Elşən Misir oğlu Nəsibov

Dövlətin quruluş fəlsəfəsi   
 
Hamı üçün bəlli olan belə bir prinsipdən çıxış etmək olar.  Hər bir vahid 
böyüdükcə öz tərkibini genişləndirir. Çünki böyümə tərkib elementlər hesabına 
baş  verir.  Hərəkətlərin,  fəaliyyətin  sayı  çoxalır.  Bu  çoxalma  həm  də  əlavə 
olunan  elementlər  hesabına  baş  verir.    Dövlət  tam  idarəetmə  ünsürüdür. 
Məkana  və  məkan  üzərindəki  elementlərə  təsir  etmək  xassələri  idarəetmənin 
ə
sas  məğzini  təşkil  edir.  Quruluş  idarəetməni  özündə  ehtiva  edir.  Quruluş 
idarəçilik ruhunu  yaradır.  İdarəetmə də quruluşu zəruri edir. Bu iki qarşılıqlı 
anlayış  vəhdətdir.  Bir-birinə  xidmət  fəlsəfəsinin  üzərindədir.  Belə  bir  sual 
üzərində  fikir  mübadiləsi  aparmaq  olar:-nəyə  görə  dövlət  struktura  malikdir? 
Cavabı  ondan  ibarət  ola  bilər  ki,  idarəçilik  trayektoriyalarını  uzatmaq 
məqsədilə  (burada  iyerarxik  pilləkəni  böyütmək  və  sahələrdə  maraqları 
artırmaq  nəzərdə  tutulur),  eləcə  də  maraqları  fəlsəfi  kateqoriyalara  (subyekt, 
obyekt,  məkan,  zaman,  şərait,  vəsait,  qanunauyğunluq  və  s.)  müvafiq  olaraq 
təmin  etmək  üçün  dövlət  quruluşa  malikdir.  Dövlət  quruluşu  hakimiyyətin 
təşkilati  əsaslarını  da  meydana  gətirir.      Dövlətin  tərkib  elementləri  və 
vəsaitləri,  vəsaitlərin  əldə  edilməsi,  sərf  edilməsi  və  digər  ehtiyacları  ödəyən 
faktorlar  dövlətin  quruluş  fəlsəfəsinin  əsaslarını  ortaya  qoyur.  Dövlətin 
quruluşu prinsipləri nəzəri və praktik real məsələlərdə onun hakimiyyəti təşkil 
etmək  və  ərazini  inzibati  və  siyasi  əsaslarla  formalaşdırmaq  xassələinə  
bağlıdır.    Dövlət  quruluşu  dövlətin  siyasi-fiziki    formasını-unitar,  federativ, 
idarəçilik  üsulunu-monarxiya,  respublika,  qarışıq-  əks  etdirməklə  iki 
istiqamətə  ayrılır.  Dövlətin  unitar  və  ya  da  federativ  olması  da  elə  idarəetmə 
prinsiplərinə  söykənir.  Dövlətin  ərazi  quruluşu  dövlətin  tərkibini  təşkil  edən 
xalqlardan asılıdır. Burada toplu hal özü elə quruluşu meydana gətirir.  Dövlət 
birinci  növbədə  ərazisinin  siyasi  quruluşunu  müəyyən  edir,  sonra  da  onun 
idarəolunmasını  müəyyənləşdirir.  Bu  baxımdan  fiziki  aspekt  idarəçilik 
formasına  cavab  verir  və  idarəçilik  forması  fiziki  quruluş  üzərində  meydana 
gəlir. Dövlətin hakimiyyəti onun ərazi quruluşu prinsipindən də meydana gəlir. 
Yəni, əvvəlcə dövlət  mövcud olur, onun elementləri  məkanda cəmləşir, sonra 
da  bu  elementlərin  istiqamətləndirilməsi,  məkanlarda  tənzim  olunmasının 
hüquqi  əsasları  meydana  gəlmiş  olur.    Dövlətin  idarəçilik  quruluşu  onun 
ünsürlərinin sahələr üzrə əlaqələr formasından meydana gəlir.  
Dövlətin  quruluş  fəlsəfəsi    özündə  dövlətin  struktur  fəlsəfi  şüurunu  əks 
etdirməklə,  onun  tərkib  elementlərinin  xidmət  əsaslarını  ifadə  edir.  Dövlət 
məcmu  və  yekun  fəlsəfi-fiziki    quruluşa  malikdir.  Çünki  dövlətin  maraqları 
sahələri  çoxdur.  Maraqlar  daxilən  və  ətraflar  üzrə  genişlənmə  funksiyasına 
malik olur.  Daxili maraqların böyüməsi elə xarici maraqların artmasını təmin 
edir  və  zəruriləşdirir.  Dövlət  öz  tərkib  elementləri  ilə  həm  universal,  həm  də 
bütöv  və  tərkib  məzmunu  etibarilə  düşüncə  obyekti  rolunu  oynayır.  Dövlətin 
quruluşu  pilləli  idarəetmənin  əsaslarını  özündə  vəhdətləşdirir.    Dövlətin 

---

18 
 
quruluşu  onun  idarəetməsinin  istiqamət  və  sahələri  üzərində  formalaşır. 
Quruluş  və  istiqamətlər,  subyektlər,  hakimiyyət  qolları  özündə  dövlətin 
məcmu  fəaliyyət  və  mövcudluq  fəlsəfəsini  meydana  gətirir.  Dövlətin  quruluş 
fəlsəfəsi  onun  canlı  bir  orqanizm  kimi  kompleks  və  komponentlərinin 
ə
saslarını  dərk  etmək  yollarını  özündə  ehtiva  edir.  Dövlətin  quruluş  fəlsəfəsi 
onun strukturlarının fəaliyyət məzmununu özündə cəmləşdirir. 
Dövlətin  quruluşu  onun  daxilində  yaşayan  xalqların  etnosiyasi 
parametrlərinə görə də meydana gəlir. Dövlət tərkib etibarilə həm də xalqların 
mədəni  və  iqtisadi  muxtariyyətinə  də  ayrılır.  Ərazini  yerli  inzibati  bölgələr 
üzrə    həm  iqtisadi,  siyasi,  fiziki  parametrlərə  görə,  həm  də  etnomədəni 
aspektlərə  görə  ayırmaq  olur.  Məsələn,  Almaniyanın,  Rusiyanın,  Hindistanın, 
ABŞ-ın  və  digər  çoxlu  sayda  ölkələrin  əraziləri  inzibati  prinsiplər  üzrə 
bölünmüşdür.  Bu  idarəetmə  mərkəzləri  yerli  müstəqilliyi  qismən  təmin 
etməklə  bərabər,  ərazinin  sahələr  və  ərazilər  üzrə  inkişaf  etməsini  qarşısına 
məqsəd  kimi  qoyur.  Dövlət  həm  universal  (məsələn,  unitar  formada, 
mərkəzləşmiş  federasiya  formasında),  həm  də  yerli  əsaslarla-muxtar 
qurumlarla,  inzibati  ərazi  bölgüsü  ilə  qurulur  və  inkişaf  edir.  Dövlət 
quruluşunun fəlsəfəsi mərkəzi və yerli səviyyədə xalqlara xidmətlərə yönəlir.  
Dövlət  quruluşu  inkişaf  və  müadfiə  təminatına  söykənir.  Dövlət  tərkib 
subyektləri ilə inkişaf edir, ona görə tərkibə ayrılır ki, tərkiblərin potensialları 
gücləndirilsin.  Dövlətin  idarəçiliyi  mərkəzi  və  yerli  olur.  Mərkəz  yerləri, 
ə
yalətləri,  vilayətləri,  muxtar  qurumları    öz  mərkəzi  və  yerli  siyasəti  ilə  bir 
arada təmərküzləşdirir. Ən kiçik dövlətlərin ərazilərində yerli bölgülər də təbii 
ki,  kiçik  olmalıdır.  Bu  xətt  əsasən  vahid  idarəetmə  trayektoriyasının  kiçik 
tərkiblərə  bölünməsi  ilə  xarakterizə  oluna  bilər.  Dövlət  ərazisi  və  yaşayış 
məskənləri nə qədər çox olarsa, bir o qədər də bölgü prinsipi çox tətbiq olunar. 
Məsələn, Rusiyada bölgü vahidləri çoxluq təşkil edir.  
Dövlətin  quruluşu  formasına  görə  mütləqdir.  Quruluş  mexanizmlərdən 
ibarətdir.  Bu  mexanizmlərin  məqsədi  maraqların  təminatını  həyata 
keçirməkdir.  Dövlət  mütləq-konkret    və  xəyali    bir  anlayışdır.    Dövlət 
təfəkkürdə hərəkətdə olan canlı bir aparatdır.