#
əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1.
Alıcılara yüklənmiş və dəyəri
ödənilməmiş hazır məhsul uy-
ğun müvafiq olaraq satış
qiymətində muhasibat yazılışı.
211 "Alıcıların və sifa-
rişçilərin qısamüddətli
debitor borcları"
601 "Satış"
2.
Yüklənmiş mallar uyğun müş-
tərilərdən daxil olan ödənişlər
223 "Bank hesablaşma
hesabları"
211 "Alıcıların və sifarişçilərin
uzunmüddətli debitor borcları"
3.
Yüklənmiş mallar uyğun
müştərilərdən daxil olan
ödənişlər - ƏDV
226 "ƏDV sub-uçot
hesabı"
211 "Alıcıların və sifarişçilərin
uzunmüddətli debitor borcları"
Hesabat dövrünün sbununda məhsulun qeydə alınmış faktiki maya dəyəri ilə
uçot qiyməti arasındakı fərq silinir.
46
Müqavilədə avans metodu ilə hesablaşmalar nəzərdə tutulduqda alıcı öncə
satıcıya alınacaq malın həcmini əks etdirən sifariş göndərir. Müvafiq sənəd əsasında
sıtıcı müəssisə alıcıya avans məbləğini əks etdirən hesab-qaimə tərtib edib göndərir.
Müvafiq sənəd əsasında alıcı satıcının bank hesabına müvafiq məbləği köçürür.
Vəsait avans qaydasında müəssisəyə daxil olduqda muhasibat uçotunda 223 saylı
"Bank hesablaşma hesabları" nın debetinə, 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"
hesabının kreditinə müvafiq qeydiyyat aparılmaqla əks etdirilir. Müvafiq məbləğ
uyğun ƏDV-nin uçotu üçün 226 saylı "ƏDV sub-uçot hesabı"-nın debetinə 543
"Alınmış qısamüddətli avanslar" hesabının kreditinə müvafiq ƏDV məbləğində
yazılış aparılır.
Kommersiya xərclərinə hazır məhsulun satışı ilə əlaqədar xərcləri əhatə
etməklə adətən malsatan müəssisələr təfindən çəkilir. Müvafiq xərclər sonda
istehsal olunmuş məhsulun maya dəyərinə əlavə edilməklə bunun tam maya
dəyərini formalaşdırır. Kommersiya xərclərinin uçotu məqsədi ilə hesablar planının
711 saylı "Kommersiya xərcləri" hesabından istifadə edilir. Müvafiq hesabda hazır
məhsul, malların satışı ilə bilavasitə əlaqəli olan xərcləri əks edilir. Bu hesab
əsasən maddi istehsalat bağlı müəssisələri tərəfindən istifadə edilir.
Kommersiya xərclərinin tərkibində olan qablaşdırma və həmçinin daşınma
xərclərin müvafiq növ məhsulların maya dəyərinə bilavasitə daxil edilir. Başqa
hallarda isə müvafiq xərclər uyğun hesablama aparılaraq müvafiq sahə
təlimatlarında nəzərdə tutulan göstəricilərdən istifadə edilərək ayrı-ayrı yüklənmiş
mallar arasında bölüşdürülür. Bundan başqa kommersiya xərcləri hər növbəti
yüklənmiş malların maya dəyərinə daxil edilir.
• 711-1 Müəssisənin kommersiya
fəaliyyətində məşğul olan işçi heyəti üzrə
xərclər;
• 711-2 Kommersiya məqsədləri üçün istifadə
edilən aktivlərin amortizasiya xərcləri;
• 711-3 Digər kommersiya xərcləri.
Bu hesab üzrə
növbəti
subhesablar açıla
bilər:
47
Xərclər yarandıqda 711 saylı " Kommersiya xərcləri" hesabının debet
hissəsinə yazılış verilir. Hesabat dövrünün sbununa müvafiq hesabda qalıq qalmır.
Hesabat dövründə alıcıya yüklənmiş mallar satıldıqda 711 saylı "Kommersiya
xərcləri"
hesabının krediti 601 saylı “Satış” hesabının debeti ilə
müxabirələşdirilərək kommersiya xərcləri silinir.
#
Əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1. Taralara və qablaşdırma
məhsullarına
çəkilən
xərclər.
711 "Kommersiya xərcləri"
201 "Xammal və materiallar"
(201-4
"Tara və tara materialları"
subhesabı)
601 saylı “Satış”
711 "Kommersiya xərcləri"
2. - Hazır məhsulun daşın-
masına çəkilən xərclər;
- Reklam və marketinq
xərcləri;
-
Satış
təşkilatlarına
(diler,
distribyuter)
və
başqa vasitəçi təşkilatlara
ödənilən komisyon haqqı;
711 "Kommersiya xərcləri"
531
"Malsatan
və
podratçılara
qısamüddətli kreditor borcları"
531
"Malsatan
və
podratçılara qısamüddətli
kreditor borcları"
223 "Bank hesablaşma hesabları"
601 saylı “Satış”
711 "Kommersiya xərcləri"
5. Satış
və
marketinq
qrupunun işçilərinin əmək
haqqı xərcləri
711 "Kommersiya xərcləri"
533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə
olan borclar"
533 ""Əməyin ödənişi üzrə
işçi heyətinə olan borclar"
521-2 "Vergi öhdəlikləri-Gəlir vergisi"
522 "Sosial sığorta və təminat üzrə
öhdəliklər"
533 "Əməyin ödənişi üzrə
işçi heyətinə olan borclar"
223 "Bank hesablaşma hesabları"
601 saylı “Satış”
711 "Kommersiya xərcləri"
Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi satış məhsul istehsalı və satışını həyata keçirən
müəssisənin fəaliyyərinin yekun mərhələsidir. Bu mərhələnin vasitəsi ilə məhsul
Kommersiya
xərclərinin
tərkibinə
aşağıdakılar
daxil edilə
bilər:
hazır məhsul
anbarlarında
taralara və hazır
məmulatların
qablaşdırılmasına
çəkilən xərclər;
Daşınma ilə əlaqədar
məhsulların göndərmə
stansiyalarına (tərsanələrə)
çatdırılmasına, vaqonlara,
gəmilərə, avtomaşınlara və
digər nəqliyyat vasitələrinə
yüklənməsinə cəkilən xərclər;
Satışın
stimullaşdırılması
məqsədi ilə satış
təşkilatlarına və
digər vasitəçi
təşkilatlara
ödənilən komisyon
rüsumlarına
(ayırmalarına);
satış yerlərində
məhsulun mühafizə
edildiyi binaların
saxlanmasına
çəkilən xərclər;
məhsulun
marketinqi ilə
əlaqədar
reklamlara və bu
kimi başqa işlərə
çəkilən xərclər.
48
istehsalına yatırılmış investisiya yenidən likvidləşdirilir (tam və ya qismən) və
növbəti tsiklin başlanması üçün lazım olan xammal-material və eləcə də istehsalat-
kommersiya xərclərinin ödənilməsi üçün maliyyə potensialı formalaşdırır.
Muhasibat hesabatında məhsul satışının əks etdirilməsi üçün hesablar
planında qeyd olunmuş 601 saylı “Satış” hesabından istifadə edilir.
Məhsul istehsalı və satışı ilə məşğul olan sənaye müəssisələrində əsasən 601-
1 saylı “Malların satışı” subhesabından istifadə edilir.
“Gəlirlər üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 6 № li milli mühasibat uçotu
standartına əsasən malların satışından əldə olunan gəlir aşağıdakı bütün
şərtlərin yerinə yetirildiyi təqdirdə tanınır:
• müəssisə malların mülkiyyət hüququ ilə bağlı risklərin və mükafatların
əhəmiyyətli dərəcəsini alıcıya ötürdükdə;
• müəssisə malların mülkiyyət hüququ ilə bağlı risklərin və mükafatların
əhəmiyyətli dərəcəsini alıcıya ötürdükdə;
• müəssisə mülkiyyət hüququ ilə bağlı idarəetmədə artıq iştirak etmədikdə və
satılmış mallar üzərində faktiki nəzarəti saxlamadıqda;
• gəlirin məbləğini etibarlı əsasda qiymətləndirmək mümkün olduqda;
• əməliyyat ilə bağlı iqtisadi səmərələrin müəssisəyə daxil olması ehtimal
olunduqda;
• əməliyyat ilə bağlı keçmiş və gələcək xərcləri etibarlı əsasda qiymətləndirmək
mümkün olduqda.
Ümumiyyətlə 601 saylı “satış” hesabına növbəti
subhesablar açılır:
601-1 Malların satışı
601-2 Xidmətlərin göstərilməsi və işlərin
görülməsi üzrə gəlir
601-3 Tikinti müqavilələri üzrə gəlir
601-4 Royalti gəliri
601-5 Əməliyyat icarəsi üzrə gəlir
601-6 Digər əməliyyat gəliri
49
Satılmış mallarında, görülmüş işlərində və xidmətlərində maya dəyəri
barəsində məlumatları toplamaq üçün hesablar planında qeyd edilmiş 701 "Satışın
maya dəyəri" hesabı nəzərdə tutulub.
Satışın maya dəyərinin hesablanması vacib göstəricilərdəndir. Beləki müvafiq
hesabın nəticəsi ilə Saışdan olan gəlir müqaisə olunaraq ümumi mənfəəti
müəyyənlədirmək mümkün olur.
Hazır məhsul satışını əks etdirən mühasıbat yazılışı növbəti qaydada aparılır.
#
Əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1. Hazır məhsul, iş və xidmətin
buraxılışı
uyğun
növbəti
yazılış verilir
701 "Satışın maya
dəyəri"
204 "Hazır məhsul" və ya
205 "Mallar" və ya
202 "İstehsalat xərcləri"
2.
Satılmış malların maya
dəyərinin silinməsi
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
701 "Satışın maya dəyəri"
3.
Kommersiya xərclərinin
silinməsi
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
711 "Kommersiya xərcləri"
4.
Hazır məhsul satışı uyğun
ödənişlər
223 "Bank hesablaşma
hesabları"
601 "Satış"
5.
Hazır məhsul satışı uyğun
ödənişlər - ƏDV
226 "ƏDV subhesabı"
601 "Satış"
6.
Satışdan əldə edilmiş gəlirin
silinməsi
601 "Satış"
801 "Ümumi mənfəət (zərər)"
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin göstərilməsi uyğun ödəniş avans qaydasında
əvvəlcədən daxil olduqda müvafiq əməliyyat uyğun növbəti mühasibat yazılışı
verilir.
Bu hesabl üzrə növbəti subhesablar açıla bilər:
• 701-1 Xammal
• 701-2 Təkrar satış məqsədilə saxlanılan mallar;
• 701-2 Təkrar satış məqsədilə saxlanılan mallar;
• 701-3 İstehsal sahəsində çalışan işçilərin əmək haqqı xərcləri;
• 701-4 İstehsal aktivlərinin amortizasiyası;
• 701-5 Satışın digər maya dəyəri xərcləri
50
#
Əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1.
Avansın alınması
223 "Bank hesablaşma
hesabları"
543 "Alınmış qısamüddətli
avanslar"
2.
Avansın alınması-ƏDV
226 "ƏDV sub-uçot
hesabı"
543 "Alınmış qısanmüddətli
avanslar"
3.
Alınmış avansın ƏDV cəlb
edilməsi
245 "Başqa
qısamüddətli aktivlər"
521 "Vergi öhdəlikləri"
4.
Məhsul və İşlərin təhvil verilməsi
543 "Alınmış
qısamüddətli avanslar"
601 "Satış"
5.
Hazır məhsul, iş və xidmətin
buraxılışı uyğun növbəti yazılış
verilir
701 "Satışın maya
dəyəri"
204 "Hazır məhsul" və ya
205 "Mallar" və ya
202 "İstehsalat xərcləri"
6.
Satılmış malların maya dəyərinin
silinməsi
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
701 "Satışın maya dəyəri"
7.
Kommersiya xərclərinin silinməsi
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
711 "Kommersiya xərcləri"
8.
Satışdan əldə edilmiş gəlirin
silinməsi
601 "Satış"
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin göstərilməsi qısamüddətli debitor borcları
metodu ilə satıldıqda müvafiq əməliyyat uyğun növbəti mühasibat yazılışı verilir.
#
Əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1.
Hazır məhsul, iş və xidmətin bu-
raxılışı uyğun növbəti yazılış
verilir
701 "Satışın maya dəyəri"
204 "Hazır məhsul" və ya
205 "Mallar" və ya
202 "İstehsalat xərcləri"
2.
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin
göstərilməsi qısamüddətli debitor
borcun uçotu
211 "Alıcıların və
sifarişçilərin qısamüddətli
debitor borcları"
601 "Satış"
3.
Satılmış malların maya dəyərinin
silinməsi
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
701 "Satışın maya dəyəri"
4. Kommersiya xərclərinin silinməsi 801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
711 "Kommersiya xərcləri"
5.
Satışdan əldə edilmiş gəlirin
silinməsi
601 "Satış"
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
6.
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin
göstərilməsi qısamüddətli debitor
borcun ödənişi
223 "Bank hesablaşma
hesabları"
211 "Alıcıların və
sifarişçilərin uzunmüddətli
debitor borcları"
7.
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin
göstərilməsi qısamüddətli debitor
borcun ödənişi - ƏDV
226 "ƏDV sub-uçot
hesabı"
211 "Alıcıların və
sifarişçilərin uzunmüddətli
debitor borcları"
Məhsul satışı, iş və xidmətlərin göstərilməsi zamanı müvafiq sifariş uyğun
təqdim edilmiş məhsul, iş və xidmət geri qaytarılması müvafiq müqavilədə nəzərdə
tutulduqda müvafiq halın qeydə alınması məqsədilə hesablar planında 602 saylı
"Satılmış malların qaytarılması və ucuzlaşdırılması" hesabı nəzərdə tutulmuşdur.
51
Hesabat ilinin sbununda müvafiq hesab uyğun yaranmış qalıq 801 saylı "Ümumi
mənfəət (zərər)" hesabının debetinə silinir. Müvafiq uyğun növbəti muhasıbat
yazalışı aparılılr:
#
Əməliyyatın təsviri
Debet
Kredit
1.
Məhsul, iş və xidmətin
qaytarılması
602 "Satılmış malların
qaytarılması və
ucuzlaşdırılması"
223 "Bank hesablaşma
hesabları"
2.
Qaytarılan məhsul, iş və
xidmətin ƏDV-si
521 "Vergi öhdəlikləri"
602 "Satılmış malların
qaytarılması və
ucuzlaşdırılması"
3.
Qaytarılan malların silinməsi 801 "Ümumi mənfəət (zərər)"
602 "Satılmış malların
qaytarılması və
ucuzlaşdırılması
4.
Qaytarılan malların anbara
təhvil verilməsi
204 "Hazır məhsul" və ya
205 "Mallar" və ya
701 "Satışın maya dəyəri"
5.
Qaytarılan malların silinməsi
701 "Satışın maya dəyəri"
801 "Ümumi mənfəət
(zərər)"
2.4. Hazır məhsul, iş və xidmətlərin satışı uçotu
Müəssisə vəsaitlərinin son dövriyyə prosesi, hazır məmuatların (işlərin,
xidmətlərin) satılıb pula çevrilməsi nəticəsində başa çatır. Yuxarıda qeyd edildiyi
kimi məhsul, iş və xidmətlərə görə ödəniş alıcıdan hesablaşma hesabına, yaxud
kassaya daxil olduqdan, onların ödəmə sənədləri alıcıya təqdim edildiyi tarixdən
satılmış hesab edilir. planlı ödəeiş qaydasında hesablaşma aparılan zaman satış
annı, məhsulların alıcılarla yükləndiyi tarixdən hesablanılır.
Hazır məhsulların, malların, yerinə yetirilmiş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin
satışı prossesi haqda inforamasiyaları ümumiləşdirmək eyni zamanda də, bu
dəyərlilərin (işlərin, xidmətlərin) satışdan olan maliyyə nəticələrini müəyyən etmək
üçün 601 «Satışı» hesabı nəzərdə tutulmuşdar. Onda hazır məhsul və öz
istehsalının yarımfabrikatlarının; sənaye və qeyri-sənaye xarakterli işlərin və
xidmətlərin; tikinti; quraşdırma, layişə-aştarış, geoloji-kəşmiyyat, elmi-tədqiqat və
i.a. işlərə lazım olan alınma məmulatlarının maya dəyəri də gəliri əks etdiriri.
52
Yüləmiş (buraxılışmuş məhsula, təhvil verilmiş işə və xidmətə görə alıcılara
təqdim edilmiş ödəmə sənədinin, yaxud göndərilən məhsul (iş, xidmət
Üçün bankdakı pul vəsaitləri hesabına (müəssisənin kassasına) daxi olmuş
məbləğ eyni zamanda də, satışdan əmələ gələn zərər 601 «Satış”
Hesabının kreditində, yüklənmiş (satılmış) məhsulun, təhvil verilmiş işin,
xidmətin həqiqi istehsal maya dəyəri, yüklənmiş məhsula aid edilən kommersiya
xərcləri, məhsulun dəyərindən artıq ödənilən taranın dəyəri, əlavə dəyər vergisi,
aksiz məbləği, satış hesabına başqa ayırma məbləğ isə debetində əks etdirilir.
Bir sıra hallarda 601 №-li hesabın krenditində, xüsusilə geoloji kəşfiyyət işləri
aparan müəssisələrdə yerinə yetirilmiş işin müqavilə dəyəri; layihə-axtarış
təşkialtlarında tam qurtarmış layihə, yaxu sifaşiçilərə verilmiş iş növləri uyğun
layihə smeta sənədlərinin müqaıvilə (smeta) dəyəri; elmi –tədqiqat təşkialtalırnda
sifarişçilərə təhvil verilən elmi-tədqiqat və ya təcrübə-konstruktor işlərin müqavilə
üzrə (smeta) dəyəri; nəqliyyat və rabitə müəssisələrində göstəriləmiş xidmətə görə
hesablanmış məbləğ və s. əks etdirilir. Bu zaman həmin hesabın debetində yerinə
yetirilmiş həqiqi maya dəyəri, istismar və yükləmə – boşaltma əməliyyatalır
(nəqliyyat və rabitə təşkialtlarında) öilə əlaqəli xərclər əks etdirilir.
Məhsul (iş, xidmət) satışından olan maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsi.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi hazır məhsulun (işin, xidmətin) satışı prosesi haqda
informasiyanı ümumiləşdirmək eyni zamanda də, bu prosesdən olan maliyyə
nəticəsini müəyyən etmək üçün 601 «Satış» hesabı nəzərdə tutulmuşdur. Bu
hesabın kreditində buraxılış (müqavilə) qiyməti ilə satışdan olan gəlir, debetində
isə satılmış məhsulun qiymətindən artıq ödənilən taranın dəyəri, əlavə dəyər
vergisi, aksiz və məhsul (iş, xidmət) satışı hesabına başqa ayırmalar əks etdirilir.
Beləliklə, 601 saylı hesabın debetində satılmış məhsulun tam həqiqi maya dəyəri,
vergilər və ayırmalar, kreditində isə büraxılış qiyməti ilə ödəniş üçün alıcılara
təqdim edilmiş məbləğ əks etdirilir.
601 saylı hesabın debet və kredit dövriyyələrini müqayisə etməklə məhsulun,
yerinə yetirilmiş işin, göstərilmiş xidmətin satışdan olan maliyyə nəticəsini
53
(mənfəət, yaxud zərər) əldə edilir. 601 saylı hesabın kredit dövriyyəsi debet
dövriyyəsindən çox olan hallarda bu çox hissə müəssisənin mənfəət əldə etməsini
göstərir və həmin məbləğ hər ayın axıında tamlıqla aktiv-passiv hesab olan 801
«Ümumi mənfəət (zərər)» hesabına aşağıdakıv yazılış verməklə əks etidirilr:
Dt 601 «Məhsul (iş, ixdmət) satışı» hesabı
Kt 801 «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabı
601 saylı hesabın krediti, debetindən az olan hallarda isə həmin fərq
müəssisənin zərər əldə etməsini göstərir və bu məbləğ aşağıdakı yazılış verməklə
uçotda əks eğdirilir.
Dt 801 «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabı
Kt 601 «Satışı» hesabı
Kommersiya xərclərinin uçotu. Müəssisənin məhsul satışı ilə əlaqədarı
çəkdiyi və dəyəri alıcı tərəfindən ödənilməyən xərclər kommersiya xərcləri adlanır.
Bu xərclər 711«Kommersiya xərcləri» hesabında uoçta alınır.
711 saylı hesabdan ancaq maddi istehsal sahələrinin müəsisələrin istifadə
olunur. Müxtəlif hesabların (112, 201, 221, 223, 531, 431, 521, 522, 533 və sair)
krediti ilə müxabirləşməklə 43 saylı hesabın debetinə toplanmış kommersiya
xərcləri hesabat dövrünün sbununda, satışdan gəlirin bu və ya başqa hesabat
dövrünə aid edilməsi uyğun müəssisənin seçdiyi uçot siyasətinə uyğun olaraq 205
711saylı hesabda əsasən aşağıdakı xərclər əks etdirilir:
hapazır məhsul
anarlarında
taralara və hazır
məmulatların
qablaşdırılmasına
çəkilən xərclər;
məhsulların
göndərilməsinə
stansiyalarına
çatdırılması,
vaqonlara,
gəmilərə və digər
nəqliyyatvasitələr
inə yüklənmiş
xərclər;
satılmış
təşkialtlarına və
digər vasitəçi
təşkialtlara
ödənilən
komisyon
xərcləri;
satış yerlərində
məhsulun
mühafizə edildiyi
binların
saxlanması
xərcləri;
reklam xərcləri
və sair buk imi
xərcləri.
54
«mallar» və ya 601 «Satış» hesablarına silinir.
Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil olan qablaşdırma və daşınma xərcləri
müvafiq növ məhsulların maya dəyərinə bilavasitə aid edilir. bu cür aid etmənin
mümkün olmadığı hallarda adı çəkilən xərclər hər ay planlaşdırma, uçot və
kalkulyasiya uyğun sahə təlimatlarında nəzərdə tutulmuş müəyyənbir bazaya
mütənasib olaraq (məhsulun çəkisi, həcmi, istehsal maya dəyəri) bölüşdürülür.
Barter qaydasında məhsul satışının uçotu. Barter əməliyyatları, dəyəri
ödənilmədən ekvivalent məbləğdə qarşılıqlı mal (iş, xidmət) mübadiləsini nəzərdə
tutur.
Barbeor əməliyyatlarının mühasibat uçotunun aparılması və bunun mayliyyə
nətiələrinin müəyyən edilməsi, müəssisənin seçdiyi uçot siyasətindən və
əməliyyatın aparılma şərtlərindən, yəni malları (işləri, xidmətləri) kimin birinci
göndərməsindən (yeroinə yetirilməsindən) asılıdır.
Barter əməliyyatları ilə dəyər ödənildikcə müəssisəyə daxil olan məhsullar
(mallar), əsas vəsaitlər və sair əmlaklar, yaxud təhvil alınmış iş və xidmətlər 201
«Material ehtiyatları», 205 «Mallar», habelə başqa müvafiq hesabların debetində,
Dostları ilə paylaş: |