Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

MeĢə çiyələyi – Fragaria vesca L. 
 
Dünya  florasının  tərkibində  50-yə  qədər  növünün  yayıldığı  qeyd  edilir  (M.A.Rozanova, 
1937).  Bunlardan  26  növü  Amerikada,  15  növü  Asiyada,  o  cümlədən  4  növü  Azərbaycanda, 
Avropada isə bır neçə növü mədəni halda yayılmıĢdır.  
Çiyələk latınca «F. veska» feila sözündəndir, mənası ətirli 
meyvə  deməkdir.  Bu  növlər  içərisində  ən  çox  yayılanı  meĢə 
çiyələyi  -  F.veska  L.  göy  və  yaxud  gecə  çiyələyi  -  F.viridis 
(Duchesne)  Weston,  bağ  və  yaxud  ananas  çiyələyi,  muskat 
çiyələyi  -  F.moschata  (Duchesne)  Weston,  Virginiya  çiyələyi  - 
F.virginiana Duchesne, Çili çiyələyi - F.chiloensis (L.) Mill. və s. 
göstərmək  olar.  Bunlarn  içərisində  ən  çox  yayılam  meĢə 
çiyələyidir  -  F.viridis  (Duchesne)  Weston.  Bu  hündürlüyü  14-30 
sm,  qısa  kökümsovu  və  nazik  kök  sistemi  olan  ot  bitkisidir. 
Birgövdəli,  düzqalxan  olub  bir  neçə  çiçəkdən  ibarət  hamaĢçiçək  əmələ  gətirir.  Yarpaqları  üçər 
formalı,  uzun  saplaqlı,  gövdəsi  qucaqlayandır.  Çiçəklərinin  diametri  12  sm  olub  ağ  rəngdədir. 
Meyvəsi  yumurtavari  «giləmeyvə»  və  fındıqçadan  ibarətdir.  ġirin,  ətirli,  xoĢiyl,  çiçək  yatağmdan 
ibarət olub parlaq-qırmızı rəngdədir. May-iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun-iyulda yetiĢir. 
Çiyələk  («zemlyanika»)  və  bağ  çiyələyi  («klubnika»)  meyvəsindən  insanlar  çox  qədim 
zamanlardan  istifadə  etməyə  baĢlamıĢlar.  Lakin  Virginiya  növünün  mədəniləĢdirilməsi  XII  əsr 
əvvəllərinə  aiddir.  Çiyələk  ilk  dəfə  Fıansada,  sonra  Ġngiltərə  və  Ġtaliyada  mədəni  halda 
becərilmiĢdir. Rusiyada bu bitkinin becərilməsinə XVIII əsrdə baĢlanmıĢdır. 
Xırda  meyvəli  çiyələyə  yabanı  halda  hər  yerdə  təsadüf  edilir.  Çiyələyin  bir  çox  növləri 
içərisində  sənaye  əhəmiyyətli,  irimeyvəli  sortların  əksəriyyəti  Çili  və  Virginiya  növlərinin  çarpaz 
tozlanması nəticəsində seçmə yolu ilə alınmıĢdır. Ġri meyvəli çiyələyə («zemlyanika») bəzi yerlərdə 
çiyələk və səhvən bağ çiyələyi də («klubnika») deyilir. Bunlar xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢasalar 
da, aralarında çox fərq vardır. Çiyələk birevli, kolları alçaq, çiçəkləri yarpaqlar səviyyəsində duran, 
meyvələri iri və çox məhsuldar bitkidir. Bağ çiyələyi kolları iri, hündür boylu, qüvvətli budaqlara 
malik  ikievli  bitkidir.  Meyvəsi  nisbətən  xırda  və  az  məhsuldar  olur.  Bunun  istehsalatda  geniĢ 
yayılmıĢ və sənaye əhəmiyyətli olan sortları azdır. 
Çiyələk  meyvələrinin  tərkibində  zəngin  vitamin  kompleksi  aĢkar  edilmiĢdir.  Meyvəsinin 
tərkibində  80-90%  su,  4,5-10,0  (15%-ə  qədər)  Ģəkər,  0,8-0,6%  limon  turĢusu,  0,9-1,2%  azotlu 

---

109 
 
maddələr,  1,0-1,7%  pektin,  1,0-1,6%  sellüloza,  0,16-0,25%  aĢı  maddəsi,  50-80  mq  C  vitamini, 
karotin,  alma,  salisil,  fol  turĢuları,  pelarqonidin  3-qalaktozid,  pelarqonidin  3-qlükozid,  sianidin  3-
qalaktozid  antosian  birləĢmələri  və  s.  aĢkar  edilmiĢdir.  Yarpaqlarıının  tərkibində  280  mq%  C 
vitamini, karotin, fraqarin qlükozidi, kversetin 3-qlükozid, leykoantosian, katexin, üzvi turĢulardan 
fumar, qlükuron, xlorgen, malon, salisil və korit turĢuları, alkaloid izləri tapılmıĢdır. Yarpaqlarnın 
tərkibindən  isə  8,12%  kül  maddəsi,  mq/q-la  21,90  -  K,  14,70  -  Ca,  4,50  -  Mg,  0,60  -  Fe 
makroelementləri, mq/q%-lə 0,22 - Ca, 
0,84 - Cu, 0,90  -  Zn, 0,22  -  Mn, 1,28  -  Mo, 0,30  - Cr, 
0,29 - Al, 0,8l - Ba, 0,09 - V, 11,00 - Se, 0,18 - Nr, 0,73 - Mr, 0,25 - Pb, 0,09 - I, 78,30 - Br, 143,20 
- B mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə meyvənin tərkibindən insan orqanizmi üçün ən 
mühüm maddələrdən biri olan dəmir də tapılmıĢdır. Çiyələk meyvəsi təzə halda yeyilməkdən baĢqa, 
bundan yüksək keyfiyyətli mürəbbə, cem, marmelad, dondurma, konfet içi, Ģirə, çaxır, boyaq və s. 
hazırlamaq  üçün  istifadə  edilir.  Təzə  meyvəni  Ģərbətin  içində  dondurub  saxlayanda  keyfiyyətini 
itirmədən uzun müddət qalır. 
Çiyələkdən  müalicə  məqsədləri  üçün  hələ  XIII  əsrdə  istifadə  olunmağa  baĢlanmıĢdır. 
Dərman bitkilərindən bəhs edən qədim bir kitabda yazılmıĢdır: «Çiyələyin giləmeyvəsinin müalicə 
üsulları  ilə  hazırlanan  suyunun  səhər  və  axĢam  içdikdə  bəlğəmin  və  bir  sıra  qarıĢıqların 
orqanizmdən 
kənar 
edilməsində, 
tənəffüs 
yollarının 
yaxĢılaĢdırılmasında, 
ürəyin 
möhkəmləndirilməsində,  orqanizmin  müqavimətinin  artırılmasında,  böyrək  və  öd  daĢlarının 
əridilməsində böyük rol oynayır». 
Elmi təbabətdə  çiyələk  indi  də  öz  əhəmiyyətini  itirməmiĢdir.  Belə  ki,  onun  yarpaqlarından 
hipertoniya  və  aterosklerozun,  mədə  və  onikibarmaq  bağırsaq  yaralarının,  qəbizliyin,  artritin,  duz 
mübadiləsi  pozuntularının  müalicəsində,  həmçinin  zəif  sidikqovrcu  kimi  böyrək  daĢlarının 
əridilməsində, vitamin çatıĢmazlığında, soyuqdəymədə, uĢaqlıq yolları qanaxmalarında iĢlədilir. 
K.Linney  çiyələyi  «Allahın  hədiyyəsi»  adlandırmıĢdır.  Çünki  bu  giləmeyvə  K.Linneyin 
oynaq  və  toxumalarında  yaranan  kəskin  xəstəliyi  müalicə  etmiĢdir.  Bu  kiçik  meyvənin  müalicəvi 
qüdrətinə  bir  çox  Ģair  və  yazıçılar  heyran  qalaraq  öz  ürək  sözlərini  Ģer  və  nəsr  əsərlərində 
bildirmiĢlər.  Yazıçı  Vladimir  Soloxin  qeyd  edirdi  ki,  meĢədə  bitən  giləmeyvələrin  içərisində  ən 
əvvəl çiyələyi qorumaq lazımdır, çünki, o bütün giləmeyvələrdən ətirlidir. Keyfiyyətinə, ətrinə və 
Ģirinliyinə görə ona heç bir meyvə çata bilməz, hədər yerə demirlər ki, «hansı evdə çiyələk varsa, o 
evdə həkimə ehtiyac olmaz». 
Meyvəsi  təzə  halda  vitamin  mənbəyi  olub,  avitaminozda,  piylənmə  və  mineral 
pozuntularında,  öd  kisəsi  və  böyrəklərdə  olan  daĢların  əridilməsində,  qanazlığında,  aterosklerozda 
geniĢ  istifadə  edilir.  Yarpaq  və  meyvəsindən  alınan  cövhərlər  sidikqövucu  vasitə  kimi,  həm  də 
babasil, raxit, sarılıq və s. xəstəliklərdə iĢlədilir. Hər gün 4-5 ədəd təzə çiyələk yedikdə Ģəkər aĢağı 
düĢür. Hələ çox qədim dövrlərdən çiyələyin meyvəsindən kosmetikada geniĢ istifadə edilirdi. Qızlar 
və qadınlar  yatmazdan qabaq  çiyələyi əzib, tənzifdən keçirib alınan sıyıqdan üzlərinə  yaxıb 15-20 
dəqiqə  saxladıqdan  sonra,  südlə  yuyub  təmizləyirlər.  Yağlı  dərilərdə  çiyələyin  sıyığına  yumurta 
sarısı  qarıĢdırıb  sürtmək  məsləhət  görüldüyü  halda,  quru  dərilərdə  meyvə  sıyığına  bir  çay  qaĢığl 
badam yağı, qaymaq və niĢasta qatmaq məsləhət görülür. 
Müasir kosmetikada və dermatologiyada çiyələyin meyvə və yarpağına tez-tez müraciət 
edilir. Çiyələkdən hazırlanan sıyıqların köməyi ilə dəridə əmələ gələn çillər, civzə, sızanaq və 
piqment ləkələrini müailcə edirlər. Meyvəsindən hazırlanan suyundan isə hər cür üz dərisində 
istifadə etmək olar. Gündə bir dəfə çiyələk suyu ilə sifətinizi silib, 10 dəqiqədən sonra ilıq su ilə 
yusanız, sifətiniz xoĢətirli və təravətli olar. Unutmaq olmaz ki, bəzi çiyələk sortları allergiya, səpgi 
və qaĢınma əmələ gətirir. Buna baxmayaraq, həmin xəstəlikləri elə çiyələyin özündən hazırlanan 
yaxmalarla müalicə edirlər. Fransa, Bolqarıstan, Çexiya, Avstraliya, PolĢa və s. ölkələr kosmetik 
vasitələrin hazırlanmasında çiyələkdən daha çox istifadə edirlər. Bu bitki torpağa az tələbkar olub, 
istənilən torpaq və iqlim Ģəraitinə uyğunlaĢır, yaxĢı inkiĢaf edib, bol məhsul verir. Bu bitkiyə 
Rusiyanın Ģimalından tutmuĢ cənub zonalarına qədər hər yerdə rast gəlmək olar. 
Bitkinin müsbət cəhətlərindən biri də əkildikdən bir il sonra məhsula düĢməsi və hər il bar 
verməsidir. Çiyələk bitkisinə edilən aqrotexniki qulluq iĢləri sadədir. Bitkinin inkiĢafı üçün çəkilən 
xərc  özünü  qat-qat  doğruldur.  Çiyələyin  sortundan  və  ona  edilən  qulluqdan  asılı  olaraq  bir 

---

110 
 
hektardan 70-100 sentnerə qədər məhsul toplamaq olar. 
Göstərilən  xüsusiyyətlər  çiyələk  bitkisinin  geniĢ  artırılmasına  maraq  yaradır.  Bunu  nəinki 
böyük  sahələrdə  və  Ģəhərətrafı  təsərrüfatlarda,  hətta  dibçəkdə  belə  əkib  bol  məhsul  almaq  olar. 
Çiyələk  Azərbaycanın  Quba-Xaçmaz,  Lənkəran,  Astara,  ġəki,  Zaqatala,  Qarabağ,  AbĢeron  və  s. 
bölgələrində becərilir. 
Çiyələk  bitkisinin  nazik,  saçaqlı  kökləri  torpaq  altında  50-60  sm  sahəni  əhatə  edir.  Çox 
dərinə  və  uzaqlara  yayılmır,  qısa  kökümsov  gövdələri  üzərindən  çıxan  uzun  və  saplaqlı  üçhaça 
yarpaqları vardır. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdənin yuxarı yan tumurcuqlarından çıxıb yerə 
sərilən nazik zoğ (bığ) üzərində olan buğumlardan tumurcuq əmələ gəlir. Tumurcuqlar inkiĢaf edir, 
yarpaqlanır, kök ataraq yeni bitki əmələ gətirir. Bir koldan ildə 15-20 ədəd cavan bitki əmələ gəlir. 
Yarpaqların  ömrü  60-70  günə  qədər  olur,  sonra  köhnə  yarpaqları  yeniləri  əvəz  edir.  QıĢda 
yarpaqları yaĢıl olur, yazda yeni yarpaqlar çıxandan sonra köhnələr quruyur. Sortundan asılı olaraq 
yarpağının sayı 18 ədəddən 120-yə qədər ola bilər. Kökümsov  gövdədən, zoğ  və  yarpaqdan baĢqa 
çiyələyin çiçək zoğu da çıxır ki, bu da sortun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif uzunluqda və miqdarda 
olur.  Meyvələrin  yetiĢmə  müddətinə  görə  çiyələk  sortları  tez,  orta  və  gecyetiĢən  olur.  TezyetiĢən 
sortlar martın əvvəlində, orta yetiĢənlər 4-6 gün sonra, gecyetiĢənlər isə 8-10 gün fərqlə çiçəkləyir. 
Çiçəkaçma  dövrü  sortların  bioloji  xüsusiyyətlərindən,  habelə  iqlim  Ģəraitindən  asılı  olaraq  22 
gündən 30 günə qədər uzanır.