Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
                                                                                
       FARİZ ƏHMƏDOV 
                      
 
 
 
 
 
      Naxçıvan Dövlət Universiteti 
                             
 
 
 
 
 
 [e-mail] 
UOT:82 
CƏLALƏDDİN RUMİ YARADICILIĞINDA ŞƏMS TƏBRİZİ NÜMUNƏSİ 
 
Açar sözlər: Mövlana, Şəms, kitab, elm, dost, eşq, könül 
Key words:   Mevlana, Shams, book, science, friend, love, heart 
Ключевые слов: Мовлане, Шaмс, книга, наука, друг, любовъ, душа 
Mövlananın  həyatında Təbrizli  Şəmsəddinin ayrıca bir  yeri olmuşdur. Mövlananın  ən  yaxın 
dostu,  müəllimi,  onun  kamilləşməsində  böyük  rolu  olan  elm  və  irfan  əhli,  qısacası  Mövlananı 
Mövlana edən Təbrizli Şəmsəddin idi. Kim idi bu Təbrizli Şəmsəddin? 
Tarixi mənbələrə görə azəri türklərindən Məlikdadoğlu Əlinin oğlu idi. Adı Məhəmməd olan 
bu  gənc  1183-cü  ildə  Xorasanda  dünyaya  göz  açıb.  O,  Şiəliyin  İsmailiyyə  məzhəbindən  idi. 
Cəfərilik  məzhəbində  təhsil  almış  bir  müddət  sonra  isə  ailəsi  ilə  birlikdə  Təbrizə  köçmüşdü. 
“Qurani  Kərim”in  “Şəms”  surəsinə  aşiq  olduğu  üçün  öz  ləqəbini  “Şəms”  adlandırmışdır.  Bəziləri 
onu “Şəmsi parəndə”, bəziləri isə “Kamili Təbriz” adlandırmışlar. Uşaq yaşlarından dəyişik halları, 
üstün  yaradılışı  ilə  diqqəti  çəkməkdə  idi  Təbrizli  Şəmsəddin.  Balaca  yaşlarında  ikən  atası  ilə 
birlikdə  çay  kənarında  oturaraq  ətrafı  seyr  etdikləri  zaman  bir  toyuğun  altındakı  yumurtalardan 
çıxan ördək balaları çaya girərək üzüb qarşı tərəfə keçdikləri halda, toyuğun torpaqda çırpındığını 
görən Şəms atasına belə deyir: 
-Ora  bax  ata!  Eyni  səninlə  mənim  halıma  bənzəyir.  Toyuq  torpaqda  çırpınıb  durduğu  halda, 
balaları çoxdan çaya girərək qarşı tərəfə keçdi.  
Bir  çox  mənbələrdə  Şəmsin  ayrı-ayrı  dərvişlərin  müridi  olduğu  qeyd  edilir.  Lakin  Şəms 
özünün “Məqalət” adlı əsərində deyir:  
-Mənim Təbrizdə Əbubəkr adlı bir şeyxim var idi, səbət hörərdi. Ondan bir çox şey öyrəndim, 
fəqət məndə bir şey var idi ki, onu şeyxim görmürdü. Onsuz da onu heç kəs görə bilməzdi ki, onu 
Mövlana gördü.  
Şəms deyirdi: ” hər şey insana fədadır, insan isə özünə. Qəlblərə girmək, könül sahiblərinə yar 
olmaq  lazımdır.  Bütün  Peyğəmbərlərin  qayəsi  könüldür.  İnsan  özünü  bildimi  hər  şeyi  bildi 
deməkdir”.  
Şəmsəddin Təbrizi Konyaya ilk olaraq 29 noyabr 1244-cü il (26 cəmayidəl-axir 642) tarixində 
gəlmiş və burda tanımışdı  iki dost bir-birini. Mövlananın  oğlu  Sultan Vələdin  diliylə  görüşmənin 
təsiri və Şəmsin ilk sözləri bu şəkildədir: 
    “Qəflətən Şəms gəlib çatdı, 
 Nurun işığında kölgədə yox olub getdi. 
        Eşq dünyasının ardından dəfsiz, sazsız eşq səsi gəldi, 
     Məşuqlar hallarını söylədi ona 
     Beləcə də sirri ucalardan ucalara vardı, 
     Dedi ki - sən batinə əsir olmuşsan 
          Amma bunu bil ki, mən batinində batiniyəm” 
Şəms 16 aya yaxın Konya şəhərində Mövlananın qonağı oldu. Mövlana deyirdi: 
-ölkənin zahidiydim, minbərə sahibdim, kürsüm vardı, indisə sənə qarşı əllərini çırpan bir aşiq 
halına gətirdin məni. 
Bir  gün  Mövlana  hovuz  kənarında  oturub  Sənai,  Fəridəddin  Əttar,  Mütənəbbinin  kitablarını 
oxuyurdu. Bu zaman Şəms gəldi, Mövlananın yanında əyləşdi və soruşdu: 
-Bu kitablar nədən bəhs edir, Mövlana? 
Mövlana cavab verdi: 
-Bir çox elmlərdən bəhs edir ki, bunu sən bilmərsən. 
Şəms:  

20 
 
-Düzdü,  bilmərəm,  ancaq  bildiyim  tək  bir  şey  var  ki,  onu  da  bu  kitablar  bilməz.  Kitabları 
Mövlananın əlindən alan Şəms ani göz qırpımında onları hovuza atdı. Hovuz  tamamilə mürəkkəbə 
qərq oldu.  
Mövlana hövlang başını tutaraq dedi: 
-Nə etdin, Şəms. Bunlar tək nüsxə əlyazmalar idi. Sən onları məhv etdin.  
Şəms: 
-Sən  bu  kitablara  əsir  düşmüş,  həyatı  səhifələrdə  axtaran  biri  olmusan.  Kitablar  sadəcə  işığa 
yaxınlaşdırır,  işığın  özü  deyil.  Şəms  danışdıqca  Mövlana  hovuzda  üzən  kitablara  baxıb  ağlayırdı. 
Sözünü bitirdikdən sonra Şəms hovuza girərək az öncə suya atdığı kitabları tək-tək  yığıb Mövlanaya 
qaytardı. Mövlana olanlara inana bilmirdi. Çünki kitablar rəfdən götürülmüş kimi quru və tozlu idi.  
Mövlana: 
-Bu nece bir elmdir, Şəms? 
Şəms: 
-Bu qəlb elmidir. Sən onu bilmərsən. O, kitab oxumaqla öyrənilmir. Bir xəttatın üç növ yazısı 
olur:birincisini özü oxuyar, başqaları oxuya bilməz; İkincisini özü oxuya bilməz, başqaları oxuyar; 
üçüncüsünü nə o nə də başqaları oxuya bilər. Mən o üçüncü növ yazıyam, məni oxumağa tələsmə. 
Kitablar qəlbə enmədikcə qumsaldakı yazılardır. Eşq kitab oxumaqla öyrənilməz.  
Şəms deyirdi: 
-Mənəvi elm üç yolla əldə edilir. Zikredən dil, şükredən qəlb və səbredən üz.   
Bir gün Şəms Mövlanadan soruşdu: 
-Səndən bir rica etsəm, yerinə yetirərsən? 
Mövlana: 
-Buyur 
Şəms: 
-Məni əyləndirəcək bir qadın gətirə bilərsən? 
Mövlana  cavab  vermədən  otaqdan  çıxdı  və  az  müddət  keçdikdən  sonra  həyat  yoldaşı  Kira 
xatunu dostu Şəms üçün gətirdi. 
Şəms: 
-Bu ola bilməz, bu mənim bacımdır. Niyə tanımadığın birini deyil, öz xanımını gətirdin? 
Mövlana: 
-Sən  şəhvətdən  və  qadından  uzaqsan.  Bunu  bildiyim  üçün  məni  sınadığını  düşündüm  və  öz 
xanımımı sənə gətirdim. Bil ki, ey dost,  nəyim varsa sənə fədadır. 
Şəms: 
-Bəs  onda  səndən  şərab  istəsəydim  Yəhudinin  dükanına  gedib  özün  alardın,  ya  adam 
göndərərdin? 
Mövlana: 
-Özüm gedər şərabı alıb gətirərdim.  
Şəms  can  dostu  Mövlananı  bağrına  basaraq  anlından  öpdü  və  dedi:  axtardığım  həqiqətəndə 
sənsən yanılmamışam.  
Təbiətin  gözəl  fəsillərindən  biri  olan  bahar  fəsli  idi.  Mövlana  ilə  Şəms  bağçada  gəzintiyə 
çıxmışdılar.  Fəlsəfəçilərdən  bir  qrupu  Mövlananı  ziyarətə  gəlmiş,  bir  neçə  suallarının  olduqlarını 
bildirmişdilər. Mövlana onlara Şəmsi göstərərək, suallarınızı mənim suallarımı cavablayana verin. 
Onlar Şəmsə üç suallarının olduğunu bildirdilər. Şəms isə onlara suallarını vermələrini rica etdi.  
1. Allah var deyirsiniz, amma görsənmir, göstərin ki, inanaq. 
2. Şeytanın oddan yarandığını deyirsiniz, sonra da şeytan Cəhənnəm odunda yanacaq deyirsiz. 
3.  Axirətdə  hər  kəs  haqqını  alacaq,  etdiklərinin  cəzasını  çəkəcək  deyirsiz,  buraxın  insanlar 
necə istəyirsə, elə də yaşasın. 
Fəlsəfəçinin sualı bitincə Şəmsə baxaraq suallarına cavab verməsini gözlədi. Şəms sağa-sola 
baxaraq  yerdən  bərk  bir  torpaq  parçası  götürdü  və  sual  verən  fəlsəfəçinin  başına  çırpdı.Sual 
verməyə gələn fəlsəfəçilər gördüklərindən hiddətlənərək xəsarət alan dostlarını da götürərək dərhal 
Konya Qazisinin yanına şikayətə getdilər.  
Mövlana yaşananan bu hadisədən heç nə anlamır və bir azdan olacaqları düşünürdü. Baş verən 
hadisədən az zaman keçdikdən sonra Qazi adam göndərərək Mövlana və Şəmsi mühakimə etmək 
üçün hüzuruna çağırdı. Qazinin yanına çatanda başı sarıqlı filosof baş verən hadisəni Qaziyə olduğu 
kimi danışmağa başladı. Qazi filosofa qulaq asdıqdan sonra Şəmsdən bu işin açıqlamasını istədi: 
Şəms cavab verdi: 

21 
 
-Möhtərəm Qazi, onun mənə birinci suali oldu ki, Allahı göstər inanım. Mən də torpaqla onun 
başına  vurdum.  İndi  sizin  yanınıza  gələrək  başının  ağrıdığını  söyləyir.  Başındakı  ağrını  mənə 
göstərsin, inanım.  
Fəlsəfəçi: 
-Necə göstərim başımın içindəki ağrını? 
Şəms: 
-Demək Allah da vardır, fəqət görünməz. 
Şəms danışmağa başladı: 
-Fəlsəfəçinin  ikinci  sualı  mənə  belə  oldu  ki,  oddan  yaranmış  şeytana  Qiyamətdə  necə  odla 
əzab ediləcək? Heç oddan yaranmış bir varlığa odla əzab etmək olarmı? 
-Mən bu adamı torpaqla vurdum necə oldu ki, torpaq onun canını ağrıtdı? Halbuki öz bədəni 
də torpaqdan yaranıb. Sözünə davam edən Şəms bildirdi ki, fəlsəfəçinin üçüncü sualı belə idi: 
- Axirətdə hər kəs haqqını alacaq, etdiklərinin cəzasını çəkəcək, buraxın insanların canı necə 
istəyir elə yaşasın. Bu sualın qarşılığında ürəyimdən istədiyi kimi yaşamaq, hərəkət etmək gəldi və 
fəlsəfəçini vurdum. 
Şəms Qazıya dönərək soruşdu: 
-Bu adam indi nəyə görə haqqını axtarır?  
-Fəlsəfəçi  bu  cavabların  ağırlığı  qarşısında  Qazıdan  və  Şəmsdən  üzr  istəyib  İslama  təslim 
olaraq dedi: 
-Bunca il bir çox din adamına bu sualı verdim, heç biri doğru-düzgün cavab verə bilmədi. Ey 
Şəms, sən din adamısan bizə İslamı öyrət. 
Mövlana, Şəms haqqında belə deyirdi: 
Mən səndə özümü axtardım, 
         Mən, məndə səni itirdim. 
Niyə daha çoxunu axtarım, 
Artıq mən səninlə eyniyəm. 
Konya  xalqı  tərəfindən  çox  sevilən  Mövlananın  birdən  birə  mədrəsəyə  gəlməməsini, 
müridlərini tərk etməsini heç kəs qəbul edə bilmirdi. Mövlanaya qarşı duyduqları aşırı sevgi, onları 
qısqanclığa vadar etmişdi. Hətda Konya şəhərində belə bir dedi-qodu da yayılmaqda idi: 
-Şəms  deyilən bu dərviş gəldi, Mövlanamızı  bizdən alıb başqa bir aləmə götürü. Sehrbazdır, 
cadugərdir. Xalqı “Azan”-dan, tələbəni mədrəsədən məhrum etdi.  
Dedi-qoduların artdığı  bir vaxtda 10 mart  1246 (21şəvval  643)-cü ildə Şəms  16 ay Mövlana 
ilə  birgə  yaşadıqdan  sonra  necə  səssiz  gəlmişdisə,  elə  də  səssiz  getdi  Konyadan.  Onun  Konyaya 
gəlişini heç kəs görmədiyi kimi, gedişini də heç kəs görmədi.  
Şəmsin  getməsi  Mövlananı    can  evindən  yaralamışdı.  Otağına  qapanmış  heç  kəslə  hüznünü 
bölüşmürdü. Durmadan qəzəllər yazır və harada bir toplum görsə, xitabən deyirdi: 
-Ey  müsəlmanlar!  Şəmsi  gördünüzmü?  Ondan  bir  nişanə  verənə,  ondan  bir  söz,  bir  xəbər 
gətirənə qarşılıq olaraq canımı verəcəm, deyirdi.  
Mövlana Şəmsin gedişiylə durmadan gecə-gündüz yazırdı: 
                                        Eşq gəldi, damarımda qan kəsildi, 
                                           Məni özümdən alıb, sevgiylə doldurdu. 
    Bədənimin bütün üzvlərini sevgiylə qapadı. 
          Məndən qalan bir ad, ondan başqası daima “O” 
Mövlananın  kədərlənməsi  əvvəlcə  Şəmsə  qarşı  çıxanları  pərişan  etmiş,  bir-bir  gəlib 
Mövlanadan üzr istəmişlər. Mövlanada heç bir küskünlük olmadan onları bağışlamışdı. 
Təbrizli  Şəmsəddinin  harda  olduğu  heç  kəsə  bəlli  deyildi.  Bəziləri  onun  Təbrizdə  olduğunu 
deyirdi. Mövlana bu xəbərə çox sevinmiş və bu misraları yazmışdı: 
   Bizə Təbrizdən bir xəbər versən, 
      Şəms, qalx, bu yana gəl, qalx, gəl, deyərəm. 
             Qalx, gəl, deyərəm səni doğub, böyüdən torpağa. 
Mövlana  Şəmsi  axtarmaq  üçün  bir  neçə  dəfə  Şama  getmiş  və  bu  axtarışın  heç  bir  nəticəsi 
olmadığını  dərk  etmişdi.  Mövlana  Şamda  Şəmsi  görməmiş  amma  mənən  onun  varlığını  qəlbində 
görmüş, tapmışdır. Mövlana bir rübaisində Şəms üçün belə deyirdi: 
                                  Olduğun yerlərə gələ bilmirəm qorxumdan, 
                                  Qısqanarlar sənə aşiqlik edənlər birdən. 
                                  Gecə-gündüz könlüm içində sənsən, 

22 
 
                                           Səni görmək istədikcə baxıram  könlümə mən. 
Bir  neçə  ay  sonra  Şəmsdən  xəbər  gəldi.  Təbrizli  Şəms  Şamda  idi.  Mövlana  durmadan  ilk 
məktubunu yazdı Şəmsə: 
                                                     Ey könlümün nuru gəl! 
  Ey diləyim, ey məqsədim gəl. 
        
 
 
   Ey sevən, ey sevilən gəl. 
           Bilirsən ki yaşamımız sənin əlində. 
                                                              Sıxıntı etmədən nolar, gəl, 
İnad etmədən gəl. 
          Gəl ey Bülbüllərə sahib Süleyman, 
Gəl, ey əl-aman. 
Lütf eylə bizə gəl, 
Ey cəfalar göstərən, 
Ey sevən, sevilən dost, 
Kərəm eylə gəl. Ayrılığın bitirdi bizi, 
Sözündə dur lütf sahibi, 
                                                              Comərd əllərin budur adəti, 
Qüsuru ört, yaxşılıq et, gəl! 
            Ərəblər “təal” deyər, Farslar “biya” 
             Gəl deməkdir bunlar, durmadan gəl. 
                 Gələrsən, Murada çatar, açar güllərim, 
                  Gəlməzsən, pərişan olar, məhv olaram. 
                  Gəl, ey candan, könüldən gəl dediyim, 
                                                      Gəl artıq, durma, gəl! 
   Ey Təbrizli Şəms gəl, tez gəl, 
                                                      Nolar, Dur! Xeyr demə, 
          Sənə Bəli, xeyir demək yaraşmaz, 
                                                      Gəlmək yaraşar. 
Məktublarına heç bir cavab ala bilməyən Mövlana ikinci, üçüncü məktubunu ard arda  yazdı 
Şəmsə. Uzun keçən bir aradan sonra Şəmsdən cavab gəldi. Şəms Şamda idi. Mövlananın cavabsız 
məktublarına artıq cavab vermişdi.  
Mövlana Şəmsin məktubunu alar-almaz oğlu Sultan Vələdi yanına çağıraraq durma, Şama get, 
şeyximizi al, gətir, deyə təlimatlandıraraq Şəmsə dördüncü məktubunu yazmışdı: 
“Siz burdan ayrıldıqdan sonra, mumun baldan ayrılması kimi, mən də ləzzətdən uzaq qaldım. 
Bütün gecə mum kimi məhəbbətinizlə yanıram. Baldan şirin söhbətinizdən məhrumam. Camalınızın 
ayrılığı ilə cismimiz viran, canımız isə bayquş kimi viranələrdə. Artıq üzünüzü biz tərəfə tutun ki, 
sevincimiz olsun.  
1247-ci ilin mayında baharın ən gözəl günlərindən biri idi. Hər kəs şənlənir və sevinirdi. Əsil 
sevinc Mövlananın evində idi. Şəms gəlirdi. Hərkəs yalnız bir söz deyirdi: 
-O gəlir, O.                               Gəldi dostlar, günəşim, ayım gəldi. 
            O gümüş bədənlim, qızıl üzlüm, 
         Gözüm, qulağım, canım gəldi. 
               Başım sərxoş, içim bir xoş bugün. 
                                                          Sabahadək öldüyüm, 
                  Bir dəstə gül kimi yoluna tökdüyüm, 
                                                    Sərvi boylum gəldi. 
                 Dərd dindi, acılar unuduldu bir-bir. 
      Bu adam, bu gülə bənzəyən, 
           Nə bilim şəkərə, bala bənzəyən 
                                                     Canım gəldi. 
                       Ey Təbrizli Şəms! Ey gözümdəki nur, 
        Məni məndən aldılar bugün, 
                Qurulsun toy-düyün, qızıl üzlüm, 
                          Gümüş bədənlim, dilim, dilbərim gəldi. 

23 
 
İki  dəniz  yenə  qovuşurdu  bir-birinə.  Hafizlər  “Quran”  oxuyur,  müridlər  “Səma”  edir,  ney, 
qudum  səsləri  hər  tərəfə  yayılmışdı.  İki  böyük  insan,  iki  tanrı  vəlisi,  biri  digərinin  əlini  öpərək 
görüşürdülər. Bir müddət sonra isə susaraq “hal” dili ilə danışdılar. Mövlana ilə Şəms- bu iki dost, 
hansı  can,  hansı  canan,  birbirlərini  tamamlayan  bu  iki  tanrı  aşiqi  Konyaya  yenidən  Mövlananın 
mənzilinə daxil oldular.               
Mövlana  bu  səfər  Şəmsi  davamlı  olaraq  itirmək  istəmir,  çarələr  düşünürdü.  Mövlananın 
yanında  Kimya  adında  böyüyüb  tərbiyə  almış  mələk  simalı  bir  övladlığı  var  idi.  Hələ  uşaq 
yaşlarından  onu  öz  övladlarından  ayrı  tutmayıb,  öz  qızı  kimi  sevmişdi.  Onu  Şəmslə  evləndirərək 
Şəmsin də ev-eşik sahibi olmasını, beləliklə, Konyada daimi qalmasını düşünmüşdü. Şəms çox yaşlı 
idi Kimya isə çox gənc, amma bu Kimya kimi tərbiyə  almış qız üçün səbəb deyildi. 
Məsələni əvvəlcə yoldaşı Kərra xatuna açdı, sonra da onun vasitəsi ilə Kimyanın rızasını aldı. 
Əsas məsələ Şəmsi belə bir evliliyə razı etmək idi. Şəms Mövlananın dediyi heç bir sözə yox demir, 
nə diləyi vardısa yerinə yetirirdi.  
Qış  mövsümündə  Mövlananın  qaldığı  mədrsədə  bir  otaq  düzəldildi.  Göstərişsiz  bir  nigah 
mərasimindən sonra yeni evlilər bu otağa köçdü.  
Əmir  Bədrəddin  Gövhərdaşın  Mövlana  üçün  özəl  olaraq  inşa  etdiyi  mədrəsə,  Şəmsin  ora 
yerləşməsi  ilə  zaman-zaman  ora  gələn  ziyarətçilər  artıq  içəri  alınmaz  olmuşdu.  Bir  neçə  aylıq 
evlilikdən sonra Kimya xatun zamansız gələn xəstəliyə tutularaq vəfat etdi.  
Şəms artıq Mövlananı haqq vüsalının çeşməsindən daddırmış və bu yolda Mövlana üçün bir 
körpü olmuşdur. Mövlana artıq körpüdən çoxdan keçmiş, vasitə işini tamamlamışdı.  
1247-ci ilin avqust aylarında Şəms, sonunda Mövlananın eşqinə fəda olmuş, uğrunda gətirdiyi 
başını sahibinə təslim etmişdi. Bir çox mənbələrdə də Şəmsin anidən getdiyini deyənlər var. 
Mövlananın kiçik oğlu Əlaəddin bir qrup şəxslə Şəmsi öldürdüyü rəvayəti, qaynaqlarda daima 
tərəddüdlə  qeyd  edilərkən,  Sultan  Vələdin  əsərində  olan-bitəni  qələmə  alarkən  hər  hansı  bir 
öldürmə hadisəsindən heç söz açmamışdır. Xalqın Mövlananı Şəmsə qısqanmalarını Sultan Vələd 
Şəmsin dilindən belə qələmə almışdı: 
“Bu səfər elə getmək istəyirəm ki, heç kimsə məndən bir nişanə belə tapmasın. Axtarmaqda 
hər  kəs  aciz  qalacaqdır.  Kimsə  məndən  bir  nişanə  belə  tapa  bilməyəcəkdir.  Beləcə  bir  çox  illər 
keçəcək yenə kimsə izimin tozunu belə görməyəcək”. 
Mövlana  Təbrizli  Şəmsin  ardından  onu  tapmaq  üçün  iki  dəfə  Şama  getdi.  İlk  gediş  və 
dönüşdən bir neçə il sonra təkrar Şama getdi və bir ildən çox orada qaldı.  
Mövlana hər gün Şəmsin yolunu gözləyir, daima müjdəçiyə həsrət çəkirdi. Bəzən Mövlanaya: 
“Şəmsi filan yerdə gördüm” kimi yalan xəbərlər gətirirdilər. Bu  zaman Mövlana üzərində nə varsa 
hamısını həmin adama hədiyyə edirdi. Bu xəbər yalandı dedikləri zaman heç incimədən deyirdi:  
-Mən  Şəmsdən  yalan  xəbər  gətirənə  üzərimdə  nəyim  varsa  verdim,  xəbər  doğru  olsaydı, 
canımı verərdim.  
Mövlananın bir məsnəvisində Şəmsin ölümündən xəbərdar olduğu lakin inanmaq istəmədiyi 
göstərilir.  Həmçinin  Mövlana  divanında  da  “Təbrizi  Şəmsəddin  gerçək  şeyximizdir,  biz  onun 
ayaqlarının tozuyuq”, deyə yazmışdır. Şəmsdən sonra Mövlananın  yalnız bu üç sözü dediyi bilinir: 
“xamdım”, “pişdim”, “yandım”.  
Mövlana  Şamda  olduğu  zaman,  Şeyx  Muhyiddini-Ərəbi,  Sadəddin  Həməvi,  Şeyx  Osmani 
Rumi,  Ehvadüddini-Kirmani,  Sədrəddin-Konəvi  kimi  dövrün  məşhur  alim  və  şeyxləri  ilə 
görüşmüşdü. Konyada isə Konyalı Sadrəddin, Şirazlı Qütbəddin, Fəxrəddin İraqi, Şeyx Nəcməddin 
Razi, Urmiyalı Qazi Siracəddin, Hindli Safiyəddin kimi hörmətli alim və şeyxlərlə görüşmüşdü.  
Şəmsin  yoxluğundan  sonra  Mövlana  Səlahəddin,  Çələbi  Hüsaməddin,  Şeyx  Sədrəddin 
Konyəvi,  Əmir  Süleyman  Pərvanə  ilə  dostluq  etmiş,  hər  birinin  simasında  Şəmsi  axtarmış,  onun 
yoxluğuyla yanıb tutuşaraq çoxlu sayda qəzəllər və məsnəvilər yazmışdı.  
Şəmsdən  sonra  Mövlana  özünə  dost  olaraq  konyalı  zərgər  şeyx  Səlahəddini  seçdi.  Mövlananın 
bütün coşğunluğu demək olar ki onunla yatışdı. Mövlana şeyx Səlahəddinlə on il dostluq etdi və oğlu 
Sultan Vələdi şeyxin qızı Fatma xatunla evləndirdi. Şeyx Səlahəddin 1258-ci 29 dekabr (1 məhərrəm 
657) günü vəfat etdi.  
Mövlana şeyx Səlahəddinin vəfatından sonra son on ilini “məsnəvi”nin də yazılmasına səbəb 
olan Çələbi Hüsaməddinlə həmsöhbət olurdu. Mövlana bu iki möhtərəm zatla keçirdiyi illər ərzində 
çoxlu sayda mənsur və mənzum əsərlər yazdı.  
1273-cü  il  17  dekabr  (5  cəmayidəl-axir  672)  günü  xəstələnərək  yatağa  düşdü.  Dövrün  ən 
tanınmış  həkimləri  olan  naxçıvanlı  dostları,  Əkmələddin  Naxçıvani  və  Qəzənfər  Naxçıvani 

24 
 
Mövlananı müalicə etmələrinə baxmayaraq, O, əbədi olaraq həyata gözlərini qapadı.  
Mövlananın ən böyük əsəri “fihi ma-fih” (içindəki içindədir) dir. O, 21 divandan ibarət olan 
“Divani-Kəbir” yaratmışdır. Qəzəllərindən ibarət divanı “Divani-Şəmsəddin Təbrizi” adlandırmış–
dır. Bu da onun dostuna olan sonsuz hörmətindən irəli gəlir. 
Qeyd edək ki, Mövlana Cəlaləddin Ruminin azərbaycanlı dostarı da çox idi. Onlardan Təbib 
Əkmələddin Naxçıvani və Qəzənfər Naxçıvaninin adı tarixi mənbələrdə qeyd edilib.  
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Çingiz Qacar. Qədim və orta əsrlər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, 1997  
2.
 
Rəsul Mirhəşimli. Allah dostları. Bakı, Qanun, 2005  
3.
 
Yağmur Sinan. Tennure ve Ateş, Esra Yayınları, 2005  
4.
 
Yağmur Sinan. Aşkın Gözyaşları, Tebrizli Şems, 2010  
5.
 
Yaşar Nuri Öztürk. Mevlana Celaleddin Rumi ve İnsan, İstanbul, 2000 
6.
 
Əhmədov F.Ə. Nə olursan ol yenə gəl. Bakı, Elm və təhsil, 2016,108 s. 
 
ABSTRACT 
Fariz Ahmadov 
 
The  article  deals  with  the  great  masters  of  word,  philosophers,  scholars,  sufis  and  very 
genius  persons Mevlana  Jalaladdin  Rumi and Shamsaddin  Tabrizi  who lived in  XIII  century.  İt  is 
almost  diffucult  to  find  a  master  of  word  who  does  not  know  Shams  and  Rumi  in  the  works  of 
Eastern and Western thinkers, as well as in the entire history of philosophical thinking. Because all 
their thoughts aspecially serve to humanity. Tries on more closely knowing and benefiting Movlana 
Jalaladdin  Rumi  and  Shams  Tabrizi  increased  also  in  Azerbaijan  as  all  over  the  world  last  years. 
The  number  of  books  and  articles,  lead  affairs  in  this  direction  in  our  country  increased 
continuously. Nowadays, it is clearly understandable, Movlana and Shams`s being the justice mate 
as the owners of hearsay, invincible personality against life and death, time and place, while living 
and after their death. 
РЕЗЮМЕ 
Фариз Ахмедов 
 
В  этой  статъе  о  Мовлане  Джалаледдине  Руми  великом  мастере  слова  и  философе, 
ученом суфиссе жившим в ХIII веке и о Шамсаддине Табризи. Можно сказатъ, что на запади 
и востоке нет таких мастеров слова, мыслителей, которые бы не знали Джалаледдине Руми и 
Шамсаддине  Табризи,  так  как  их  высказывание  не  посредственно  служит  человечеству.  За 
последние годы в Азербайджане как и во всем мире увеличилисъ попытки узнатъ поближе и 
наслаждатъся  творчеством  Мовлане  Джалаледдин  Руми  и  Шамсаддин  Табризи.  В  нашей 
стране работы в этом направлении с каждым  годом растут как и растет количество статей и 
книг,  напечатанных  о  них.  Друзъя  истины  Мовланы  и  Шемси  явлющиеся  владелъцами 
экономии  к    жизни  и  смерти,  ко  времени  и  пространству,  являющиеся  непобежденными 
личностями, и при жизни и после смерти, сегодня более хорошо понимаются. 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Filologiya  üzrə  elmlər  doktoru, 
professor  H.Həşimli 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

25 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78)