Ergasheva aziza farmonovna “turizm biznesida samaradorlikni oshirish yo`llari

 
 

---

34 
II bob. Milliy hunarmandchilikning turizmda tutgan o`rni 
2.1. Hunarmandchilikning turizm sanoatida tutgan o`rni 

AQSh tomonidan olib borilgan keng ko'lamli tadqiqotlar natijalariga ko'ra 

2006 yilda "hunarmandchilik mahsulotlari uchun global bozorni baholash" 
bo'yicha tashkil etilgan maxsus komissiya tomonidan hunarmandchilikka oid 
ma'lumotlar berilgan. Unga ko`ra hunarmandlar juda katta miqdorda uy 
aksessuarlari bozorining bir qismini ishlab chiqaib, ularni qo'lda ishlangan, yarim 
qo`lda, qolgan qismi mashinada ishlangan va mashinasozlik mahsulotlaridir.
Uy aksessuarlari uchun global bozor 2006 yilda kamida 100 milliard dollar 
hunarmandchilik mahsulotlari yaratildi deb baholadi. Tadqiqotga ko'ra AQSh uy 
aksesuarlarının eng katta qismini foydalanuvchi davlat hisoblanib, uning qiymati 
67 milliard dollarga baholangan, ikkinchi yirik bozor Buyuk Britaniya bilan 
birgalikda Yaponiya va Gonkongda kuzatilgan. 
Tadqiqotlar bozorda AQShdagi uy aksessuarlari bozorini o'rganishganda: 
aksessuarlar va sovg'alar 22% ni, mebellar 21% ni, Portativ lampalar 11% ni, uy 
gilamlari 9% ni, yoritish moslamalari, ya`ni lampalar 7% ni, planshet va planshet 
aksessuarlar 7% ni tashkil etgan. 
AQShdagi tadqiqot hunarmandchilik mahsulotlari xaridorlarini quyidagi 
guruhlarga bo`lishadi: 
1- ushbu toifadagi xaridorlar maxsus mahsulotlar va kunlik mahsulotlari 
sotiladigan do'konlari noyob mahsulotlarni qidirishmaydi; 
2- katalog va internet orqali sotib oluvchilar; 
3- sayyohlar do'konlari, san'at galereyalari kabi kichik do'konlar bo'lgan 
mustaqil sotuvchilar va muzeylarlardan xarid qiluvchilar.
Tadqiqot hunarmandlar tomonidan qo'llaniladigan eng keng tarqalgan xom-
ashyolarni tasniflangan ro'yxatini ham ko`rsatgan. Ushbu xom-ashyolar 
quyidagilarni o'z ichiga oladi: savat, metall, teri, qog'oz, idish, yog'och, sovun, 

---

35 
to'qimachilik, tosh, shisha, suyak, shox va turli xil materiallarning kombinatsiyasi 
va texnikasi ordali yaratilgan mahsulotlar. 
Narxlar segmentatsiyasiga kelsak, tadqiqotga ko`ra to'rtta asosiy 
hunarmandchilik toifasi va narxini keltirib chiqardi. 
Quyidagi segmentlar: 
1. Funktsional buyumlar: ustaxonalarda ishlab chiqaradigan, dastgoh yoki 
kichik zavodda tayyorlangan kulolchilik, plitka yoki mebel kabi qo'lda 
ishlatiladigan buyumlari, milliy yoki eksport bozorlari uchun ishlab chiqariladi. 
Ushbu segment mahsulotlari katta do'konlarda sotiladi. 
2. An'anaviy san'at mahsulotlari: yuqori sifatni saqlab qolgan holda 
madaniyatga 
qiziqadiganlar 
uchun 
yaratilgan 
mahalliy 
hunarmandchilik 
mahsulotlari bo`lib, ushbu segment o'rta va yuqori darajadagi bozorlarda kichik 
zanjirlar va mustaqil chakana savdo do'konlari tomonidan sotiladi. 
3. Dizaynerlar mahsulotlari: ba'zan mahalliy hunarmandchilikka asoslanadi, 
chet elliklar eksport bozoridagi moda tendentsiyalariga mos keladi. Bu 
segmentdagi mahsulotlar yuqori darajadagi bozor segmenti mahsulotlari bo`lib, 
mutaxassislik tavsiyasi bilan sotiladi. 
4. Yodgorlik mahsulotlari (suvenirlar): arzon, universal bantlar yoki 
soddalashtirilgan an'anaviy hunarmandchilik mahsulotlari bo`lib, mahalliy chakana 
yoki xalqaro rivojlanish agentliklari orqali sotiladi. Bu segmentdagi mahsulotlar 
quyi bozorga mos tushadi va ular dam olish joylaridagi sovg'alar do'konlarida 
sotiladi. 
Hunarmandchilik mahsulotlari bo'yicha asosiy eksportchi davlatlar, asosan 
quyidagilar: Xitoy, Hindiston va Vetnamdir. Xitoy butun dunyo bo'ylab eng katta 
uy aksessuarlari eksportchisi hisoblanadi va 2015 yil aprel oyida Xitoyda taxminan 
70% hunarmandchilik mahsuloti AQShda sotilgan, Hindistonning umumiy 
hunarmandchilik eksporti uy aksessuarlari mahsulotlari hisoblanadi va 2017 yilda 
3,5 milliard dollarga, 30 foizi AQShga 824 mln. AQSh dollar miqdorida eksport 
qilingan. 

---

36 
Hunarmandchilik mahsulotlarining asosiy xususiyatini uning sotilishida 
o`sishning asosiy sababi mahsulotning ishlab chiqarilish davrining qisqarirish va 
yangi dizaynlarni yaratishidadir. 
Hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarining asosiy turlari - 
mikro ishlab chiqarish korxonalari bo`lib, ular nodavlat tashkilotlar, kichik ishlab 
chiqarish korxonalari, xususiy sektorga ega bolgan o'z ustaxonalari mavjud bo'lgan 
chakana savdo korxonalari hisoblanadi. 
2
Ushbu tadqiqot hunarmandchilik uchun jahon bozorining tahlili va quyidagi 
tendentsiyalarni namoyish etadi. 
Hunarmandchilik mahsulotlari bozorida rivojlanayotgan mamlakatlardagi 
hunarmandchilik ishlab chiqaruvchilarining ta'siri: 
- Uy aksessuarlari mahsulotlari uchun, ayniqsa yuqori darajadagi bozor o'sib 
bormoqda. Bu nafaqat G'arb bozorlarida, balki butun mintaqalarda o'rta sinf 
sifatida o'sishi kutilmoqda aholisi tezda, ayniqsa, Xitoy va Hindistonda kengayib 
bormoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi hunarmandlar uchun mahsulotlar yaratish 
uchun juda ko'p va keng imkoniyatlar mavjud bo`lib, ular quyidagilar: 
- Xitoy va Hindiston - Osiyo mamlakatlari bilan bir qatorda hozirgi vaqtda 
hunarmandchilik ustunligi butun dunyo bo'ylab ishlab chiqarilgan mahsulotlar va 
yaqin kelajakda buni davom ettirishi mumkin. Ularning nufuzi asosan arzon, 
yuqori hajmli, g'arbda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga asoslangan; 
- ko'pgina xaridorlar va iste'molchilar Xitoydan tashqari boshqa 
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan noyob mahsulotlarni izlashadi; 
Faqat mahalliy loyihalar uchun bozor cheklangan bo'lsa-da, "global uslub" - 
bu mahsulotlarni birlashtiradigan mahsulotlar zamonaviy dizaynlashtirilgan etnik 
unsurlar - bu o'sib borayotgan bir toifadir va bu hunarmandchilik mahsulotlari 
ishlab chiqaruvchilari uchun imkoniyatdir; 
- past darajali (arzon narxlardagi ustuvor) va yuqori darajali (yuqori sifatli 
ustunlik) bozorlar o'rtacha (o'rtacha darajadagi o'rtacha sifat) nisbiatan turg'un. 

---

37 
Eng past darajali mahsulotlarda raqobat kuchli va ishlab chiqarish 
qobiliyatini sezilarli darajada talab qiladigan bo'lsada, "hashamatli" bozorda o'ziga 
xos dizaynlar, yuqori sifat va kichik miqdorlarda ishlab chiqarishga ko'proq e'tibor 
qaratiladi, narxlashda ko'proq moslashuvchanlikni ta'minlaydi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar o'ziga xos materiallardan tayyorlangan 
mahsulotlarni xarid qiladi: ular sham, yog'ochdan tayyorlangan buyumlar, sun'iy 
gullar va mevalar, sopol idishlar, shisha idishlar, metall buyumlar va suyakdan 
yasalganmahsulotlar.
Xitoy global uy aksessuarlari bozorida eksport qiluvchi sifatida egallab 
turgan pozitsiyasida bo`lib, soha mutaxassislari ushbu tendentsiyaning yaqin 
kelajakda o'zgarmasligiga ishonch hosil qilishadi. Xitoy ulkan ishlab chiqarish 
quvvati va ish haqi kamligi bilan boshqa davlatlarning ishlab chiqaruvchilari 
ajralib turadi. Zamonaviy uskunalar va yuqori mahsuldorlik Xitoyga ishlab 
chiqaruvchilar katta miqdorda mahsulotni tez, o'z vaqtida va past narxlarda etkazib 
berishga imkon beradi. Bu kompaniyalar ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashda 
(kesish, saralash, qadoqlash va hokazo) kompyuterorqali bezash va rang berish 
texnologiyalaridan mukammal va ilg'or foydalanish omkonini beradi. Bunday 
yangilik Xitoylik ishlab chiqaruvchilarga boshqa mamlakatlardan keltiriladigan 
qo'lda tayyorlangan naqshlarning yaqin nusxalarini mashina yordamida yaratishga 
ham imkon yaratadi. Endi har qanday mahsulotni arzon va samarali Xitoy 
dunyodagi boshqa joylardan ko'ra ko'proq ishlab chiqarishi mumkin. Samarali 
ishlab chiqarish va yig'ish qoidalariga qo'shimcha ravishda, Xitoy fabrikalari 
xaridorning inventarizatsiyasini boshqarish tizimi va aniq spetsifikatsiyalar 
bo'yicha yorliqlarni, shtrixkodlashni va qadoqlashni aniq ta'minlash va tartibga 
solishga qodir. 
Hozirgi vaqtda Xitoy mahsulotlariga bo'lgan global talab juda yuqori, ba'zi 
xitoy 
korxonalari 
kerakli 
malakali 
ishchilarning 
yetishmasligi 
sababli 
buyurtmalarini bekor qilib, ularni boshqa ishlab chiqarish ob'ektlarini Vetnam kabi 
mamlakatlarda mavjud bo'lgan malakali mehnatdan foydalanib ochishga undaydi. 

---

38 
Xitoyda hukmronlik bozor ham boshqa Osiyo ishlab chiqaruvchilarining o'sishiga 
olib keldi.
Vetnam bilan solishtirganda, Hindiston mahsulotni o'z vaqtida yetkazib 
berishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda (yetkazib berish olti yoki etti oygacha 
davom etishi mumkin). Ammo, Hindiston keng ishlab chiqaruvchilik qobiliyatiga 
ega va Vetnam kabi, minimal buyurtmani past miqdorda va o'ziga xos, ko'rinishi 
Osiyoning rivojlanayotgan boshqa mamlakatlari - Indoneziya, Tailand, Kambodja 
va Filippin - har bir taklif jozibador mahsulot va ko'nikmalar majmui, ammo 
umuman Xitoy, Hindiston va Vetnamga qaraganda kamroq raqobatbardosh. 
Qabul qiluvchilar ushbu davlatlar taklif qiladigan juda ko'p narsalar mavjud 
bo'lsa-da, narxlar nisbatan yuqori va shunga o'xshash ko'plab mahsulotlar Xitoy 
yoki Vyetnamda yanada arzon narxlarda sotilishi mumkin. Indoneziyaning 
hunarmandchilik mahsulotlari eksporti 2009 yilda 449 million dollardan 2012 
yilda 443 million dollargacha qisqardi. 
Afrikalik hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari - Gana, 
Janubiy Afrika, Mozambik, Malavi, Keniya va Tanzaniya -jahon bozorida qator 
hunarmandchilik mahsulotlarini taklif etmoqda. Janubiy Afrika va Gana eng 
yuqori eksport qobiliyati va raqobatbardosh dizaynlarga ega. Ularning 
muvaffaqiyati barqaror yetkazib berishga asoslangan. Gana hunarmandchilik 
mahsulotlari eksporti2 2 mln 2005 yildan 2011 yilgacha 14,9 million dollarni 
tashkil etgan. Biroq, ganalik ishlab chiqaruvchilar hali ham qiyinchiliklarga duch 
kelishmoqda. Dizayni bilan bir qatorda, xaridor mahsulot sifatini tez-tez ta'kidlab 
turishi, suvga asoslangan polistiralar va yog'och yetishmasligi kabi yetishmayotgan 
texnologiyalardan aziyat chekmoqda.
Lotin Amerikasida, Peru, Meksika, Kolumbiya, Gonduras, Gvatemala, 
Boliviya va El Salvador hunarmandchilikning asosiy eksportchilar hisoblanadi. 
Meksika va Peruda mahsulotlar sifati va dizayni boyligi bo'yicha yetakchi 
hisoblanadi. Gvatemalada ham mukammal dizaynlarga ega, lekin narxlar kamroq 
raqobatbardosh bo'lishga moyildir ayniqsa, bozor talablariga javob beradigan, 

---

39 
malakali agentlar va eksportchilarning mavjudligi, AQShga eksport qilishda 
tajribali hunarmandlar, nisbatan barqaror va raqobatbardosh narxlar, mahsulotni o'z 
vaqtida yetkazib berish, sifatni nazorat qilish, o'zgarishlarni amalga oshirishga 
tayyorlik, xaridor talablari, to'liq qadoqlash va etiketlash, yaxshi muloqot 
qobiliyatlari va salohiyati katta hajmdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradi. 2005 
yilda Peru hunarmandchilik mahsulotlari eksporti 40 mln miqdorda AQShga (39 
foiz) va Ekvadorga (11 foiz) bozorlar .
 
Xullas, jahon hunarmandchilik bozorida Xitoy, Hindiston va Gana, Janubiy 
Afrika, Mozambik, Malavi, Keniya va Tanzaniya kabi davlatlar ko`pgina 
hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish va eksport qilishda yetakchi 
davlatlar hisoblanadi. Shuningdek, ushbu davlatlar talabga mos ravishda, o`ziga 
xos dizaynda hunarmandchilik mahsulotlari yaratib, talab darajasida yetkazib 
berayotgan mamlakatlar sanaladi.