki və ölçü vahidləri, vergilər, inzibati-ərazi bölgüsü, əhalinin sayı, etnik və dini tərkibi və s. haqqında zəngin statistik məlumatlar toplanmışdı. Lakin işğaldan sonra həyata keçirilən bu siyahıyaalınmaya ehtiyatlı yanaşmaq və digər mənbələrlə müqayisə etmək lazımdır. Çünki işğal prosesində İrəvan xanlığının ərazisi və əhalinin əksəriyyətini təşkil edən Azəri türkləri çoxlu itkiyə məruz qalmış, erməni əhalisi əksinə rusların köçürmə siyasəti nəticəsində çoxaldılmışdı. Digər tərəfdən İrəvan bölgəsinin siyasi tarixinə toxunan müəllif erməni mənbələrinin təsirinə düşmüş və onun tarixini ermənilərlə bağlamışdı.

Tədqiq etdiyimiz mövzu ilə bağlı Azərbaycanda olmuş ayrı-ayrı rus məmurlarının xatirələri də sanballı faktlar verir. Bunlardan biri 1783-1787-ci illərdə Rusiyanın Kartli-Kaxetiya sarayında nümayəndəsi olmuş, rus səyyahı və diplomatı S.D.Burnaşovun «İranda Azərbaycan əyalətinin təsviri və onun siyasi vəziyyəti» əsəridir (82). Bu əsərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllif İrəvan da daxil olmaqla bütün xanlıqların yerləşdiyi ərazini «Adrebijan» yəni Azərbaycan adlandırır. Bu faktın özü İrəvan xanlığının Şərqi Ermənistan adlandıran erməni müəlliflərinə tutarlı bir cavabdır. Əsərdə İrəvan xanlığının qonşu xanlıqlar ilə siyasi münasibətləri, hərbi qüvvələri, sərhədləri, coğrafi mövqeyi, əhalisinin etnik tərkibi, sayı haqqında qısa da olsa məlumat verilmişdir. S.D.Burnaşovun bu əsərində maraq doğuran məlumatlardan biri də Makunu İrəvan xanlığının tərkib hissəsi kimi təqdim etməsidir.

Bundan əlavə, S.D.Burnaşovun müxtəlif illərdə P.S.Potyomkinə yazdığı məktubları A.A.Çaqareli tərəfindən «1783-1787-ci illərdə Gürcüstanda olmuş S.D.Burnaşovun tərcümeyi-halı və fəaliyyəti üçün yeni materiallar» adı altında Sankt Peterburqda nəşr edilmişdir (83). Əsərdə Azərbaycan xanları və eləcə də İrəvan xanlığı haqqında kəşfiyyat xarakterli məlumat vardır.

1816-1817-ci illərdə A.P.Yermolovun başçılığı ilə Rusiya dövlətinin Tehrana göndərdiyi nümyəndə heyətinin tərkibində məsləhətçi kimi iştirak etmiş A.Y.Sokolovun verdiyi məlumatlar da çox dəyərlidir (403; 404). A.Y.Sokolovun əsərlərində XIX əsrin əvvəllərində Pəmbək hadisələri, sabiq Axalkələki hakimi Şərif paşanın başladığı üsyan, Qacar İran dövlətinin Cənubi Qafqazla bağlı planları, əhali haqqında məsələlər, Hüseynqulu xanın şəxsiyyəti haqqında xeyli məlumat toplanmışdır.

Ermənilərin İrəvan xanlığına köçürülməsinin təşkilatçılarından biri olan yazıçı və diplomat A.S.Qriboyedovun «Gündəlik» və məktubları mövzumuz üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Bu sənədlərin əksəriyyəti 1889-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunmuşdu (129). Sənədlərdə Hüseynqulu xanın şəxsiyyət və fəaliyyəti, İrəvan qalası, ermənilərin köçürülməsi haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlmək olar. A.S.Qriboyedov hadisələrin canlı şahidi olduğundan bu məlumatların İrəvan xanlığının tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyəti misilsizdir.

Mövzunun tədqiqində erməni mənbəlrindən də istifadə olunmuşdur. Bu mənbələrdən S.İrəvanlının 1958-ci ildə Moskvada nəşr olunmuş «Cambr» əsərini qeyd etmək olar (153). 1763-1780-ci illərdə erməni katolikosu olmuş S.İrəvanlının bu əsəri Eçmiədzinin tarixinə, onun təsərrüfat həyatına, mülkiyyət məsələlərinə həsr edilsə də, Hüseynəli xanın fəaliyyəti, onun İrəvan xanlığını II İraklinin asıllığından azad etmək üçün apardığı müharibələri, kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün gördüyü tədbirləri, vergi sistemi haqqında da bəhs edilmişdir. Mənbə İrəvan xanlığının XVIII əsrin 60-80-ci illərini öyrənmək baxımından əhəmiyyətə malikdir.

Nəşr olunmuş erməni mənbələrindən biri də Yeqor Xubovun «Ermənistanda unudulmaz hadisələrin təsviri» əsəridir (410). Əsər 1811-ci ildə Sankt Peterburqda çap olunmuşdur. Erməni katolikosu Simonun bacısı oğlu olan Y.Xubov birinci İrəvan döyüşünün canlı şahidi idi. O, Məhəmməd xanın şah qoşununa qarşı mübarizədə kömək almaq məqsədilə rus komandanlığı ilə aparılan danışıqlarda nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak etmişdi. Mal-mülk sahibi və geniş bağ sahəsi olan Y.Xubov sonralar ruslar tərəfinə keçmişdi. Onun əsəri 1779-cu ilin sentyabrında Hüseynəli xanla II İrakli arasında baş vermiş döyüş və onun acı nəticələri, Kartli-Kaxetiyaya çoxlu əsirlərin aparılması və onların çoxusunun əsirlikdə ölməsi, ermənilərin İrəvan xanına xəyanəti kimi hadisələrlə başlamışdı. Mənbədə qısa da olsa 1796-cı ildə qraf V.Zubovun başçılığı ilə rus qoşunlarının Azərbaycana hücumu, Ağa Məhəmməd şah Qacarın İrəvan və Naxçıvan xanlarını cəzalandırması, İrəvan xanı Məhəmməd xanın xanlığın müstəqilliyini qorumaq naminə Rusiya və Qacar İran dövlətləri arasında siyasi manevr etməsindən, onun əvvəlcə şah qoşununa qarşı S.D.Sisianovdan kömək istəməsi, bunun üçün Tiflisə nümayəndə heyəti göndərməsi, irəvanlıların əvvəlcə şah qoşununa, sonra isə rus qoşununa qarşı mübarizəsi ətraflı təsvir edilmişdir. Daha sonra əsərdə İrəvan xanlığının əhalisi və inzibati ərazi quruluşu haqqında məsələlər öz əksini tapmışdır. Lakin erməni ənənəsinə sadiq qalan Y.Xubov heç bir əsası olmadan İrəvan xanlığı ətrafında cərəyan edən hadisələri Ermənistanda baş verən hadisə adlandırmışdı. Əsərin adı ilə məzmununun uyğun gəlməməsi erməni saxtakarlığını ifşa etmək üçün əla faktdır.

Erməni mənbələrindən biri də, «A.Araratlının həyatı» əsəridir (67). Memuar xarakterli bu əsərdə, XVIII əsrin 70-90-cı illərində İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı maraqlı faktlar öz əksini tapmışdır. Əsərdə 1779-cu ildə Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin İrəvana üçüncü yürüşü, bu yürüşün acı nəticələri, minlərlə irəvanlının əsir aparılması, onların çoxusunun aclıqdan, dözülməz hava şəraitindən yollarda tələf olması ətraflı təsvir edilmişdir. Daha sonra mənbədə 1785-ci ildə dağıstanlıların Kartli-Kaxetiyaya yürüş edərkən İrəvana hücumları, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Cənubi Qafqaza yürüşü, bu yürüşə qarşı İrəvan xanının tədbirləri haqqında xeyli məlumatlar vardır.

Mövzunun tədqiqində Türkiyə dövlət arxivlərində saxlanılan osmanlı mənbələrindən də istifadə olunmuşdur. Bu mənbələr «Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan türk xanları arasında münasibətlərə dair arxiv bilgiləri» adı ilə iki cilddə nəşr edilmişdir (56; 57). Bu arxiv sənədlərinin əhəmiyyəti ondadır ki, bu sənədlərdə İrəvan xanlığı Azərbaycan xanlıqlarından biri kimi dəyərləndirilmişdi. Sənədlərdə İrəvan xanlarının Osmanlı sarayı ilə yazışmaları, sultanın fərmanları, Rusiya, Kartli-Kaxetiya və İran təcavüzü ilə bağlı Osmanlı paşalarının rəsmi məktubları öz əksini tapmışdı. Osmanlı sənədləri İrəvan tarixi ilə bağlı bəzi siyasi hadisələrə Osmanlı dövlətinin münasibətinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.

Yerli mənbələrdən səyyah və coğrafiyaşünas Z.Şirvaninin «Bustanüs-səyahə» adlı səyahətnaməsinin monoqrafiyanın yazılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Əslən şamaxılı olan Z.Şirvani ömrünün 40 ilini səyahətdə keçirmişdir. O, Azərbaycan, Orta Asiya, İran, İraq, Əfqanıstan, Fələstin, Osmanlı dövlətində və s. ölkələrdə olmuş və gördükləri haqqında qeydlər aparmışdır. Bu qeydlər əsasında səyyah bir neçə əsər yazmışdır. Onlardan biri də «Bustanüs-səyahə» adlı səyahətnamədir (420). Z.Şirvani bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və ölümündən sonra 1896-cı ildə Tehranda nəşr olunmuşdur. Səyahətnamənin IV fəslində Azərbaycanın 30-a qədər şəhər, kənd və s. məntəqəsi təsvir edilmiş, onların əlifba sırası ilə izahı verilmişdir. Onun İrəvan haqqında verdiyi məlumatı xüsusilə əhəmiyyətlidir. 1826-cı ildə İrəvanda olan səyyah səyahətnaməsində buranın Azərbaycan ərazisi olduğunu, əhalinin türkcə danışdığını və burada çox az xristian əhalisinin yaşadığını xüsusi qeyd etmişdir. Bu fakt erməni müəlliflərinin saxtakarlıqla İrəvanda erməni əhalisinin çoxluq təşkil etməsi haqqında boşboğazlığına tutarlı cavabdır.

İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı bir çox məsələlər Qarabağ xanlığı tarixindən bəhs edən müəlliflərin əsərlərində də öz əksini tapmışdı. Səlnamə xarakterli bu əsərlər toplanaraq, 2 kitabda «Qarabağnamələr» adı ilə 1989-cu və 1991-ci illərdə nəşr edilmişdir. Bu nəşrlərdə toplanmış Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşirin, Əhməd bəy Cavanşirin, Mirzə Yusif Qarabağinin, Mir Mehdi Xəzaninin əsərlərində (41; 37; 23; 38; 32) Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşləri ərəfəsində Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyət, İrəvan xanı da daxil olmaqla bəzi xanların ona qarşı ittifaq yaratmasından, İrəvan xanlığının şah qoşunlarına müqaviməti, birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövründə İrəvan xanlığının hərbi-siyasi vəziyyətindən bəhs edən xeyli faktlar toplanmışdır. Bu mənbələrdə diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri, Pənahəli xanın dövründə vaxtilə İrəvan xanlığının Göycə mahalına daxil olan Tərtər çayına qədər şərq torpaqlarının Qarabağ xanlığı tərəfindən işğal edilməsidir. Bu faktın İrəvan xanlığının siyasi sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsində böyük əhəmiyyəti vardır.

Mövzunun tədqiqində A.Bakıxanovun «Gülüstani-İrəm» əsərindən də istifadə olunmuşdur (76). Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan tarixinin sistemli şəkildə tədqiq edilməsinə ilk dəfə cəhd göstərən A.Bakıxanov (1794-1846) olmuşdur. O, XIX əsrin əvvəllərində baş vermiş siyasi hadisələrin və hər iki Rusiya-İran müharibələrinin canlı şahidi və iştirakçısı olduğu üçün onun əsəri Azərbaycan tarixşünaslığında ilkin qaynaq kimi dəyərləndirilir. «Gülüstani-İrəm» əsəri Azərbaycan və Dağıstan tarixinin qədim dövrlərindən 1813-cü ilədək, yəni Gülüstan sülhünün bağlandığı zamanadək olan bir dövrü əhatə edir. Monoqrafiyanın tədqiqində bu əsərin beşinci fəslindən istifadə edilmişdir. Bu bölmədə birinci və ikinci İrəvan döyüşləri, bu döyüşlərdə irəvanlıların rus qoşunlarını məğlub etməsi, əhali ilə bağlı hadisələr haqqında verdiyi məlumatlar xususilə əhəmiyyətlidir. Onun İrəvan əmrlərinin və əhalisinin əksəriyyətinin Azərbaycan türklərindən olan Qacarlara məxsusluğunu göstərməsi önəmli faktdır.

A.Bakıxanovun 1983-cü ildə nəşr olunmuş, müxtəlif illərdə yazdığı əsər, qeyd və məktublarından da istifadə olunmuşdu (75). Bu əsərdə xanlıqların idarəçilik sistemi, əhalinin sosial təbəqələri haqqında verdiyi məlumatları mövzumuz üçün böyük əhəmiyyəti vardır.

İrəvan xanlığının tarixinə aid zəngin faktlar rus qafqazşünaslarının əsərlərində də mövcuddur. Bu qafqazşünasların bəzisi rus qoşunlarının bölgəyə hərbi yürüşlərində iştirak etmiş və hadisələrin canlı şahidi olmuşdular. Ona görə də onların yazdıqları əsərləri mənbə xarakterli hesab etmək olar. Əsərlərdə ayrı-ayrı hadisələrin təsvir edilməsində zəngin mənbələrdən istifadə edildiyinə görə əhəmiyyətlidir. Belə müəlliflərdən S.B.Bronevski (1763-1830) 1796-cı ildə V.Zubovun başçılığı il rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşünün iştirakçısı olmuş və 1802-1808-ci illərdə Qafqazda hərbi xidmətini davam etdirmişdi. O, Cənubi Qafqazda olduğu müddətdə bu bölgənin tarixi, etnoqrafiyası və coğrafiyası ilə bağlı məlumatlar əldə etmiş, 1823-cü ildə özünün iki cildlik əsərini nəşr etdirmişdi. Mövzunun tədqiqində onun əsərinin birinci cildindən istifadə olunmuşdur (81). Bu kitabda İrəvan xanlığı daxil olmaqla Azərbaycan xanlıqlarının tarixi, dövlət quruluşu, əhalisi, əhalinin sosial tərkibi haqqında məlumat verilmişdir.

Rus qafqazşünasları arasında Azərbaycan xanlıqları və xüsusilə, İrəvan xanlığı haqqında məlumat verən müəlliflərdən biri də P.Q.Butkovdur (1775-1857). O, 1796-cı ildə rus qoşunlarının Azərbaycana yürüşünün iştirakçısı olmuşdu. Uzun müddət Qafqazda hərbiçi işləmiş P.Q.Butkov burada müxtəlif diplomatik və hərbi sənədlərlə tanış olmuş və sonralar bu sənədlər əsasında özünün üç cildlik əsərini yazmışdı (84). Əsər I Pyotrun başçılığı ilə rus qoşunlarının Xəzərsahili ərazilərə yürüşündən başlayaraq 1803-cü ilədək olan bir dövrü əhatə edir. Burada Azərbaycan tarixinə dair zəngin məlumat toplanmışdır. Əsərdə İrəvan xanlığının siyasi tarixi, ayrı-ayrı xanlıqlar, dövlətlər arasında olan münasibətləri, əhalisi, əhalinin emiqrasiyası məsələləri də öz əksini tapmışdır.

Bu əsərdə tədqiqatımız üçün ikinci dərəcəli əhəmiyyəti olan digər mənbələrdən də istifadə edilmişdi. Ona görə ki, bu mənbələrdə əsas mənbələrdə olmayan bu və ya digər məlumatlar vardır.