Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli

CUCİ XANIN NƏSLİNDƏN OLAN ƏLİ XAN BÖKEYXANOVUN TALEYİ

Qazaxların adı və soya­dını Əli xan Bökeyxan, Əli xan Bükeyxan ulu yazdıqları halda ruslar onu Alixan Bu­key­xanov kimi tanıtmışlar. Dün­yanın çox yerində, hətta eyni soylu xalqlar arasında belə onun ad və soyadı rus di­lin­də olduğu kimi yazılır. Qay­naqlar onun nəslinin Çin­giz xanın nəvəsi Cucuyə bağ­lı olduğunu göstərir. Do­ğum tarixini 1866-cı il, 1869-cu il, 1870-ci il kimi yazırlar.

Rusiya imperyiasının inzibati ərazi bölgüsünə görə Əli xan Nurmuhammed ulu Bökeyxanov Orenburq quberniyası Semiplatinski (Yeddi çadır) vilayəti Karqaralı qəzasının Tokrayın nahiyəsində doğulmuşdur.

Nurmuhammed xan oğlu Əlinin təhsil alması üçün özəl müəllimlər tutmuş, sonra isə Karqaralıdakı qazax uşaqları üçün açılmış məktəbə göndərmişdir. 1879-1886-cı illərdə bu mək­təbdə oxuyan Əli xan təhsildəki başarısı ilə diqqəti cəlb edir. Bölgənin o dövrkü general-qubernatoru Q.A.Kolpa­kovs­­ki­nin köməyi ilə Omsk Texniki Məktəbinə da­xil olur. 1890-cı ildə məktəbi bitirib, Sankt-Peterburqa ge­də­rək Peterburq İm­pe­­rator Meşəçilik İnstitunun iqtisadiy­yat fa­kül­təsinə qəbul olunur.

Peterburqdakı mədəni mühit ilk günlər onu olduqca hey­rətlən­dirir. Rusiyanın mərkəzi quberniyalarının Qazaxıstanla mü­qayisəyəgəlməz inkişafı bir vətənsevər kimi Əli xanı düşünməyə vadar edir. O, da xalqının dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi yaşamasını arzulayır.

Oxuduğu kitab və qəzet-jurnallardan, tez-tez görüşüb söh­bət etdiyi demokratik fikirli rus ziyalılarından öyrənir ki, Av­ropa ölkələri istər mədəni, istər iqtisadi cəhətdən Rusi­yadan da çox irəlidədir. Ona görə də Rusiyanın imkanlı, tə­rəq­qipərvər insan­ları övladlarını oxumağa oradakı ali mək­təb­lərə gön­dər­məklə kifayətlənmir, özləri də tez-tez səfərə çıxır, Avropada yaşa­mağa üstünlük verirlər.

Rus ziyalılarının qərbmeyilliyi Əli xan Bökeyxanova təsir edir. Ölkəni islahatlar yolu ilə dəyişdirmək istəyənlərə qoşulur.

Tələbəlik illərində Rusiyadakı idarəetmə sistemini tənqid et­diyinə, əsarət altında olan xalqların hüquqlarının tap­dan­dı­ğı­nı dilə gətirdiyinə görə adı jandarma idarəsinin “qara siyahı”sına düşür.

1894-cü ildə ali məktəbi başa vurub, Omsk şəhərinə qayıdıqdan sonra Əli xan Bökeyxanov Meşə Təsərrüfatı Məktəbində riyaziyyat müəllimi işləməyə başlayır.

Xalqının dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin əhalisi ilə müqayisədə çox geridə qalmasının səbəblərini və bu geriliyi aradan qaldırma yollarını axtarmaq üçün aulları, bölgələri gəzir, müxtəlif insanlarla görüşür, onlarla fikir mübadiləsi edir. Belə səfərlər ona xalqının yaşam şərtlərini, adət-ənəsini, tari­xini, etnoqrafiyasını, folklorunu, düşüncə tərzini öyrən­məyə şərait yaradır.

Onun marağından və araşdırmalarından xəbər tutan Rus İmperator Coğrafiya Cəmiyətinin Batı Sibir şöbəsi Əli xan Bökeyxanovun gücündən və bacarığından istifadə etməyi qərara alır.

1896-cı ildə Əli xan Bökeyxanovu Rus İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinin Batı Sibir şöbəsinə həqiqi üzv se­çir­lər. Cəmiyyətə həqiqi üzv olması onu elmi axtarışlara həvəs­lən­dirməklə yanaşı, bir çox alimlərlə və ziyalılarla yaxından tanış olmasına da şərait yaradır.

1903-cü ildə Peterburqda nəşr olunan “Rusiya. Vət­əni­mi­zin tam coğrafi təsviri” çoxcildliyinin (1899-1914-cü illərdə 19 cild halında çap olunmuşdur. – Ə.Ş.) 18-ci cildindəki “Böl­gədə yaşayan qazax-qırğız əhalisinin etnoqrafiyası, mədə­niy­yəti və məişəti” adlı məqaləni Əli xan Bökeyxanov ya­zır. Məqalədə qazaxların məşhur “Kozı-Kopreş və Bayan” dastanı da ilk dəfə geniş təhlil edilir.

Rusiya hökuməti Güney Sibirin təbii sərvətlərinin istis­ma­rına nail olmaq üçün F.A.Şerbinin rəhbərliyi altında bir eks­pedisiya göndərir. Bu ekspedisiya bölgə ilə tanış olacaq, oradakı insanlarla ünsiyyət yararada biləcək, bir sözlə, həm bələdçilik, həm araşdırma apara biləcək birisinə ehtiyac duy­ur. F.A.Şerbin Əli xan Bökeyxanovu 1904-cü ildə ekspedisiyaya cəlb edir.

1905-ci ildə məşhur qazax ədibi Abayın, yəni İbrahim Kunan­bayevin ölümü münasibətilə “Semiplatinskiy listok” qəzetin­də çap etdirdiyi məqaləsində ilk dəfə şairin yaradıcı­lığı­nın özəlliklərini ortaya qoyan Əlixan Bökeyxanov 1907-ci ildə Rus İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinin Batı Sibir Şöbə­si Semiplatiniski Bölməsinin “Zapiski” (Qeydlər) jurna­lın­da çap etdirdiyi portret oçerklə Abayı rusdilli oxucuya tanıt­mış olur.

Rusiyanın geri qalmış bir aqrar ölkə olması vətən­daşlar­ı­nın çoxunu narahat edirdi. Onların çoxu geriliyin səbəbini mo­nar­xiya idarəçiliyində görürdülər. Ölkənin islahatlara böyük ehtiyacı vardı. Lakin islahatlar çox ləng aparılırdı. Buna görə də ölkədə konstitusiyalı monarxiya tərəfdarlarının sayı gündən-günə artırdı. İkiqat zülm altında qalan, əsarət altına alınmış xalqların vəziyyəti isə daha çətin idi.