Elektrotehnika va elektronika

kavak
paydo bo‘ladi. 
Kavakning zaryadi manfiy va absolyut qiymati bo‘yicha elektronning 
zaryadiga teng bo‘ladi.
 
Erkin joy - kavak qo‘shni atomning valentli elektronini 
to‘ldirishi mumkin, bu yerda kovalent bog‘lanish va hokazolarda yangi bo‘sh 

---

231 
kavak hosil bo‘ladi. Shunday qilib, valentli elektronlarining ko‘chishi bilan bir 
vaqtda kavaklar ham birga harakatlanadi. Bunday holda, atomdan elektronning 
erkin bo‘lib chiqishi ionlashishga olib keladi va kavakning keyingi ko‘chishi esa 
kristall panjara bilan mustaxkam bo‘g‘langan atomlarning navbatli ionlashishini 
bildiradi. Elektr maydoni mavjud bo‘lmasa, o‘tkazuvchanlik elektronlari xaotik 
issiqlik harakatni amalga oshiradi. Agar yarimo‘tkazgichni tashqi elektr 
maydonida joylashtirilsa, u holda elektronlar xaotik issiqlik harakatida ishtirok 
etadi va kavaklar elektr tokning oqimini hosil qiladigan maydon ta’sirida 
harakatlana boshlaydi. Mazkur holda, elektronlar elektr maydoni yo‘nalishiga 
teskari yo‘nalishda va kavaklar maydon yo‘nalishi bo‘yicha harakatlanadi. 
Kovalent 
aloqalarning 
buzilishidan 
kelib 
chiquvchi 
aralashmasiz 
yarimo‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligini xususiy elektr o‘tkazuvchanligi 
deb ataladi. 
Zonali nazariyaga muvofiq, nol haroratda valentli zonaning barcha energetik 
sathlari elektronlar bilan band bo‘ladi. Agarda, elektronlarga tashqaridan, 
faollashtirish
ΔW
energiyasidan katta bo‘lgan energiya kiritilsa, u holda valentli 
elektronlarning bir qismi o‘tkazuvchanlik zonasiga o‘tadi. Elektronlarning 
valentli zonani tark etishi tufayli u yerda soni ketgan elektronlarning soniga teng 
bo‘lgan kavaklar hosil bo ‘ladi (16.6, rasm 1-tasvir).
Guruh nazariyasiga ko'ra, valentlik bandining barcha energiya sathlari nolga 
teng haroratda elektronlar tomonidan ishg'ol qilinadi. Agar elektronlar aktiv 
energiya ΔW dan yuqori bo'lgan tashqi energiyadan xabardor bo‘lsa, u holda 
valentlik elektronlarining bir qismi o'tkazgich bandiga o'tadi. Valantsion banddan, 
undagi kavaklar hosil bo'ladi, ularning soni elektronlar soniga tengdir (16.6, 1-
rasm). Natijada, elektronlarharakatlanishining valentlik zonasida(elektronli 
o‘tkazuvchanlik yoki n-o‘tkazuvchanlik) kavaklarning yo‘nalishiga teskari 
yo‘nalishda harakatlanishiga sabab bo'ladi (kavakli o‘tkazuvchanlik yoki p-
o‘tkazuvchanligi).
Elektronlar valentlar qatorida harakat qilishlariga qaramay, kavaklarning 
harakatini hisobga olish odatda qulaydir. Valentli zonada elektronlar harakatlansa 
ham, odatda, kavaklarning harakatini qarash(o‘rganish) qulay bo‘ladi. Agarda 
kavak electron bilan to‘lsa hosil bo‘lgan electron-kavakli juftliklari yo‘q bo‘lib 
ketishi mumkin. Bunday holda, elektron erkin holatga o‘tmaydi va harakatlaninsh 
imkonini yo‘qotadi, atomning ortiqcha musbat ioni esa neytral holatga o‘tadi. 
Zonali nazariyaga muvofiq rekombinatsiyani elektronlarni o‘tkazuvchanlik 
zonasidan valentli zonaning erkin(bo‘sh qolgan) joylariga o‘tishi kabi qarash 
mumkin. Elektronlarning yuqori energetic sathdan quyi energetic sathga o‘tishi 
energiyaning ajralib chiqish bilan kuzatiladi. Mazkur energiya yoki yorug‘lik 

---

232 
kvantlari(fotonlar) 
kabi 
nurlanadi, 
yoki 
kristalli 
panjaraga 
issiqlik 
tebranishlari(fononlar) shaklida uzatiladi. 
Shu bilan birga, ham kavak, ham elektron yo‘qoladi. Elektron va kavakni 
birlashish jarayoni rekombinatsiya deb nomlanadi(16.6-rasm 2-tasvir). Guruhlar 
nazariyasiga muvofiq rekombinatsiya elektronlarning o'tkazuvchanlik guruhidan 
valentlik bandidagi erkin joylarga o'tishlari sifatida qaralishi mumkin. 
Elektronlarni yuqori energiya darajasidan past darajaga o'tkazish yorug'lik kvantasi 
(fotonlar) shaklida chiqariladigan yoki issiqlik salınımları (nonsonlar) shaklida 
kristalli panjara uzatilgan energiyani chiqarish bilan birga keladi. 
Juft zaryad eltuvchilarning o‘rtacha mavjud bo‘lish vaqti deb zaryad 
eltuvchilarning umriga(mavjud bo‘lishiga) aytiladi. Zaryad eltuvchining umri 
bo‘yi(mavjud bo‘lishi) vaqtida o ‘tilgan o ‘rtacha masofani -