Eng qadimgi davrlardan eramizning XII asrlarigacha o'qituvchilik faoliyati to`g`risida ijtimoiy qarashlar

Eng qadimgi davrlardan eramizning XII asrlarigacha o'qituvchilik faoliyati to`g`risida ijtimoiy qarashlar
Ta'lim va tarbiya tarixini o`rganar ekanmiz uning rivojlanishi, yillar davomida shakllanib borishi ustoz va shogird faoliyatiga bog‘liqligining guvohi bolamiz. Eng qadimgi davrlardayoq mudanislar (o`qituvchilar) ta'lim va tarbiyarning samarali ta'sir usullarini qidirib topib, hayotga tatbiq eta boshlaganlar. Buning natijasida eramizdan oldingi davrlardayoq ta'lim-tarbiyarning samaradorligiga erishilishi uchun o`qituvchiga bo‘lgan talablar kuchayib bordi. O'qituvchi mahoratini takomillashtirish yuzasidan turli g'oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bola boshladi.
Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O‘rta Osiyoda ishlab chiqarish kuchlarining ortib borishi bilan ijtimoiy hayotda ham ijabiy o'zgarishlar ro'y berdi. Turk va fors tilida so'zlashuvchi xalqlar o`rtasida o'zaro madaniy aloqalar yuzaga keldi. Yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda asrlar davomida qo`llanib kelingan, yerli millatning o`ziga xos urf - odati va an'analariga mos ravishda tatbiq etilgan ta'lim va tarbiyarning noyob usul va vositalari, tadbir va shakllari vujudga kela boshladi. Hali maktab bolmagan, pedagogik fikr tarkib topmagan davrdayoq qabila a'zolari bolalarda mehnatsevarlik, axloq-odob, nafosat, do`stlik, mehrshafqat, insonparvarlik sifatlarini tarkib toptirish sohasida aql idrok bilan faoliyat olib borishgan. Ularning ta'lim-tarbiya usullari yillar davomida hayot tajribasi va sinovlaridan o`tib, sayqallanib o'sha davrning olijanob mevasi sifatida bizning davrimizgacha etib keldi.
VII asrlarga kelib O`rta Osiyoda ilm-fan va madaniyat sohasidagi rivojlanish bevosita ta'lim va tarbiya beruvchi mudarrislarning qizg`in faoliyati hamda ularga qo'yiladigan talablarning nihoyatda rang-barangligi va xilma-xilligi bilan diqqatga sazovordir. Ilk ibtidoiy jamoa va quldorlik davrlaridan boshlab, bolalarning ta'lim va tarbiyasiga javobgar ulamolar hamda mudarrislar nasihat, tushuntirish, rag`batlantirish, maqtash, namuna ko'rsatish, tanbeh berish, ta'qiqlash, majbur qilish, po'pisa qilish, qo'rqitish kabi usullardan foydalanganlar. Biroq mudarrislarning o'zi bolaga ta'lim-tarbiya berish uchun mukanmutl amaliy va nazariy bilimga ega bolishi kerak edi. Shu sababli mudarrislar savodli madrasa toliblari orasidan tanlangan va ma'lum muddat tayyorgatlikdan o`tishgan.
Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy va "o'tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo‘lgan ". (Yu.ARappoport) zardushtiylik dinining muqaddas kitobi "Avesto"da bolalar ta'limtarbiyasiga oid qiziqarli ma'lumotlar berilgan. "Avesto"da ta'kidlanadiki, bilim va tarbiya hayotning eng muhim tirgagi bolib hisoblanadi. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u avvalo yozishni o`rganish asosida bilim olishi kerak, so'ngra esa odob-axloqi bilan eng yuksak pog`onaga ko`tarilsin. Kohin muallimlari oqsoqollar Kengashi tomonidan tanlanib, qat'iy belgilangan qoidalar asosida yoshlarga ta'lim va tarbiya berishgan. "Avesto"da bolalarni o'qitish va tarbiyalash qoidalari quyidagi tartibda tavsiya etilgan:
a) diniy va axloqiy tarbiya;
b) jismoniy tarbiya;
v) o'qish va yozishga o`rgatish.
Maxsus tayyorgarlikdan o'tgan muallimlar bolalami yetti yoshidan boshlab, diniy tarbiyaga asoslangan maktablarga jalb qilishgan. Maktablarda "muqaddas yashil ko'ylak" kiydirish marosimi o`tkazilgach, kohin muallimlar bolalami "Avesto"da keltirilgan madadkor kuchlami ulug`lovchi ezgulik va yaxshilik ma'budasiga sig`intirishgan. Duolar quyidagi so`zlar bilan boshlangan: "Men zardushtiylik diniga sodiq qolishga va'da beraman, men yaxshi fikrlar, yaxshi so'zlar, yaxshi amallarga ishonaman...". Marosimdan song muallimlar bolalarga sovg'alar ulashishgan. Muallimlar mashg`ulotlar jarayonida bolalarga nisbatan jismoniy jazodan ko'ra ko'proq o'z diniga ishonch va e'tiqodni, dunyodagi barcha yaxshilik va ezguliklarning bunyodkori, ilohiy Axuramazdaga sig'inishni, oda.mlar boshiga yovuzlik va yomonliklami yog'diruvchi Axrimandan esa nafratlanish hissini tarbi_valar edilar. Bolalarning sog`lom va baquvvat bo`lib o'sishi bilan birga o'z dinining barcha rasmrusumlarini to'liq bajarishiga, o`rganilayotgan fanlami puxta bilishiga, axloqiy pokligiga, mehnatsevarlik, rostgo'ylik, saxovatlilik kabi fazilatlami egallashiga kohin muallimlari javobgar edilar. "Avesto"da er, suv va havo muqaddas deb e'lon qilinib, muhitni iflos qilgan va uni asrash qoidalarini buzgan kishi 400 qamchi urish bilan jazolanardi. Tabiatni asrash, uni obod qilish yoshlik davrlaridanoq ular ongiga singdirilgan. Zardushtiylik dini ta'Lmotida ilgari surilgan umuminsoniy qadriyatlar majmuasi ezgulik va yaxshilik, jaholat va yomonlik, ta'lim va tarbiya haqidagi g'oyalari bilan ulkan pedagogik ta'sir kuchiga ega bo`Igan. Bunda tarbiyachi muallimlarning o'z kasbiga sadoqatini alohida ta'kidlab o'tish lozim. Zardushtiylik dinida iymon uchta tayanchga asoslanadi: fikrrting sollfgi, so'zning sobitligi, amallarning insoniyligi. Muallimlar ta'lim va tarbiyada yoshlar ongiga "bergan so'zning uddasidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiq va shartnomalarga qat'iy amal qilish, qarzni o'z vaqtida to'lash, aldamchilik va xiyonatdan xoli bo'lish, halol mehnat, yaratuvchilik, yovuzlikni qalbdan chiqarib tashlash, iymone'tiqodli bolish, miskinlarga yordam berish, yaxshi niyat, yaxshi so'z va yaxshi amallarga qo'l urish" kabi insoniy tuyg`ulanu singdirish uchun qizg'in mehnat qilganlar. Xullas, "Avesto" dunyodagi eng qadimgi din - zardushtiylik ta'limotining axloqiy falsafasi sifatida e'tirof etiladi.
Buyuk allomalarimiz o'z asarlarida mudarrislar kasbining nozikligini, mas'uliyatli ekanligini va murakkabligini, shu bilan birga sharafli ekanligini yoritib, muallimning mahurati, ularga qo'yilgan talablar, fazilatlariga oid qarashlar, shogirdlar bilan munosabatga kirishish mahorati, muomalasi to'g'risida o'z mulohazalarini bildirganlar. Uyg'onish davrining yetuk namoyandalari Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Unsurul Maoliy Kaykovus, Abul-Qosim Umar AzZamaxshariy, Shayx Sa'diy Sheroziy, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Davoniy, Husayn Voiz al-Koshifiy kabilarning ijodiy merosi pedagogik tafakkurni shakllantirishda bo`lajak murabbiylarga muhim manba bo'lib hisoblanadi: Mar avlodlardan avlodlarga o'tib, o'z qimmatini yo'qotmagan mudarrislami, tarbiyachilanii tayyorlash tajribalarini umumlashtirib, boyitib borishgan. Zero, insoniyat kelajagi va kurrai zaminning gullab yashnashi faqat ta'lim va tarbiyaga bog'liq ekanligini buyuk mutafakkirlar chuqur his qilishgan. Shuning uchun muallimlar kuchi va g'ayrati bilan barkamol avlodni tarbiyalash ularning eng yorqin orzusi bo'lib kelgan. O`zbekiston deb atalmish muazzam zaminimizda yashab o'tgan allomalarning bu borada o'z o`mi va hurmati bor. Barkamol avlodni tarbiyalash, bunda muallimning o`mi to'g'risida allomalarimiz ijodiy merosidan juda ko'p misollar keltirishimiz mumkin.