Elektronika va asbobsozlik

Karshilikning temperatura koeffitsienti (KTK). Bu parametr rezistor karshiligining atrof muxit temperaturasi 1/ºS larda ifodalanadi:
KTK = ΔR/(R₀ Δt),
bu yerda ΔR – rezistor karshiligi (Om) ning Δt = t – t₀ (ºC) temperatura diapazonida absolyut uzgarishi, R₀ – rezistorning normal t₀ temperaturadagi karshiligi, Om; t – rezistorning TU buyicha musbat yeki manfiy chegaraviy ishlatish temperaturasi ºS.
KTK kiymatlari S1 gurux rezistorlar uchun (5-20) · 10⁴ · 1/ºS, S2 gurux uchun ±(7÷16) · 10⁴ · 1/ºS, S3 gurux uchun ±(10 ÷ 25) · 10⁴ · 1/ºS, S4 gurux uchun (- 20÷+6) · 10⁴ · 1/ºS va S5 gurux uchun (- 5÷+10) · 10⁴ · 1/ºS, shu jumladan presizion rezistorlar uchun ±(0,15 ÷ 1,5) · 10⁴ · 1/ºS dan yukori bulmaydi.
Kupchilik rezistorlar uchun bu kattalik chizikli buladi. U keskin chiziksiz konun buyicha uzgaradigan xollarda, TU da uni emas, balki karshilik ish temperaturasining chekka kiymatlaridagi chegaraviy nisbiy uzgarishi kursatiladi. KTK ning kiymati va ishorasi, asosan, tok utkazuvchi katlam materiali solishtirma karshiligining temperatura koeffitsienti bilan aniklanadi. Masalan, simli rezistorlar kiik musbat KTK ga, uglerodlilari – manfiy urtacha kiymatga (temperatura ortishi bilan katlam «donlari» ning kontaktlanishi ortadi va karshilik kamaydi), yarim utkazgichlilari – katta manfiy kiymatga (p – n utishlar karshiligi kamayadi), metall koplangan va kompozitsionlilari – ishorasi uzgaruvchi urtacha va katta kiymatga (Katlam «donlari» kontaktlanishi yeki «donlar»dagi elektronlarning tartibsiz xarakatlari tufayli karshilikning ortishiga karab) ega buladi.
Shovkinlar. Rezistorlarga uzgarmas yeki uzgaruvchan kuchlanish berilganda ularda shovkin paydo buladi. Bu shovkin rezistor kuchlanishining uzgarmas xolatiga kushiluvchi uzgaruvchan tashkil etuvchidan iborat. Natijada signalning utishiga xalakit beradi va ba’zi narsalarni jumladan, REA ning radio kabul traktlari sezgirligini cheklaydi. Radiopriemniklarning kirish zandirlarida ishlatiladigan rezistorlar shovkinlari, ayniksa, zararlidir. Chunki ular kabul kilinaetgan aoydali signal bilan birgalikda kuchaytiriladi.
Re xususiy shovkini ikki xil: issiklik va tok shovkini buladi. Issiklik shovkinlari elektronlarning, tok utkazuvchi katlamda tartibsiz xarakti («Broun xarakati») ta’sirida paydo buladi. Bu xol rezistorlar karshiligining tasodifiy mikrouzgarishlariga olib keladi, natijada rezistorda kuchlanishning uzgaruvchan pulsatsiyasi paydo buladi. Temperatura kutarilishi bilan issiklik shovkinlari ortadi. Issiklik shovkinlari ortadi. Issiklik shovkinlari barcha xildagi rezistorlarga xos bulsa-da, «tok» shovkinlariga nisbatan kamrok ta’sirga ega. Shuning uchun ular tok shovkinlari bulmagan simli rezistorlarda muxim rol uynaydi.
Issiklik shovkinlrarining elektr xarakatlantiruvchi kuchi (MkV)

bu yerda r – Bolsman doimiysi, 1,38/19^-23 j/K ga teng; T – temperatura, ºK; R – karshilik, Om; ΔF – kullanaetgan rezistorning chastotalar polosasi.
Tok shovkinlari donador tuzilishiga ega buladi – uglerodli, metall koplangan va kompozitsion rezistorlarda paydo buladi. Tok shovkinlari darajasi (mkV/V) tasodifiy tashkil etuvchi Ye_i.sh. kiymatining rezistorga kuyilgan uzgarmas U kuchlanishga nisbati bilan belgilanadi: D = Ye_i.sh./U. Kuyilgan kuchlanish ortishi bilan tok shovkinlari kupayadi.
Kompozitsion rezistorlar eng shovkinli xisoblanadi, shu sababli ular kabul kilish kurilmalarining kirish zanjirlarida xam ishlatiladi. Rezistor tok shovkinlari darajasiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi: S1 va S2≤1,5 mkV/V, S3≤40 mkV/V; S4≤45 mkV/V. S5 guruxdagi simli rezistorlar, yukorida aytilganidek. Fakat issiklik shovkinlariga ega buladi. Ulardagi shovkin, umuman olganlda, tok shovkinlaridan bir tartibga kam buladi.
Rezistorlarning chastota xossalari. Rezistorlar chastotalar diapazonida ishlaganida ularning karshiligi uzgarmas tok xolidagi nominalga nisbatan uzgarishi mumkin. Natijada chikish parametrlari va umuman funksional uzellar, bloklar va REA ning barkaror ishlashi uzgaradi. Bu uzgarishlar, aniksa marganes chastotalar diapazoni uchun desibellarni tashkil etishi mumkin.
Umumiy xollda rezistorning yukori chastotalar uchun soddalashtirilgan ekvivalent sxemasi uzining R aktiv karshiligidan tashkari reaktiv tashkil etuvchilar – L’_par, L”_par induktivliklar va S_par sigimi uz ichiga oladi. Rezistorning chastota xossalarini yemonlashtirganliklari sababli L’_par, L”_par va S_par larni parazit deyiladi. Turli xil rezistorlarda parazit induktivlik va sigim turlicha yuzaga keladi, shuning uchun ularni kamaytirish choralari xam xar xil buladi. Bular xakida rezistorlar xillarini baen etaetganda tuxtalib utamiz.
Sim rezistorlarda parazit induktivlik utkazgich chulgamida va uchlarida, parazit sigim esa chulgam uramlari orasida paydo buladi. Simli rezistorlarning yukori chastotaviylik xususiyati simsiz rezistorlarnikiga karaganda yemon bulganligidan ulardan maxsus choralar kurmasdan foydalanish uzgarmas tok soxasi va tovush chastotalari diapozoniga karab chegaralangan buladi.
Ma’lumki, chastota kattalashishi bilan umumiy karshilikning induktiv tashkil etuvchisi ortadi, sigim tashkil etuvchisi esa kamayadi. Shuning uchun sim rezistor karshiligi, umuman olganda, u yeki bu tarafga uzgarishi mumkin. Birok chastota kattalashishi bilan sim rezistor karshiligi xam doimo kattalashadi. Bu xolat sirtki effekt asosida tushuntiriladi.
Uzgaruvchan maydon chastotasining kattalashishi bilan utkazgich ichida tok (Fuko toklari) induksiyalanadi. U utaetgan uzgaruvchan tokni utkazgichning sirtiga surib chikaradi. Bunda utkazgichning amaldagi kesimi uning uzgarmas tok uchun kesimi (tula kesim) ga nisbatan kamayadi va doiraviy kesimli utkazgichlarda xalka shaklini oladi. Bu xalka simningtashki diametri d va d – x_e diametr orasidagi fark asosida xosil buladi.
x_e ≈ kattalik yukori chastotali tokning utkazgichga kirish chukurligi (mm) deyiladi (bu yerda ρ – solishtirma xajmiy karshilik, Om · m/mm²; ƒ – uzgaruvchan tok chastotasi, MGs; μ – nisbiy magnit utkazuvchanlik). Chastota kanchalik yukori bulsa, x_e va xalka yuzasi shunchalik kichik, simli rezistor karshiligi esa, shunchalik katta buladi.
Simsiz rezistorlarda sirtki effekt ta’sirini e’tiborga olmasa xam buladi, chunki ular donador tuzilishga ega va donalar diametri, odatda, kirish chukurligidan ancha kichik buladi. Ular uchun karshilikning chastota boglikligi, asosan parazit sigim va induktivlik bilan belgilanadi. Spiralsimon kesimsiz (kichik omlik) simsiz rezistorlarda karshilik chastota bilan birga kattalashadi, chunki ularning ekvivalent sxemalarida parazit sigim yuk, parazit induktivlik esa bor. Spiralsimon kesimli simsiz rezistorlarda esa, aksincha, parazit induktivlik ta’siri e’tiborga olinmasa xam buladi. Karshilikning kamayishiga kesim uyiklarida tarkalaetgan sigim kurinishida paydo buluvchi parazit sigimning shuntlovchi ta’siri sabab buladi. Sirtki tok utkazuvchi Katlam kanchalik kalin, koplamaning dielektrik utkazuvchanligi kanchalik yukori va kesim uramlarning soni kanchalik kup bulsa, parazit sigim shunchalik katta va rezistorning chastota xossalari shunchalik yemon buladi.
Rezistorlarning nochizik xossalari. Rezistorning karshiligi, shuningdek, uning ish tartibiga karab (kuyilgan kuchlanishi, utaetgan tok, uzgaruvchan maydonning kandayligi - uzluksiz yeki impuls tarzidaligi) uzgarishi mumkin. Bu xolda karshilikning uzgarishi kuchlanish yeki tok birligining foizlari xisobida, yeki kuchlanish yeki tokka utishda fakat foizlar xisobida, yeki uzluksiz ishlash tartibidan impuls tarzida ishlashga utishda foizlar xisobida ifodalanadi va tegishlicha kuchlanish, nagruzka koeffitsientlari yeki impuls nagruzkasi koeffitsienti orkali ifodalanadi.
Umumiy maksadlarga muljallangan rezistorlar urtacha aniklikdagi (5-20%) apparaturalar elementlari sifatida ishlatiladi va karshiligining nominal kiymatlari birlik omlardan 10 Mom gacha bulib, yuzlab volt oraligidagi ish kuchlanishiga, 0,125 dan 2 Vt gacha va undan yukori nominal sochilish kuvvatlari diapazoniga, unlab megagersgacha bulgan chastota diapazoniga, 10³ · 1/ºS tartibidagi urtacha KTK kiymatiga ega. Ularning karshiligi ishlash (saklash) muddati oxirida kupi bilan ±10% gacha uzgaradi xolos.
Shu guruxdagi rezistorlar keng mikiesda ishlatiladigan REA larda, shuningdek anikligiga, barkarorligiga va yukori chastotaliligiga katta talablar kuyilmaydigan, maxsus ishga muljallangan apparaturaning elektr zanjirlarida anod va kollektor nagruzkalari, emitter, baza, istok va stok, tebranish konturlari shuntlarining zanjirlaridagi utechka va siljish karshiliklari va boshkalar sifatida ishlatiladi.metallar xamda metall-dielektriklar oksidlaridan iborat yupka plyonka (kalinligi mikrometrning undan bir bulagidan to birlik mikrometrgacha) koplanadi. Rezistorlar aksial chikish uchlariga ega bulib, sirtlari suv yuktirmaydigan, odatda, kizil rangli emal bilan koplangan.
Metall plyonkali rezistorlar uglerodlilarga nisbatan bir xil nominal sochilish kuvvatiga ega bulgani xolda ulchami kichik. Tok utkazuvchi katlam sifatida uglerod emas, balki metall yoki kotishmalar oksidlari olinganligi sabablari ular issikka chidamlirok. Issikka chidamli koplama bulganligi yukori namlikdan saklanishiga imkon beradi. Impuls nagruzkaga nisbatan kam bardoshligi va chastota diapazonining uglerodli iezistorlarga karaganda kichikligi xisoblanadi. Bu xol tok utkazuvchi katlama kalinligining kattaligi, buning natijasida kesimda, uning chetlarini buzuvchi, ortikcha lokal chizishning paydo bulishi, shuningdek uramlararo parazit sigimning ortishi asosida tushuntiriladi.
MLT, OMLT, MT, MTE, va S2 guruxlari xozirgi vaktda kullaniladigan metall plyonkali rezistorlarning asosiy turlaridir. Metallashtirilgan MT va MTE rezistorlari MLT va OMLT rezistorlariga nisbatan issikka chidamli bulib, biroz chuzik shaklga ega. Metull-oksidli S2-6 reziatorlari +300ºS temperaturagacha bulgan sharoitda ishlay oladi, stanat (kalay kotishmasidan) tolali S2-12 mikrorezistorlar giblid IS larda ishlatiladi.

Uglerodli va metall – plyonkali rezistorlarishlatiladigan soxalarda kullanuvchi kompozitsion rezistorlar kuruk va nam tropik iklim sharoitlaridagi ishlarga muljallangan. Uchlarining asos kismi preslanganligidan yukori tebranishga chidamligi, uzining shovkini yukori darajada (10 mk V/V gacha) ligi va karshiligining berilgan kuchlanishiga boglikligi bu rezistorlarning uziga xos xususiyati xisoblanadi. Bu guruxda turlar soni kup emas.
Uzunligi 3 va 6 mm, eni 0,45 mm va kalinligi 0,8 va 1 mm bulgan SZ-3 kompozitsion tolali rezistorlar gibridli IS lar asosiga urnatishda ishlatiladi.
S4 guruxidagi rezistorlar va ilgari ishlab chikarilgan TVO (INX –issikka va namlikka chidamli, xajmiy) rezistorlari tugriburchakli shaklga ega. Xajmiy tok utkazuvchi katlam shisha –emal yoki shisha –keramik kobikka preslangan buladi. Bu rezistorlar nisbatan kichik massa va ulchamga ega bulib, bosma palatalrda yaxshi joylashadi. IVO rezistorlarining nominal sochilishi kuvvati 60 Vt gacha buladi. Uzunligi 13,5 dan 36,5 mm gacha, balandligi 4 dan 6 mm gacha va eni 2,2 dan 5 mm gacha bulgshan S4-1 rezistorlari eng issikbardosh (350ºS gacha) dir.
Tolali rezistorlar tempraturaga nisbatan yukori barkarorlikka va termochidamlikka ega. Bu rezistorlarning asosiy kamchiligi –karshiliklari diapazoninig cheklanganligi (bir necha yuz kOm largacha) va baxosi nisbatan yukoriligidir.
Ilgari ishlab chikarilgan PE, PEV, PEVR, PEVT (PE–tolali emallangan, V–namga bardoshli, R–kiskich yordamida sozlanuvchi, T–termabardosh) rezistorlari va ularning zamonaviy turlari -S5-35, S5-36, S5-37V rezistorlari yukori sochilish kuvvatiga (100 Vt gicha), katta massaga (300 g gacha) va ulchamlarga ega bulib, kuch kurilmalari (masalan, tugrilagichlar) da ishlatiladi.
S5-31 (mikrotolali, mikrokichik) rezistorlari mikroelektron apparaturada, masalan, radio kabul traktlarida, xisoblash tuzilmalarida kullaniladi va bevosita gibrid IS lar asoslariga urnatiladi.
Uzgaruvchan rezistorlar. Radioeshittirish va televizion apparaturada ovoz balandligini, tembrni, ravshanlikni, kontrastlikni, katorlar va kadrlar chastotasini, televizion tasvir ulchamlarini rastlagichlar sifatida va boshka maksadlarda umumiy ishlarga muljallangan uzgaruvchan rezistorlardan foydalaniladi. Bundan tashkari bu rezistorlar ishlab chikarish, meditsina va boshka maxsus apparaturada utaetgan tok yeki olinadigan kuchlanishga boglik bulgan parametrlarni rostlagichlar bulib xizmat kiladi. Barcha xollarda ular apparaturani ishlatishda zarur bulgan rostlagich elementlar rolini bajarganligi sababli ulardan foydalanishda kulay bulishlik, karshilikning u yeki bu konun (chizikli, logarifmik, eksponensial) buyicha bir tekis uzgarishi, ishonchli bulishi va tuzatish ishlarida tezda almashtiradigan bulishi talab etiladi.
Umumiy ishlarga muljallangan rostlovchi uzgaruvchan rezistorlardan tashkari kuplab ishlab chikarilgan radioapparaturani sozlash va rostlash uchun moslanuvchi kichik ulchamli rezistorlar kullaniladi. Bu rezistorlar, odatda, radioapparatura korpusini ichiga urnaladi va u sozlanib va rostlangandan sung rezistorlar uklarining xolati nitroemal yerdamida belgilab (cheklab) kuyiladi. Shu yul bilan mexanik va oshka ta’sirlar ostida karshilik uzgarishining oldi olinadi. umumiy ishlarga muljallangan uzgaruvchan rezistorlarning asosiy parametrlari jadvalda keltirilgan.
Kompozitsion simsiz uzgaruvchan rezistorlar uziga xos tuzilishga ega bulib, ulardan biri rasmda kursatilgan edi. Birok yakka yeki kush konstruksiya, uzgichli va ekranli yeki ularsiz chikish uchlari radial yeki aksial, bikr yeki eguluvchan, uki yakka yeki kushalok uki kotirib kuygichli yeki kotirib kuygichsiz kabi kushimcha belgilarning xilma-xilligi bu rezistorlarning shakli ulchamlari va massasiga kura xilma-xil bulgan kup sondagi turlarining mavjudligiga sabab buldi.
SP2-6 (sirtiga metall koplangan) rezistorlar disametri 16 mm va uzunligi 15,9 mm bulgan, bir tomonida aksial chikish uchili silindrik korpusga ega. Ularning shisli yakka xoldagi yaxlit uk vallari yexud kush konsentrik vallari buladi.
SP3 va ilgari ishlab chikarilgan SP (kompozitsion, sirtki turi) uzgaruvchan rezistorlari korpus – ekran, radial chikish uchlari va getenaksdan kilingan takasimon plastina kurinishidagi tok utkazuvchi elementga ega. Plastinaning bir tarafiga tok utkazuvchi kompozitsiya surtilgan buladi. Bu rezistorlar yakka yeki kush kavatli, uzgichli yeki uzgichsiz, uki kotirib kuyiladigan yekt kotirib kuyilmaydigan buladi. Shtamplangan, yarim eguluvchan chikish uchli SPZ-1a va SPZ-1b (korpussiz) rezistorlar bosma montajda kuplab ishlab chikariladigan apparaturada sozlovchi sifatida ishlatiladi.
Rostlash uchun kullaniladigan SPZ-10 M rezistorlari uch xil variantda tayerlanadi: kush kavatli, uklari mustakil aylanadigan, uzgichli kush kavatli va uzgichi ikki kutbli yakka kavatli. Bu rezistorlar diametri 29 mm, massasi esa 35 dan 71 g gacha buladi. SPZ-19 (moslanuvchi, kichik ulchamli, kermetli) rezistorlar maxsus apparatura uchun muljallangan va katta bulmagan massa va ulchamga, katta nominal kuvvatga va yukori karshilik barkarorligiga ega. SPZ-28 (moslovchi, korpussiz) rezistorlar 4,5 X 4,5 mm tomonli kvadrat shakliga, 1,5 mm dan katta bulmagan balandlikka va 0,2 g dan kichik massaga ega.
SP4 va ilgari ishlab chikarilgan SPO (xajmiy) rezistorlari keramik asosga presslangan, organik boglamdagi xajmiy tok utkazuvchi elementga va tag tomoni aksial shtirli chikish uchlari bilan mustaxkamlangan.
Simli kuchli va kuchsiz tokli uzgaruvchan rezistorlar REA larni ishlatish va moslashda rostlovchi va sozlovchi elementlar sifatida ishlatiladi.
Ilgari ishlab chikarilgan PPB va PPBE (simli, uzgaruvchan, karkassiz) kuchli tokli rezistorlar rezistiv elementga ega. U izolyatsiyali simli triasetat plenkali urash, sungra uni yassilash va kuritish yuli bilan tayerlanadi.
SP5-16, SP5-1V, SP5-4V (kuchsiz tokli, moslovchi) rezistorlar doira va tugriburchakli shaklda bulib, plastmassali asosi mustaxkamlangan bikr chikish uchlariga ega. SP5-16 rezistori karshiligi surilgichni izolyatsiyali vint yerdamida xalkasimon mis karkasga uralgan utkazgich buylab aylantirish yuli bilan, SP5-1V (4V) ning karshiligi esa, mikrometrik vint va izolyatsion gayka juftligi yerdamida uzgartiriladi. Surilgich silindrik aluminiy karkasning yasavchisi buyicha uralgan utkazgich buylab tugri chizik yunalishida suriladi. Oksidlangan mis va aluminiy karkaslarning ishlatilishi rezistorlarning chastota xususiyatlarini yaxshilaydi, chunki larda Fuko toklari paydo bulish natijasida uram maydoniga teskari yunalgan uzgaruvchan maydon xosil buladi.
Rotor disk (surilgich) ni aylantiruvchi sozlovchi vinti bulgan simli, moslanuvchi rezistorlar ichida SP5-2, SP5-3 rezistorlari va ularning boshka xillari keng tarkalgan. Bu rezistorlar tomoni 13 mm dan katta bulmagan kvadrat shaklida bulib, balandligi kupi bilan 6,4 mm. SP5-2 rezistorining chikish uchlari 6,5 mm uzunlikda bulib korpusdan chikarilgan, shtirsimon, SP5-3 niki esa – eguluvchan, kalaylangan bulib, bir tomonidan kesikdan chikarilgan.
SP5-20V rezistorlari diametri 23 mm bulgan silindr shaklida bulib, radial chikish uchlarining uzunligi 25 dan 37 mm gacha bulad