ƏLİyev rəhman mərdan oğlu
Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı qiymətlərlə
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3. Məhsul istehsalına məsrəflərin tərkibi və təsnifatı
- Bununla belə hal-hazırda sənayedə tətbiq edilən xərclərin nümunəsi nomenklaturasını aşağdıakı kimi qruplaşdırmaq olar
|
Məhsullar, işlər və xidmətlər cari uçotda aşağıdakı qiymətlərlə qiymətləndirilə bilər: - həqiq istehsal maya dəyəri üzrə. Bu üsullar qiymətləndirmə fərdi sifariş üzrə məhsul buraxan, yaxud iş yerinə yetirən istehsalatda tətbiq edilir. hər bir məmulat və iş növünün həqiqi maya dəyəri onlar başa çatdıqca müəyyən edilir ki, bu da qeyd edilən qiymətləndirmədən istifadə etməyə şərait yaradır.
- normativ (plan) maya dəyəri üzrə. Sözü gedən qiymətləndirmə üsulu ilə ayın axırında analitik uçltda ayrıca uçotu aparılan məhsulun həqiqi maya dəyərinin normativdən (plandan) kənarlaşması müəyyən edilir. bu qiymətləndirmə üsulu təşkilatda məsrəflərin və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasınını normativ metodunun tətbiq edilməsi hallarında mümkün olur. - məhsullara satış qiyməti, işlərə (xidmətlərə) tarif üzrə. Bu cür üsulun istifadə edilməsi hallarınca hər hesabat dövrü qurtardıqdan sonra məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı qiyməti (tarifi) ilə həqiqi maya dəyəri arasındakı fərqi hesablanılır və müəyyən edilmiş məbləğ əvvəlki üsulda olduğu kimi analitik uçotda ayrı uçota alınır. - birbaşa xərc maddələri (istisar edilmiş maya dəyəri) üzrə. Sözü gedən qiymətləndirmə üsulunda bütün üstünlük xərclər bilavasitə satılmış məhsula silinir. 12
Hesablaşma, buraxılan ayrı-ayrı məhsul qrupları uyğun aparılır. Kənarlaşma (fərq), analitik uçotda əks etdirilən normativ (plan) maya dəyərinə, yaxud satış qiymətinə əlavə edilir. bunun nəticəsində də məhsulun həqiqi maya dəyəri müəyyən edilir. onların sintetik hesablardakı müsbət miqdarı (həqiqi maya dəyərinin normativ (plan) maya dəyərindən, yaxud satış qiymətilə dəyərindən artıq olması) adi əlavə yazılışla, əks miqdarı isə «qırmızı storno» üsulundan istifadsə etdirilir. Məhsulun (işlərin, xidmətlərin) satışı, ƏDV artırılmaqla sərbəst buraxılış qiyməti və tariflə; ƏDV məbləği kimi artırılmaqla dövlət tərəfindən tənzimlənən topdan qiymətlə (tarif) və ƏDV daxil edilməklə dövlət pərakəndə qiymətlə yerinə yetirilir. Sərbəst satış qiyməti, müqavilə iştirakçları yəni alıcı və satcı ilə razılaşdırılması və bu hal alqı-satqı müqaviləsində qeyd edilməlidir. Sərbəst müqavilə qiyməti zəruri hallarda nəqliyyat orqanları tərəfindən də yoxlanılmalıdır. Bütöv əhatə edilən məsələlər ümumdövlət əhəmiyyətinə malik olduğundan onlarla əlaqədar əməliyyatlar üzərində müntəzəm nəzarət təşkil olunmalıdır. Bu nəzarət bilavasitə mühasibat uçotu tərəfindən aşağdıakı kimi yerinə yetirilməklə təmin edilməlidir. - məhsulun buraxılışı və yüklənməsi uyğun ilk sənədlərin vaxtlı-vaxtında və düzgün rəsmiləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək; - hesablaşma-ödəmə sənədlərini vaxtlı-vaxtında rəsmiləşdirmək və onların banka təqdim edildməsi üzərində müntəzəm nəzarət təşkil etəmk; - hazır məhsulların vaxtlı-vaxtında mədaxil edilməsi və alıcılara yüklənməsi, habelə saxlanması üzərində nəzarət etmək məqsədcilə onların mövcud olması və hərəkəti haqda təşkilat və müvafiq bölmə rəhbərlərini lazımi informasiyalarla təmiş etmək; - məhsul satışından olan pul vəsaitlərinin vaxtlı-vaxtında daxil olması, alıvcılarla qarşılıqlı hesablaşmanın üzləşdirilməsi üzərində nəzarət etmək. Məhsul və onların satışı uyğun uçotun qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də onların buraxılışının, yüklənməsinin və satışının operativ
13
uçotunun təşkilidir. Ona isə ancaq beynəlxalq uçot standartlarına uyğun qurulan milli uçot standartlarının ihazırlanması ilə nail olamaq olar.
1.3. Məhsul istehsalına məsrəflərin tərkibi və təsnifatı Məhsul (işin, xidmətin) maya dəyəri iqtisad uyğun bir kateqoriya kimi bazar iqtisad uyğunyyatının obyektiv qanunlarının təsiri altında formalaşır. Bunanla belə bunun tərkibi dövlətin təsiri və tənziminə məruz qalır. Başqa sbzlə, dövlət maya dəyərinin tərkibini ümumi şəkildə müəyyən edir və tənzimlənir. Bu, hər şeydən əvvəl öz əksini maliyyə nəticələrinin, müəyyən olunması və formalaşdırılmasında, xammal və materiallara, yanacağa, satın alınan yarımfabrikatlara preyskurant qiymətlərinin, enerjiyə və nəqliyyat xidmətinə tariflərin, amortizasiya normalarının qoyulmasında tapır. Dövlət eyni zamanda məhsullarun (işin, xidmətin) maya dəyərinin hədlərinin formalaşmasına da təsir göstərir. Bu da öz təzahürünü dövlətin mərkəzləşdirilmiş qaydada məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə daxil olunmala məsrəflərin, müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətə aid ediləcək, eyni zamanda başqa mənbələrə (xüsusi təyinatlı fondlara, qeyri-büdcə fondlarının maliyyələşdirilməsinə və s.0 silinəcək məsrəfləri müəyyən etməsində tapır. Maya dəyərinə hansı xərclərin daxil edilməsi məsələsi iqtisad uyğunyyatın inkişafının müxtəlif mərhələlərində dövlətin yürütdüyü iqtisad uyğun (vergi) siyasətlə tənzimlənir. Məsələn, hələ bu yaxın vaxtlaradək (1997-ci ilda 01 yanvar tarixinə kimi) məhsulun, işin, xidmətin maya dəyərinə əmək haqqının bütöv məbləği deyil, ancaq bunun minimal həcminin dörd mislini bərabər olan hissəsini daxil edilirdi. Hazırda əmək haqqının məbləği istehsal olunmuş məhsulun, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin maya dəyərinə tam həcmdə daxil edilir. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında məhsulların, işin. xidmətin maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibibdə «Mühasibat uçotu barəsində» nəzərdə tutulan Azərbaycan Respublikasının Qanunu, bunun əsasında Maliyyə Nazirliyinin tərəfindən hazırlanmış təlimat, 2001-ci ilin yanvar ayının 1-dən
14
qüvvəyə minmiş olan Azərbaycan Respublikasının Vergi məcəlləsində və başqa normativ sənədlərlə müəyən edilir. Sadalanan normativ sənədlərdə, məhsulun, işinvə xidmətin maya dəyərinə daxil olunacaq, müəssiəsələrin sərəncamında qalan xalis mənfəət hesabına və başqa mənbələr hesabına ötürüləcək xərclərin siyahısı verilmişdir. Bü sənədlərdə məhsulların , işin və xidmətin maya dəyəri istehsal və xidmət prosesi zamanı istifadə edilən təbii ehtiyatların, xammalların, materiallar, yanacağ, enerjinində, əsas fondlarında, əmək ehtiyatlarının dəyərindən, eyni zamanda onların istehsala və satışına sərf edilən başqa xərclərdən ibarət olması müəyyən edilmişdir. Müəsisəyə uyğun istehsal xərcləri vergiqoyma məqsədilə Vergi Məcəlləsi və başqa normativ aktlara uyğun təsdiq edilmiş limitləri, normaları və normativləri əsasında müəyyənləşdirilir. Qeyd edim
ki, istehsala məsrəflərin uçotunun təşkili istehsalın texnologiyasından, qurulmasından, təşkili
xüsusiyyətlərindən, buraxılan məhsullarınn, yerinə yetirilmiş işlərin və xidmətlərin xarakterindən və s. amdövrlərdən xeyli dərəcədə asılıdır. Bununla birlikdə istehsala çəkilən xərclər tərkibinə, iqtisad uyğun təyinatına, məhsulun maya dəyərindəki xüsusi çəkisinə, məmulatların hazırlanmasında və satışındakı roluna, istehsalın həcminə görə müxtəlifdir. Ona görə həmin xərclərin müxtəlif əlamətlər uyğun təsnifatı və qruplaşdırılması tələb olunur. Xərclər istehsalın xarakterinə, məhsul iş və xidmətlənin növünə, başvermə yerlərinə, texnoloji provevə münasibətinə, tərkibinə, ayrı-ayrı məhsul, işin və xidmətlərin maya dəyərlərinə daxil olunması üsuluna, istehsal prosesi zamanında iştirakına, istehsalla əlaqəli həcminə münasibətinə, planlaşdırmaya münasibətinə, başvermə dövrünə və s. görə, elemntlər və kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılır. Bu zaman maliyyə nəticələrində vaxtında və eyni zamanda da düzgün müəyyən edilməsinə imkan vermir. İstehsal xərclərinin yuxarıda göstərilən əlamətlər uyğun qruplaşdırılması müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Belə ki, istehsalın xarakterinə görə
15
xərclərin, məhsulun, işin və xidmətlərin növləri və istehsal prosesinin mərhələləri uyğun bölüşdürülür. Bu da ayrı-ayrı məhsul, iş və xidmət növlərinin maya dəyərini müəyyən etməyə, mərhələlər uyğun təsərrüfat hesabına tətbiq etməyə imkan verir. Maya dəyərinin planlaşdırılması və kalkulyasiya edilməsi zamanı xərclərin iqtisad uyğun elementar və kalkulyasiya maddələri uyğun təsnifatı mühüm rol oynayır. İqtisadi element dedikdə, məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı və satışı çəkilən xərcin birrtərkibli (həmcins) növü nəzərdə tutulur. Xərclərin iqtisad uyğun elementlər uyğun qruplaşdırılması «nə sərf olunmuşdur?» sualına cavab verir. Məsələn, məhsul (iş, xidmət) istehsalı və satışı uyğun əmək haqqı xərci ğirtərkibli xərc elementidir. Bu xərci ayrı-ayrı tərkib hissəsinə parçalamaq mümkün deyildir. Həmin xərc elementində istər bilavasitə istehsal fəhlələrinin, istərsə də müxtəlif idarəetmə pillələrində qulluqçuların, mütəxəssislərin, rəhbər işçilərin əmək haqları öz əksini tapmış olur. Yuxarıda adı çəkilən normativ sənədlərdə mülkiyyət formalarının, təşkilati- hüquqi xüsusiyyətlərinin, fəaliyyə istiqamətindən asılı olmadan bütöv müəssisələrə görə vahid xərc elementləri müəyyən edilib.
Hər bir elementə daxil edilən xərclərin tərkibi və məzmunu sözü gedən enormativ sənədlərdə geniş açıqlanmışdır. Məsrəflərin elemntlər uyğun bölgüsü Bunlara aşağdıakılar daxil edilir: Material xərcləri (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxarlmaqla); Əmək haqqı xərcləri; Sosial ehtiyaclara ayırmalar; Əsas vəsaitlərin amortizasiyası (köhnəlməsi); Sair xərcləri. 16
müəssisə uyğun bütövlükdə onların smetasını və həqiqi məbləğlərini müəyyən etmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xərc elementləri əsasında müəssisənini material və əmək ehtioyatlarına, başqa vəsaitlərə olan tələbat hesablanılır, onların harada və hansı məqsədlər üçün istifadə edilməsindən asılı olamyaraq xərclərin tərkibi və quruluşu müəyyən olunur. İstehsal xərclərinin iqtisad uyğun elementlər uyğun qruplaşdırılması bir sıra iqtisad uyğun göstəricilərin, o cümlədən ayrı-ayrı müəssisələrdə, sahələrdə yaradılan milli gəlirin hesablaqnması üçün istifadə edilir. Məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinə daxil olan xərclərin tərkibi uyğun rəsmi sənədlərdə xərclərin iqtisad uyğun elementlər uyğun nomenklaturası verildiyi halda kalkulyasiya maddələri uyğun nomenklaturası verilir. Kalkulyasiya maddələrinin siyahısı istehsalın xarakteri və quruluşu nzərə alınmaqla məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiya məsələləri uyğun sahəsi metodiki tövsiyyələr, ayrı-ayrı sahəsi nazirliklər, komitələr, birliklər, şirkətlər və s. tərəfindən işlənib hazırlanır və olnlara tabe olan müəssisə və təşkilatlara verilir.
17
Birinci on maddəyə daxil olan xərclər məhsulun (işin, xidmətin) istehsal maya dəyərini, on ikinci maddəni də bunun üzərinə əlavə etməklə alınan xərclərin cəmi məbləği isə məhsulun (işin, xidmətin) tam maya dəyərini yaradır. Sənayenin ayrı-ayrı sahələrində xərc maddələrinin nomenklaturası həmin sahələrin xüsusiyyətlərindən, istehsal edilən məhsulun xarakterindən, texnoloji proseslərin müxtəlifliyindən, təşkilindən, xərclərin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə müstəqim və dolayı yolla daxil edilməsi imkanlarından və s. amdövrlərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, respublikanın ənənəvi və aparıcı istehsal sahəsi olan neftçıxarmada bu sahə üçün xarakterik olan bəzi xərc maddələri: neftin çıxarılması üçün istifadə edilən enerji; laylara süni təsir göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər; neftin və alınan qazın yığılması və nəqli uyğun xərclərin; neftin texnoloji hazırlığı uyğun xərclər və s. tətbiq edilir. Aşağıda göstərilmiş əlavələrdə respublikada idxal və ixrac edilən malların miqdarı, statistika uyğun onların dəyəri və nisbəti faizlə göstərilmişdir.
Əlavə 1
Bununla belə hal-hazırda sənayedə tətbiq edilən xərclərin nümunəsi nomenklaturasını aşağdıakı kimi qruplaşdırmaq olar: Xammal, materiallar; Qaytarılan tullantılar (çıxılır); Satın alanmış məmulatlar, yarımfabrikatlar və kənar müəssisə və təşkialtların istehsalın xarakterli xidmətlər; Texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji; İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı Sosial ehtiyaclara ayırmalar; İstehsalın hazırlanması və tənzimlənməsinə çəkilən xərclər; Sair istehsal xərjləri; Kommersiya xərcləri.
18
İdxalda əsas mallar № Malın adı Miqdar Statistik dəyər (min ABŞ dolları) Ümumi idxala nisbətən,%-lə
İdxal - cəmi - 5 776 222.52 100.00 1
- 768 206.06 13.30
ondan: Ət, ton
25 687.03 37 827.39 0.65 1.2 Süd, ton 4 199.84 5 926.01 0.10 1.3
Kərə yağı və süddən hazırlanmış başqa yağlar, ton 7 304.16 42 987.73 0.74 1.4 Meyvə-tərəvəz, ton 174 051.33 95 979.02 1.66 1.5 Çay, ton 7 494.48 29 118.92 0.50 1.6 Buğda, ton 598 424.67 106 045.92 1.84 1.7 Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, ton 98 689.31 90 803.59 1.57
1.8 Şəkər, ton 116 320.13 43 255.29 0.75
2 Tütün və tütün məmulatları, min ABŞ dolları - 73 296.43 1.27
3 Sement, ton 27 859.25 6 733.08 0.12 4
8 333.40 153 793.16 2.66 5
məmulatlar, ton 105 804.75 203 227.63 3.52
6 Oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, min ABŞ dolları - 165 686.97 2.87 7 Qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, ton 538 580.58 647 229.26 11.21
8 Maşın, mexanizm, elektrik aparatları, avadanlıqlar və onların hissələri, min ABŞ dolları
- 1 370 339.72 23.72 9
ABŞ dolları - 493 215.60 8.54 10 Mebel və bunun hissələri, min ABŞ dolları - 60 701.43 1.05 11 Başqaləri - 1 833 793.18 31.74 Mənbə:
Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü: 01.01.2018 – 31.07.2018 Əlavə 2 İхracda əsas mallar № Malın adı Miqdar Statistik dəyər (min ABŞ dolları) Ümumi ixraca nisbətən, %-lə
İxrac - cəmi - 10 748 319.46 100.00 1
xam neft məhsulları, ton 16 658 927.98 8 676 292.34 80.72
2 Neft məhsulları (2710 mal kodu uyğun), ton 636 572.23 334 006.16 3.11
3 Təbii qaz, min kub metr 4 049 654.96 749 713.98 6.98 4
1 205 532.49 56 943.11 0.53
19
5 Meyvə-tərəvəz, ton 322 448.95 301 315.78 2.80
6 Çay, ton 805.71 5 479.37 0.05 7 Bitki və heyvan mənşəli piylər və yağlar, ton 9 368.99 8 715.51 0.08
8 Şəkər, ton 25 461.76 14 867.73 0.14 9
8 064.71 0.08
10 Kimya sənayesi məhsulları, ton 111 195.54 40 609.15 0.38 11
Plastmassa və onlardan hazırlanan məmulatlar, ton 102 863.98 79 292.43 0.74 12
Pambıq lifi, ton 29 600.73 45 198.14 0.42
13 Pambıq iplik, ton 4 968.25 12 422.07 0.12 14
Qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, ton 67 889.29 49 476.32 0.46 15
Alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, ton 33 601.39 77 764.74 0.72 16
Başqaləri - 288 157.89 2.67 Mənbə:
Azərbaycan Respublikası Xarici Ticarətinin Gömrük Statistikası Hesabat dövrü: 01.01.2018 – 31.07.2018
Xərclərin kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılması həmin xərclərin bilavasitə ayrı-ayır məhsul, iş və xidmət növləri, istehsalın təşkili, ona xidmət göstərilməsi, müxtəlif struktur bölmələrinin və müəssisənin bütövlüedə idarə edilməsi çərçivəsində uçota alınmasına imkan yaradır. Xərclərin maddələr uyğun təsnifatı konkret məhsul növlərinin maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib olunması, məhsula (işə, xidmətə) çəkilən xərclər üzərində ciddi nəzarət aparmaq, maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq üçün tətbiq edilir. İstehsal xərclərinin kalkulyasiya maddələri uyğun uçotu məhsullara (iş və xid- mətlərə) qiymətlərin qoyulması üçün istifadə olunur. Bu qruplaşma habelə məhsul istehsalının rentabelliyini, mənfəətliliyini müəyyən etmək, ayrı-ayrı bölmələrin işlərinin səmərəliliyini təhlil etmək və s. məqsədlər üçün də istifadə olunur. Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, iqtisad uyğun elementlər və kalkulyasiya maddələri uyğun qruplaşdırılmış xərclər arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə və fərqlər mövcuddur. Məsələn, «Material xərcləri» (qaytarılan tullantıların dəyəri çıxarlmaqla) elementi ilə «Xammal və materiallar» maddəsi arasında qarşılıqlı əlaqə, onların hər ikisinin əmək əşyaları kimi uçota alınmasından ibarətdir. Lakin
20
birincidə bütövlükdə müəssisə uyğun (təyinatından və başvermə yerindən asılı olmayaraq) sərf edilən materialların, ikincidə isə ancaq konkret məhsulun (işin, xidmətin) istehsalına bilavasitə sərf edilən materiallar əks etdirilir. Material xərclərinin bir hissəsi başqa kalkulyasiya maddələrində də əks etdirilə bilər. İndi də xərclərin başqa əlamətlər uyğun təsnifləşdirilməsini nəzərdən keçirək. İstehsal (texnoloji) prosesinə, yaxud texnoloji-iqtisad təyinatına görə xərclər əsas və əlavə xərclərə bölünür. Əsas xərclərə məhsulun (işin, xidmətin Bilavasitə istehsalı, bunun texnologiyası ilə əlaqəli olan xərclər: xammal və materiallar; texnoloji məqsədlər üçün yanacaq və enerji; istehsal fəhlələrinin əsas və həmçinin əlavə əmək haqqı, həmin əmək haqqına görə sosial sığortaya ayırmalar; istehsalın hazırlanmasına və mənimsənilməsinə çəkiləcək xərclər; maşın və eynilə avadanlıqların saxlanması və istismarına uyğun xərclər daxil edilir. əlavə xərclər bilavasitə texnoloji proseslərlə əlaqədar yox, istehsalın təşkili, idarə olunması və ona xidmət göstərilməsilə əlaqədar olan xərcləri özündə cəmləşdirir. Bunlara ümumistehzsalat (ümumsex) və ümumtəsərrüfat xərcləri aiddir. Tərkibinə görə gərclər bir elementli və nompleks xərclərə bölünür. Bir elementli xərclər təyinatından və başvermə yerlərindən asılı olmayaraq təkib hissəsələrinə parçalanır və yekcinsdirlər (xammal, materiallar, yanacaq, əmək haqqı və s.). Kompleks xərclər isə tərkibinə görə bir neçə elementlərdən: ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat xərcləri, kommersiya xərcləri və sairədən ibarətdir. Həmin xərclərə demək olar ki, bütöv xərc elementləri daxil edilir. Məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil olunması üsuluna görə xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə ayrılır. Müstəqim məsrəflər dedikdə, konkret məhsulun, işin və xidmətin maya dəyərinədə bilavasitə daxil edilən xərclər başa düşülür. müstəqim məsrəflərə adətən istehsalın texnolojiyası ilə əlaqəli olan xərclər (xammal, materiallar, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s.) aiddir. qeyri- müstəqim xərclər biri yox, bir neçə məhsulun (işin, xidmətin) istehsalı ilə əlaqədar və buna görpə də onlar (məslən, istehsadın idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqəli xərclər) konkret məhsullar (işlər, xidmətlər) arasında xüsusi hesablamaların köməyilə bölüşdürülür.
21
Xərclərin müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə bölünməsi bilavasitə istehsalın təxnologiyasından asılıdır. Bu əlamətə görə istehsal sahələri çıxarma (mədən və emaledici sənayeyə) bölünür.Çıxarma (mədən) sənaye sahələrinə neft, qaz, dəmir filizi, Daş kömür və s. sərvətlər çıxaran müəssisələr aid edilir. həmin sahələrdə adətən bir növ məhsul çıxarılır və çəkilən bütöv xərrclər müstəqim kimi çıxış edir. Emaledici sahələrdə isə istehsal, kompleks xarakteriə malik olduğundan əsas xərclər ayrı-ayrı məhsulların arasında qeyri-müstəqim qaydada bölüşdürülür. İstehsalın həcminə münasibətinə görə xərclər dəyişən və şərti-daimi xərclərə bölünür. Dəyişən xərclər istehsal edilən məhsulun, görülən iş və xidmətlərin həcminə mütənasib olaraq dəyişilir. Bu zaman məhsulun, işin və xidmətin hər vahidinə düşən həmin xərclərin həcmi dəyişməz qalır. Dəyişən xərclər xammal və materiallara, texnoloji məqsədəlrə üçün yanacaq və enerjiyə çəkilən xərclər, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı və s. daxildir. Şərti-daimi xərclər o xərclərə deyildir ki, onların məbləği istehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır, yaxud az dəyişir. Belə xərclərə maşın və avadanlıqların amortizasiyası, ümumistehsaat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilə bilər. Xərclərin dəyişəe və şərti-daimi xərclərə bölünməsinin özü də şərtidir. Məsələ ondadır ki, yeni texnikanın və texnologiyanın tətbiqi, təşkilati tədbirlərin həyata keçirilməsi şəraitində məhsul vahidinə düşən dəyişən xərclərin, istehsalın həcminin xeyli artdığı şəraitdə isə şərti-daimi xərclərin həcmi dəyişir. İstehsalın həcminin artdığı hallarda şərti-daimi xərclərin sabit saxlanması istehsal olunan məhsulların, yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərinin maya dəyərinində aşağı salınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 22
İstehsal prosesi ilə əlaqəsinə görə xərclər istehsal və kommersiya xərclərinə bölünür. Məhsulun istehsalı, iş və xidmətlərin yerinə yetirilməsi üçün sərf edilən material, əmək və maliyyə ehtiyatlarının məcmusu istehsal xərclərini təşkil edir. Həmin xərclər məhsulun (iş, xidmətin) istehsal maya dəyərini yaradır. Məhsulun satışı ilə əlaqədar xərclər isə kommersiya xərcləri adlanır. Başverməsinin məqsədəuyğunluğu nöqteyi nəzərdən xərclər məhsuldar və qeyri-məhsuldar xərclərə bölünür. Məhsuldar xərclərə müəssisənin fəaliyyəti ilə əlaqədar olan və planlaşdırılan, yaxud smeta əvvəlcədən nəzərdə tutulan xərclər aid edilir. qeyri-məhsuldar xərclər əvvəlcə nəzərdə tutulmayan, planlaşdırılmayan, xərclərdir ki, onlar da istehsalın texnologiyası və təşkilində olan nöqsanlarla əlaqədar baş verir. Belə xərclərə zaydan, boşdayanmalardan və s. qeyri-normal vəziyyətlərdən asılı olaraq yaranan xərcləri misal göstərmək olar. Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|