Energetika va atrof muhit

Energiyani tejash usullari. 
Energiyani tejashning asosiy maqsadi - texnik jihatdan bajarish mumkin bo‘lgan, 
iqtisodiy asoslangan va sotsiologik hamda ekologik jihatdan qo‘llash mumkin bo‘lgan choralarni 
tadbiq qilish yo‘li bilan energiya resurslardan yanada samaralirok foydalanishdir. Buning uchun 

---

tabiiy resurslar qazib olingandan iste’mol qilgunga qadar oraliqda yuqori energetik foydali ish 
koeffitsientini bilan ta’minlanishi kerak. 
Energiyani iqtisod qilishning maqsadi – milliy yalpi mahsulot ishlab chiqarish 
birligiga to‘g‘ri keladigan energiya miqdorini kamaytirishdan iborat.
Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarishni pasayishi,
inqirozni kuchayishiga, aholining yashash sharoitini yomonlashuviga sabab bo‘ladi. SHuning 
uchun mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov o‘zining «Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, 
O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari» nomli risolasida inqiroz 
ta’sirini kamaytirish yo‘llaridan biri, «Iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini yanada 
kuchaytirish, aholi farovonligini yuksaltirish ko‘p jihatdan bizning mavjud resurslardan, birinchi 
navbatda, elektr va energiya resurslaridan qanchalik tejamli foydalana olishimizga bog‘liqdir» 
deb aytib o‘tgan [1, 2] . 
Energiyani tejash turlari. Iqtisodiy yuksalish har tomonlama energiya iste’mol qilishining 
o‘sishi bilan bog‘liqdir. Energiyaning narxi, energiyadan oxirgi stadiyada kanday foydalanishga 
bog‘liqdir. Narx belgilash energiyani tejashda muhim omil bo‘lib xizmat qilishi kerak. Energiya 
narxini quyidagi faktorlarga mos holda qarab chiqish zarur: yoqilg‘ini yonish issiqligi, shu bilan 
bir qatorda energetic resurslardan samarali foydalanishga harakat qilish lozim. Energiya narxini 
ko‘tarilishi, iste’molchilarni energiya bilan ta’minlash va energiya iste’mol qilishni birgalikda 
olib borish yo‘llarini axtarishni, yangi texnologik echimlarni axtarib topishni va ularni ishlab 
chiqarishga tadbiq qilishni taqazo qiladi. 
Mamlakatlarning hukumatlari, bozor iqtisodiyoti mexanizmiga moslashishi va 
energiyadan samarali foydalanishni rag‘batlantirish choralarini qabul qilishlari kerak. Hukumat 
quyidagi tadbrlarni o‘z ichiga oluvchi siyosatni amalga oshirish mumkin 

energiya isrofini kamaytirish; 

energiyani tejashga yo‘naltirilgan texnik echimlarni rag‘batlantirish; 

bir turdagi energiya resurslarini boshqa turdagi energiya turi bilan siqib 

chiqarilishi; 

energiyani ko‘p iste’mol qiladigan mahsulotlarni ishlab chiqarishni chegaralash 

(cheklash); 

energiya iste’mol qiluvchi qurilmalar uchun milliy standartlarni kuchga 

kiritish; 

noan’anaviy va boshqa energoresurslar to‘g‘risidagi ilmiy izlanishlarni 

mablag‘ bilan ta’minlash. 

---

Hukumat elektr energiyasini tejash bo‘yicha qonunlar qabul qilishi, o‘tkaziladigan 
tadbirlarni mablag‘ va soliq to‘lashdagi ba’zi imtiyozlar bilan rag‘batlantirish mumkin. Masalan,
sanoat uchun ishlab chiqarishni tadbiq qilish lozim. Energiya iqtisod qiluvchi maishiy uskunalar 
ishlab chiqarish bo‘yicha tuzilgan dasturlarni rag‘batlantirishi lozim. Kombinatsiyalashgan 
issiqlik va elektr energiyasi ishlab chikaruvchi ishlarni olib borish zarur. Bu ishlar energiyani 
juda ko‘p tejash imkonini beradi. Sanoat korxonalaridan tashlanayotgan past temperaturali 
issiqlikni, ikkinchi marta markaziy isitish tizimlarida qo‘llashni kengaytirish lozim. 
Dastlabki hisoblara qaraganda, metallurgiyada 11% ga yaqin, sellyulyuzaqog‘oz sanoatida 
4-12%, sopol va shisha mahsulotlari ishlab chiqarishda 8%, alyuminiy ishlab chiqarishda esa – 
6% energiyani tejash mumkin ekan. 
Transportning rivojlanishi neft mahsulotlariga juda bog‘liqdir. SHuning uchun 
transportdan energiyani iqtisod qilish bo‘yicha ko‘riladigan choralar, juda kata yoqilg‘ini 
tejashga olib keladi. Buning uchun mashina-larning yoqilg‘ina iqtisod qilish imkoniyatini 
oshirish va yoqilg‘i sarfini kamaytirish lozim. 
Katta miqdordagi energiya binolarda sarflanadi: isitish, issiq va sovuq suv 
uzatish, sun’iy iqlim yaratish va boshqalar. 
Qurilish sektorlariga, qurilish texnikasining yaxshilangan turlarini, energiya iqtisod qiluvchi 
binolar va jihozlarni qurish uchun material va jihozlarni tadbiq qilish zarur. Binolarda 
temperaturani termostatik yo‘l bilan tartibga solishni amalga oshirish zarur. 
Energiya ta’minotining iqtisodini ko‘tarish uchun, tubdan o‘zgarishlar qilishni faqat 
kelajakda amalga oshirish mumkin. Buning uchun, albatta, ya’ni yoqilg‘I elementlarini 
o‘zlashtirish va yangi texnologiya va jarayonlar rivojlangan bo‘lishii lozim. YOqilg‘i 
texnologiyalari bu – magnitogidro-dinamik generatorlar, yuqori temperaturali gaz reaktorlari, tez 
neytronlarga asoslangan reaktor-ko‘paytirgichlar va termoyadro reaktorlaridir. 
Energiya tejashning katta qismi, takomillashtirilgan texnologiyalarni asta-sekin tadbiq 
qilish jarayonida amalga oshiriladi. 
Energiyani tejash dasturini hayotga tadbiq qilish uchun, iste’molchini iqtisodiy, energiya 
narxini ko‘tarish va uni tejashni mablag‘ bilan ta’minlash, imtiyozlar berish yo‘li bilan 
qiziqtirish, energetik ilmiy izlanishlarni mablag‘ bilan ta’minlash va xalqaro hamkorlikni yo‘lga 
qo‘yish zarur.