Empirik tadqiqotning umumiy tavsifi. Reja

Empirik bilish, va uning shakllari. Empirik bilishning eng asosiykurinishi - ilmiy dalil. Shundan kelib chikkan xolda xar kanday ilmiytadkikot ilmiy dalillarni tuplash, sistemaga solish va umumlashtirishdan
boshlanadi. Empirik bilish nuktai nazaridan ilmiy dalil (fakt) deganda; a) borlikda kuzatiladigan xolat, borlikning biron-bir kurinishi yoki uni anglash; b) biron-bir xodisa, jarayon xakidagi chinligi isbotlangan bilim; v) kuzatish va eksperiment jarayonida xosil chilingan empirik bilim nazarda tutiladi. Ilmiy dalilning axamiyati olimlar tomonidan kup bor e’tirof kilingan. Mashxur fizik olim Nils Bor ilmiy dalillarning ilmiy terminlar,
tushunchalar tarzida mavjud bulishni nazarda tutib “Biron - bir tajribadan olingan dalilni tushunchalarsiz ifodapash mumkin emas” deydi. Lui de Broyl esa “eksperiment natijaasida shunchaki oddiy dalil emas,balki asoslash lozim bulgan ilmiy dalil xosil buladi” deydi. U“eksperimental kuzatish ilmiy kiymatga ega bulmogi uchun ma’lkm darajadafikr yuritmogimiz, nazariy xarakterga ega tasavvurlarni shakllantirmogimizlozim”, deb xisoblaydi.
Akademik V.I. Vernadskiy “Ilmiy dalillar ilmiy bilim va ilmiytadkikotning asosiy mazmunini tashkil etadi. Agar ular tugri aniklanganbulsa, munazaraga urin kolmmaydi”‘degan edi.Falsafa fanlari doktori, professor S.A.Lebedev empirik bilimlardeganda kuyidagilarni nazarda tutadi:
1. Empirik bilishning eng sodda kurinini kuzatish natijasida xosilbulgan dastlabki bilim. Bunda kuzatishning ob’ekti va amalga oshiriladiganvakti anik belgilanadi. Kuzatish va eksperiment ilmiy bilim xosil kilishga
yunaltirilgan buladi va muayyan maksadni uzida ifodalaydi. Maksad degandailmiy muammoni xal etishda ilgari surilgan biron-bir goya, tadkikotgipotezasi nazarda tutiladi. Demak, kuzatish, eksperiment biron-bir goyani
tasdiklash yoki inkor etish maksadida olib boriladi.
2. Ilmiy dalillar. Ular xosil kilingan bilimlarni induksiya yuli bilanumumlashtirish orkali xosil buladi. Ilmiy dalillar ayrim xossa, xususiyat,munosabatlarining tadkikot ob’ektiga xos ekanligini, ularning kay darajada
umumiy va barkaror ekanligini ifodalaydi. Bunday ilmiy dalillar,tushunchalar, terminlar. diagrammalar, sxemalar, grafiklar, rasmlar,matematik modellar shakllarida namoyon buladi.
3. Empirik bilim turli yunalishdagi empirik konuniyatlarda uzifodasini topadi. Empirik konunlar kuzatilayotgan ob’ektga tallukli narsava xodisalar urtasidagi umumiy alokadorliklarni ifodalaydi. Empirik konuniyatlar aksari xolatlarda taxminiy, gipotetik xarakterga ega, extimollik ma’nosidagi bilimlardir va ular indektiv umumlashtirish natijasida xosil kilinadi. Empirik konuniyatlar kuzatish va eksperimentnatijalarini umumlashtirish, yakka xususiyatlar taxlili asosida umumiybilim xosil kilishni anglatadi. Bu bilim fakat u yoki bu goyani tasdiklashimumkin. Lekin uni asoslab berolmaydi. Mexanika soxasidagi empirik bilimkattik va sutok jismlarning mexanik xarakatini kuzatish va bu buyichaeksperiment olib borish bilan boglik xolda shakllanadi. Astronomik kuzatuvlar xam bizga empirik bilimlar beradi.
Ilmiy bilishning dastlabki quyi darajasi - empirik bilish, yukoridarajasi nazariy bilish bulib xisoblanadi. Umuman empirik va nazariybilish ilmiy tadkikotda ilmiy dalillardan - tushuncha, konun, nazariyalargakarab borishdan iborat uzluksiz kechadigan jarayonni ifodalaydi.
Olam (tadkikot ob’ekti)ni bilish jarayoni dastlab empirik bilishdanboshlanadi. Ilmiym muammo doirasida ilmiy dalillarni tuplash,umumlashtirish, tasvirlash, tizimga solish empirik bilishning uziga xostomonlari xisoblanadi. Empirik bilish jarayonida tadkikotchi (olim)tadkikot ob’ektiga bevosita munosabatda buladi, uni urganadi; ob’ektningtomonlari, xossalari xakidagi dastlabki taassurot (axborot)larni xosilkiladi.
Nazariy bilish ilmiy bilishning yukori darajasi xisoblanadi. Nazariybilishda tadkikot ob’ektining moxiyati, unga xos ichki aloka va munosabatlarempirik bilish natijalarini taxlil kilish asosida qo‘lga kiritiladi.Nazariy bilim tugallangan ilmiy bilim xisoblanadi xamda tushunchalar,xulosalar, konunlar, kategoriyalar kabi abstrakt tafakkur shakllaridaifodalanadi. Nazariy bilish natijalari ilmiy (tabiiy va sun’iy) tilvositasida moddiylashadi. Xar bir fan soxasi bilimlarni o‘ziga xos tilvositasida ifodalashni talab etadi. Shu ma’noda fanlarga nisbatan“matematika tili”, “formal mantik tili”, “ximiya tili” kabi iboralarqo‘llanadi.Ilmiy bilishning xar ikki empirik va nazariy darajasi o‘zaro bir-biribilan chambarchas bog‘liq. Ular faqat birgalikdagina mavjud bo‘ladi, biriikkinchisini taqazo qiladi. Ayni vaqtda empirik va nazariy bilishning o‘zigaxos tomonlari, farqli xususiyatlari mavjud;
Birinchidan, ilmiy bilish darajalari o‘zaro bir-biridan gnoseologikmaqsadga ko‘ra farqlanadi. Empirik bilish tadqiqot ob’ektiga taalluqlixossa-xislatlarni, yuzada ifodalagan aloqa munosabatlarni aks ettirishgaxizmat qiladi. Nazariy bilish tadqiqot ob’ektining moxiyatini va engumumiy munosabatlarining sabablarini o‘rganishga, unga xos qonuniyatlariniochishga qaratilgan. Empirikbilishning vazifasi — xodisalarni tasvirlash,tavsiflash, nazariy bilishning vazifasi - tushuntirish.
Ikkinchidan, ilmiy bilishning empirik va nazariy darajalari o‘zarobir-biridan qo‘lga kiritiladigan bilimning qandayligi, shakllariga ko‘rafarqlanadi. Shunga ko‘ra empirik bilim ilmiy dalil va empirikumumlashmalarda o‘z ifodasini topadi. Nazariy bilish darajalari tadqiqotob’ektining ichki, moxiyatli tomonlari aks etadigan qonunlar, tamoyillar,nazariyalarda o‘z ifodasini topadi.
Uchinchidan, empirik va nazriy bilish uzaro bir-biridan ulardakullanadigan usullarga kura farklanadilar: empirik bilishda kuzatish,eksperiment, analiz, sintez, turkumlash, induksiya, deduksiya kabi usullar qo‘llanadi. Nazariy bilishda fikriy eksperiment, tarixiylik vamantikiylik, ekstrapolyatsiya, gipotetik-deduktiv va boshka usullar qo‘llanadi.
Turtinchidan, empirik va nazariy bilish uzaro bir-biridan xissiylikva ratsionallikning uzaro nisbatiga kura farklanadi.Empirik bilishda xissiylik. nazariy bilishda ratsionallik ustuvorxisoblanadi.
Xissiylik xissiy bilish kobiliyati, sezgi, idrok, tasavvur, zexnintuitsiyada uz ifodasini topadi.
Ratsionallik fanda tadkikotchining akl yugurtirishi vositasida bilimxosil kilish, mavjud bilimlar - tushunchalar asosida yangi bilimlar,xulosalarni shakllantirish kobiliyatida nazarda tutiladi.
Empirik bilish, va uning shakllari. Empirik bilishning eng asosiykurinishi - ilmiy dalil. Shundan kelib chikkan xolda xar kanday ilmiytadkikot ilmiy dalillarni tuplash, sistemaga solish va umumlashtirishdanboshlanadi.
Falsafa fanlari doktori, professor S.A.Lebedev empirik bilimlardeganda kuyidagilarni nazarda tutadi:
1. Empirik bilishning eng sodda kurinini kuzatish natijasida xosilbulgan dastlabki bilim. Bunda kuzatishning ob’ekti va amalga oshiriladiganvakti anik belgilanadi. Kuzatish va eksperiment ilmiy bilim xosil kilishgayunaltirilgan buladi va muayyan maksadni uzida ifodalaydi. Maksad degandailmiy muammoni xal etishda ilgari surilgan biron-bir goya, tadkikotgipotezasi nazarda tutiladi. Demak, kuzatish, eksperiment biron-bir goyanitasdiklash yoki inkor etish maksadida olib boriladi.
2. Ilmiy dalillar. Ular xosil kilingan bilimlarni induksiya yuli bilan umumlashtirish orkali xosil buladi. Ilmiy dalillar ayrim xossa, xususiyat, munosabatlarining tadkikot ob’ektiga xos ekanligini, ularning kay darajadaumumiy va barkaror ekanligini ifodalaydi. Bunday ilmiy dalillar,tushunchalar, terminlar. diagrammalar, sxemalar, grafiklar, rasmlar, matematik modellar shakllarida namoyon buladi.
3. Empirik bilim turli yunalishdagi empirik konuniyatlarda uzifodasini topadi. Empirik konunlar kuzatilayotgan ob’ektga tallukli narsava xodisalar urtasidagi umumiy alokadorliklarni ifodalaydi.Nazariy bilish deb inson fikrining tadkikot ob’ektini moxiyatiga chukurkirib borish jarayoniga aygiladi. Ilmiy bilishning nazariy darajasidatadkikotchining intellektual saloxiyati namoyon buladi.
Ilmiy bilishning nazariy darajasi bir kator xususiyatlarga ega:
1. Nazariy bilim umumiylik va mavxumlik xususiyatiga ega.
2. Nazariy bilim yaxlit va tizzimli bilimlardir.
3. Nazariy bilim empirik bilimga nisbatan olamni chukur, atroflicha aksettiradi, u tadkikot ob’ektning moxiyati, ichki konuniyatlarini yoritishgayunaltirilgan buladi.
4. Agar empirik bilishda inson ongi yakkalik, aloxidalikdan umumiylikkakarab borsa, nazariy bilimda umumiylikdan aloxidlikka tomon boradi.
5. Nazariy bilim uziga xos shakllarda: konun, nazariya, ta’limot, ilmiybashoratlarda uz ifodasini topadi.
6. Nazariy bilim empirik bilimlarni umumlashtirish orkali kulgakiritilmaydi. Nazariy bilimni bayon etmok uchun nazariy asos - bazis talabkilinadi. Nazariy bazis deganda ilmiy muammoni xal kilishga yordamberadigan olamning ilmiy manzarasi nazarda tutiladi. Agar mavjud ilmiymanzara muammoni xal kilishga yordam bermasa, unda yangi nazariyaga asosbuladigan ilmiy asos - ilmiy goyani ishlab chikish talab etiladi. Olamningilmiy manzarasi deganda muayyan soxa, ilmiy yunalish uchun umumiy bulgantushunchalar, tamoyillar, farazlar nazarda tutiladi.