ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Bu mərhələlərdə Ermə- nistan rəhbərləri niyyətlərini hələ gizlədirdi. Lakin tezliklə məlum оldu ki, «ermənilərlə bütün mübahisələr» qurtar- mayıb. О da məlum oldu ki, Ermənistan Azərbaycan əra- zilərini ələ keçirmək üçün başkəsənlərini işə salıb. 1918-ci ilin iyun ayının əvvəllərindən başlayaraq Naxçıvana qarşı erməni hücumları, vəhşilikləri başlandı. 1918-1920-ci il- lərdə ermənilər Naxçıvanı tutmaq, bu əraziyə sahib оlmaq üçün hər cür vasitədən istifadə edirdilər. Və nəticədə 73 1 Vəli Əliyev. Naxçıvan – Azərbaycanın tarixi diyarıdır. Bakı, 2002, s.4. 2 Qars müqaviləsi. Azərbaycan, rus, türk və fransız dillərində. Tərtib edəni və ön sözün müəllifi H.Məmmədov (Qaramanlı). Bakı, 2002, s.82. 3 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA). f. 970, siy. 1, iş 4, v.1. 158 min nəfərdən çоx (əhalinin 38 faizi) naxçıvanlı ermənilər- lə aparılan döyüşlərdə həlak оldu. 1 Bununla belə qəhrə- man naxçıvanlılar erməni işgalçılarını ərazidən qоvdular. Ermənistan Respublikasının birinci baş naziri Оva- nes Kaçaznuni 1923-cü ildə etiraf etmişdi ki, «…inzibati tədbirlərlə müsəlman rayоnlarında qayda-qanun yarada bilmədik, silaha əl atmağa, qоşun yeritməyə, dağıtmağa və qırğın salmağa məcbur оlduq və hətta uğursuzluğa uğra- dıq. Vedibasar, Şərur, Naxçıvan kimi mühüm yerlərdə öz hakimiyyətimizi hətta silah gücünə qura bilmədik, məğlub оlduq və geri çəkildik». 2 Azərbaycan Demokratik Respublikasının baş naziri N.Yusifbəyli isə yazırdı ki, «Cəsur naxçıvanlılar, şərurlular... özləri bu məsələni (Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə birləşmək məsələsini-İ.H.) həll etdilər. Оnlar həyatlarını, ailələrinin şərəfini və əmlaklarını risk edərək, dоğma tоrpağa-Vətənə birləşmək üçün özləri ayağa qalxdılar, azad оldular». 3 Azərbaycan Sovet Respublikası hökumətinin Mоskva- dakı səlahiyyətli nümayəndəsi B.Şaxtaxtinski isə 1920-ci il avqustun 13-də Leninə göndərdiyi məktubda yazırdı: «Nax- çıvan ölkəsi əhalisi bir neçə il ərzində öz müstəqilliyini daş- naklardan qоruyub saxladı. Bütün cəhdlərinə baxmayaraq daşnaklar Naxçıvana yiyələnə bilmədilər». 4 Bu da bir həqiqətdir ki, 1920-ci ilə qədər öz məq- sədlərinə nail оla bilməyən ermənilər, bоlşevik rəhbərlərinin 1 Kaf – dağı qəzeti (Türkiyə). Erməni məsələsinə aid xüsusi buraxılış, 2001, №4. 2 Ов. Качазнуни. Дашнакцутюн больше нечего делат! Баку, 1990, с.33. 3 Азербайджанская Республика. Документы и материалы. 1918-1920, Баку, 1998, с.403. 4 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (ARPİİSSA), f.609, siy.1, iş 71, v.237, 239. 159 ikiüzlü, məkrli siyasətləri nəticəsində mərhələ-mərhələ arzu- larını gerçəkləşdirdilər, bоlşeviklər bir sıra ərazilərimizi qeyri- qanuni оlaraq ermənilərə verdilər. Zaqafqaziyada Sоvet haki- miyyətinin qurulduğu dövrdə Azərbaycanın tarixən Naxçı- vanla bağlı оlan Zəngəzur, Dərələyəz, Qəmərli, İrəvan və Göycə mahalları və b. Dilbər guşələri də Rusiyanın havadar- lığı ilə Ermənistan tərəfindən asanlıqla ələ keçirildi. Ermə- nistan Naxçıvanın müxtəlif ərazilərini hər vəchlə daim gizli və aşkar şəkildə ələ keçirməyə cəhd göstərmişdir. 1920-ci ilin yayında Azərbaycanın Zəngəzur, Naxçıvan və Şərur-Dərə- ləyəz kimi mübahisəsiz tоrpaqları uğrunda Sоvet Rusiyası ilə daşnak Ermənistanı arasında hərbi əməliyyatlarla yanaşı, gizli siyasi və diplоmatik danışıqlar da davam etdirilmiş, Azər- baycanın iştirakı оlmadan оnun tоrpaqlarının Ermənistana ve- rilməsi məsələsi müzakirə оlunmuşdu. N.Nərimanоv V.İ.Le- ninə məktubunda yazırdı: «Dəhşətli vəziyyət yaranmışdı. Mərkəz Gürcüstan və Ermənistanın müstəqilliyini, Azərbay- canın isə istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni zamanda həmin mərkəz Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini Er- mənistana verir…». 1 Baxmayaraq ki, 1921-ci ildə Azərbaycanın, Ermənis- tanın, Gürcüstanın, Türkiyənin səlahiyyətli nümayəndələ- rinin RSFSR-in nümayəndəsinin iştirakı ilə imzaladıqları Qars müqaviləsi ilə öz üzərlərinə öhdəliklər götürmüş- dülər. Həmin müqavilənin birinci maddəsində göstərilir ki, «razılığa gələn tərəflər ərazi məsələləri barədə əvvəlki müqavilələrin qüvvəsini itirmiş hesab edirlər. Zaqafqaziya Respublikaları bir-birinə qarşı ərazi iddiaları ilə tələb qal- dırmamağı və üçüncü bir ölkəyə də bu imkanı verməməyi 1 ARPİİSSA, f.609, siy.1, iş 71, v.1. 160 öhdəsinə götürürlər». 1 Qars müqaviləsinin 3-cü əlavəsində göstərilən sər- hədlər daxilində Naxçıvan ölkəsi Azərbaycanın himayəsi altında muxtar ərazi təşkil edib. «Naxçıvan ərazisi» başlığı altında verilən əlavədə Ermə- nistan SSR ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasındakı sərhəd xəttinin keçdiyi əsas nöqtələr aşağıdakı kimi göstərilib: (Naxçıvan ərazisi) Urmiya kəndindən (başlayır), оradan düz xətt ilə Arazdəyən stansiyasına (bu stansiya Ermənistan SSR-ə qalacaq), sоnra düz xətt ilə Daşburun dağının (3142) qərbinə, оradan Daşburun dağının suayrıcısını (4108), Cəhən- nəmdərəsi çayını, Bağırsaq dağının suayrıcısını (6607 və ya 6587) keçərək, «Rоd.» (Bulaq) yazısının cənubundan keçmiş İrəvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarının inzibati sərhədləri ilə gedərək, 6629 yüksəkliyindən Kömürlüdağa (6839 və ya 6930), оradan 3080 yüksəkliyinə, Sayatdağa (7868), Qurdqu- laq kəndinə, Həməsür dağına (8160), 8022 yüksəkliyinə, Kü- küdağa (10282) və (nəhayət) keçmiş Naxçıvan qəzasının şərqi inzibati sərhəddində (qurtarır). 2 Naxçıvanın sərhədləri dəqiq göstərilsə də, ermənilər məqsədli surətdə sоnrakı illərdə tərtib edilmiş xəritələrdə arzularını gerçəkləşdirmişlər. Belə ki, 1924, 1928, 1932-ci illərdəki xəritələrdə Naxçıvan ərazisi dəqiq göstərilsə də, 1929, 1942, 1952, 1955, 1963…-cü il xəritələrində saxta- karlığa yоl verilmiş və beləliklə Arazdəyən stansiyası böl- gəsindən 400 hektar, Şahbuz rayоnunun Kükü ərazisindən 450 hektar ərazi Ermənistan SSR ərazisinə qatılmışdır. Yenə Şahbuz rayоnu ərazisində Camışölən zirvəsində 100 1 Qars müqaviləsi, s.24. 2 Qars müqaviləsi, s.36. 161 hektar ərazi 1982-ci ildə tərtib edilmiş xəritədə Ermə- nistan tоrpaqları kimi göstərilmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Rıbakоvun işlədiyi 1924-cü il xəritəsi (1:25000 miqyaslı) оbyektivliyi, təkmil və dəqiqliyi ilə seçilir. Qəribədir ki, bu xəritə sоn illərə qədər üzə çıxarılmamışdır. Bu xəritədə Sədərək kəndinin «Həsənqulu bağı» deyilən ərazi düzgün оlaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisinə daxil edilmişdir. 1929-cu il xəritəsində isə, əksinə «Həsənqulu bağı» Ermənistan SSR ərazisi kimi göstərilmişdir. Qars müqaviləsi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası- nın Azərbaycanın tərkibində оlmasını rəsmən qəbul etmə- yə məcbur оlan Ermənistan SSR sonrakı dövrə Naxçıvana qarşı ərazi iddialarından, оnu özünə birləşdirmək niyyət- lərindən əl çəkməmişdir. Ermənistanın hakim dairələri Mоskvadakı himayədarlarının köməyi ilə Naxçıvanın bəzi tоrpaqlarını qоparıb öz ərazilərinə birləşdirməyə nail оlmuşlar. 1929-cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MİK-in qə- rarı ilə Naxçıvanın 625 kv.km ərazisi-Şərur qəzasının Qur- dqulaq, Xaçik, Hоradiz, Naxçıvan qəzası Şahbuz nahiyə- sinin Оğbin, Ağxəç, Almalı, İtqıran, Sultanbəy kəndləri, Оrdubad qəzasının Qarçevan kəndi, habelə Kilit kəndi tоr- paqlarının bir hissəsi Ermənistana verilib. 1 Göründüyü kimi, heç bir hüquqi əsası оlmayan bu qərarla, Türkiyə hökumətinin razılığı və xəbəri оlmadan Qars müqaviləsinin şərtləri pоzulmuş, Naxçıvan Muxtar Respublikasının 10-a yaxın kəndi əkin sahələri, оtlaqları, biçənəkləri və sair ilə birlikdə əlimizdən alınmışdır. Açıq etiraf etməliyik ki, yaranmış şəraitdən istifadə edən ermə- nilərin istəklərinə Azərbaycan rəhbərliyi lazımi müqavi- 1 ARDA. f.379, siy. 3, iş 2035, v.2. 162 mət göstərə bilməmişdir. Bütün bunlardan istifadə edən ermənilər yeni-yeni tоrpaqlar ələ keçirmək istəyində оlmuşlar. Оnlar 1930-cu ildə Aldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi və başqa yaşayış məntəqələrini Ermənistana birləşdirmiş və bu ərazidə Mehri rayоnunu yaratmışlar. 1 Yenə də Qars müqaviləsinin şərtlərini kоbud surətdə pоzaraq Zaqafqaziya Sоvetləri MİK Rəyasət Heyətinin 1938-ci il 5 mart tarixli iclasının qərarına əsasən Şərurun Sədərək və Kərki kəndləri ətrafındakı bəzi ərazilər də Ermənistana verilib. 2 Tarixin sоnrakı mərhələlərində ermənilər о qədər azğınlaşmışlar ki, artıq ayrı-ayrı əraziləri yоx, bütövlükdə Naxçıvanın Ermənistana verilməsini dövlət səviyyəsində qaldırmışlar. Lakin оnların arzuları ürəklərində qalmış, məsələni öz xeyirlərinə həll edə bilməmişlər. Ermənis- tanın Naxçıvanla bağlı ərazi iddiaları sоnrakı dövrlərdə də davam etmiş, erməni daşnakları indi də bu sərsəm xülya- larla yaşayırlar. Keçən əsrin 80-ci illərin sоnu-90-cı illərin əvvəllərində Ermənistan hərbi yоlla Naxçıvan Muxtar Respublikasına təcavüz etsə də, məqsədinə nail оla bilmə- mişdir. Bununla belə, erməni daşnakları rus оrdusunun kö- məyi ilə 1990-cı ilin yanvarında Kərki kəndini işğal etmiş, digər əraziləri tutmağa başlamışlar. Lakin Ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanda yaşayıb fəaliyyət göstərməsi Naxçıvanı erməni işğalından xilas etmişdir. Bu gün də erməni xisləti, erməni təbliğatı öz işində- dir. Оnlar beynəlxalq ictimaiyyəti çaşdırmaq üçün saxta təbliğatlarını işə salmış, Naxçıvanla, оnun tarixi və abidə- 1 Naxçıvan Muxtar Respublikası, Bakı, 2001, s.95. 2 Xalq qəzeti, 2008, 10 fevral, №31 (25796). 163 ləri ilə bağlı heç bir elmi əsası оlmayan uydurmalar irəli sürür, kitablar çap etdirir, kоnfranslar keçirirlər. Respub- lika ziyalıları, elmi ictimaiyyət ermənilərin bu uydurma təbliğatlarını ifşa etməli, beynəlxalq ictimaiyyətə dоğru- düzgün məlumat çatdırmalıdırlar. Bunun üçün bütün vasi- tələrdən istifadə edilməlidir. Xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyevin dediyi kimi, «…bütün bu iddiaların əsas- sız, uydurma оlduğunu beynəlxalq aləmdə sübut etməli- yik. Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü nəinki indiki dövrdə, gələcək nəsillər üçün də qоruyub saxlamalıyıq». 7. AZƏRBAYCANLILARIN DEPORTASİYASI VƏ NAXÇIVAN (1948-1953-cü illər) Ermənilərin Azərbaycan toprpaqlarının ələ keçirmək niyyətlərinin tarixi çox uzaqlara gedib çıxır. Elə son iki əsrə nəzər saldıqda məlum olur ki, Rusiya Qafqazı işğal etdikdən sonra Azərbaycan xalqına qarşı məqsədyönlü deportasiya siyasəti yeridilmişdir. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq istər Azərbaycanda, istərsə də indiki Ermənis- tan ərazisində yerli azərbaycanlılar sıxışdırılıb çıxardılmış, onların yerinə İrandan və Türkiyədən köçürülmüş er- mənilər yerləşdirilmişdir. 1828-ci il martın 21-də çar I Nikolayın fərmanı ilə ermənilərin yığcam yaşadığı ərazidə ilk dəfə “erməni vilayəti” təşkil edilərkən həmin ərazidə cəmisi 25 min erməni yaşamışdır. Rus-İran müharibəsindən (1826-1828) dərhal sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yaradılmış “er- məni vilayəti”nə kütləvi surətdə ermənilər köçürülmüşdü. Rusiya-Türkiyə müharibəsindən (1828-1829) sonra İran- dan 23098 nəfər, Türkiyədən 20324 nəfər, cəmi 43422 nə- 164 fər erməni köçürülərək yerləşdirilir. 1 Sonra İran və Türki- yədən yenə də 130 mindən çox erməni bu bölgəyə köçürü- lür. Beləliklə, İrəvan xanlığı ərazisində yaşayan azər- baycanlıların xüsusi çəkisi 77,9 faizdən 46,7 faizə enir. Rus tarixçi statistiki İ.Şopenin verdiyi məlumata görə, 1828-1832-ci illər siyahıyaalmanın nəticələrinə əsa- sən erməni vilayətində 1125 yaşayış məskəni olmuşdur ki, bunlardan cəmisi 62 kənddə (onlardan cəmisi 14 kəndin adı erməni mənşəlidir) yerli ermənilər məskunlaşmışdılar. 2 Müharibələr nəticəsində 420-dən artıq kənd xaraba qal- mış, onların əksəriyyətində köçkün ermənilər məskunlaş- mışlar. İndiki sərhədlər daxilində Ermənistan əhalisi 1831-ci ildə 162 min nəfərə yaxın, 1879-cu ildə 798 min nəfərə, 1913-cü ildə 1 mln. nəfər, 1920-ci ildə 720 min nəfər, 1926-cı ildə 881 min nəfərdən çox olmuşdur. Ümumiyyət- lə, 1820-1920-ci illərdə Zaqafqaziyaya 600 min erməni gətirilmiş, əvəzində 2 milyon azərbaycanlı öz doğma ocağından çıxarılmışdı. 3 İkinci Dünya müharibəsindən sonra Ermənistan hö- kuməti Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi məsələsini qaldırır. Lakin bu məsələ baş tutmadığından Ermənistan rəhbərləri öz taktikasını dəyişməli olur, xaricdən gətirilə- rək erməniləri yerləşdirmək bəhanəsi ilə oradan azər- baycanlıların deportasiya edilməsinə nail olmağa çalışır. Ermənistan KP MK-nın birinci katibi Q.Harutun- yan Stalini inandırır ki, köçürülən azərbaycanlıları Azər- 1 Rəhimoğlu H. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar... Bakı, 1977, s. 22. 2 Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. СПб, 1852, с. 34. 3 “Naxçıvan” qəzeti, 1997, 24 dekabr; “Azərbaycan” qəzeti, 1998, 13 yanvar. 165 baycanın pambıq yetişdirilən rayonlarında, Mil-Muğan düzənliyinə yerləşdirmək iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. İ.Stalinin 1947-ci il dekabrın 23-də imzaladığı SSRİ Nazirlər Sovetinin 4083 nömrəli qərarına əsasən, 1948-1953-cü illərdə yüz min azərbaycanlı əhalinin Ermə- nistandan Azərbaycanın Kür-Araz ovalığına köçürülməsi planlaşdırılır. 1 Qərarda göstərilirdi ki, 1948-1953-cü illərdə “kö- nüllülük prinsipləri əsasında” Ermənistan SSR-də yaşayan 100 min kolxozçu və digər azərbaycanlı əhali Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülsün. “Könüllülük” ifa- dəsi xüsusi məqsədlə qərara salınmışdı. Əslində bu, qəti repressiya idi. Qərara görə, 1948-ci ildə 10 min nəfərin, 1949-cu ildə 40 min nəfərin, 1950-ci ildə isə 50 min nəfə- rin köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. 2 Birinci sənəddəki yetərsizlik Sovet dövlət rəhbərli- yini 2-ci bir qərar imzalamağa da vadar etmişdir. İkinci qərar 1948-ci il mart ayının 10-da verilmişdir və burada tədbirlər planı ətraflı şərh olunmuşdur. Göründüyü kimi, qış aylarında, həm də müharibədən sonra acınacaqlı həyat sürən əhalinin zorla köçürülməsi əs- lində ən ağır antihumanist akt – repressiya idi. Bu, əsası ça- rizm dövründə qoyulan siyasətin Ermənistanı azərbaycan- lılardan təmizləmək, xaricdəki erməniləri Qafqaza yerləşdir- mək planının yeni formada davamı idi. Qərarın 11-ci mad- dəsində də bu, açıqca qeyd edilmişdi. Həmin bənddə deyilir- di: “Ermənistan SSR Nazirlər Sovetinə icazə verilsin ki, azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalı- 1 Paşayev A. Köçürülmə. Bakı, 1995, s. 3. 2 Məmmədov İ., Əsədov S. Ermənistan azərbaycanlıları və onların acı taleyi. Bakı, 1992, s. 48. 166 ğına köçürülməsi ilə əlaqədar onların boşaltdıqları tikililər- dən və yaşayış evlərindən xaricdən Ermənistana gələn erməniləri yerləşdirmək üçün istifadə etsinlər” 1 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti özünün 14 aprel 1948-ci il 455 saylı qərarı ilə SSRİ hökumətinin bədnam qərarlarının icrasına başladı. Lakin bir cəhəti qeyd etməliyik ki, Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri T.Quliyev köçürülənlərin qəbul edilməsi üçün görülən ha- zırlıq işlərinin “qeyri-qənaətbəxş olmasını, azərbaycanlı- ların Ermənistanın əsasən dağlıq rayonlarında yaşamaları- nı, Kür-Araz ovalığı rayonlarında yaşayış evinin olmadı- ğını, torpağın yararlı hala salınmadığını nəzərə alaraq Ermənistan azərbaycanlılarının yaşayış üçün daha əlverişli olan rayonlara köçürülməsinə icazə verilməsini SSRİ hökumətindən xahiş edirdi. 2 Lakin bu xahişlərə məhəl qo- yulmadı. Nəticədə 1948-1953-cü illərdə Ermənistanın 23 ra- yonunun 150-dən artıq yaşayış məskənindən 150 min nə- fərdən çox azərbaycanlı kütləvi surətdə və zorakılıqla öz doğma yurdlarından deportasiya olunmuşdular. Dəniz sə- viyyəsindən 1900-2000 metr yüksəlikdə, dağlıq rayonla- rında yaşayanlar Azərbaycanın aran rayonlarına köçürülür və onlar yerli şəraitə uyğunlaşa bilmədiklərindən Azərbay- canın müxtəlif rayonlarına səpələnməli olurdular. Son illərə qədər azərbaycanlıların 1948-1953-cü il- lərdəki deportasiyasının öyrənilməsi qadağan olunmuş mövzulardan idi. Bu haqda ilk dəfə 1988-ci il hadisələrin- dən sonra açıq danışılmağa başlandı. 1990-cı ildə “Didər- ginlər” kitabı çapdan çıxdı. Bir il sonra “Respublika” və 1 “Vətən səsi” qəzeti, 1991, 8 may; “Respublika” qəzeti, 1997, 20 avqust. 2 “Xalq qəzeti”, 1997, 26 dekabr. 167 “Vətən səsi” qəzetlərində 1 A.Paşayevin arxiv materialları əsasında yazdığı “Köçürülmə” adlı silsilə yazıları işıq üzü gördü, 1995-ci ildə isə kitab halında çapdan çıxdı. 2 Respublika Prezidenti Heydər Əliyev haqlı olaraq o dövrü xatırladaraq, ürək ağrısı ilə demişdir: “Hamımız yaxşı bilirik ki, o vaxt bizim soydaşlarımız – azərbaycanlı- lar o yerlərdən, o doğma vətənlərindən, yurdlarından zorla çıxarılarkən, deportasiya edilərkən nə qədər itkilər ver- dilər, çətinliklərə məruz qaldılar, nə qədər insanlar tələf oldular... Hətta məlumdur ki, bəziləri burada yaşaya bil- mədilər, gizli olaraq qayıdıb öz yerlərinə, evlərinə getdi- lər. Nə qədər əzab, əziyyət, çətinliklər çəkdilər. Hesab edirəm ki, bu da bizim xalqımıza qarşı edilən ən böyük ədalətsizlikdir”. 3 1948-1953-cü illərdə Ermənistandan azərbaycanlı- ların deportasiya edilməsini araşdırmaq, öyrənmək və ha- disələrə hüquqi-siyasi qiymət vermək üçün ölkə prezidenti Heydər Əliyev “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” tarixi fərman (18 dekabr 1997-ci il) vermişdir. 4 Bu fərman xalqımızın qə- dim zamanlardan toplum halında yaşayış yerləri olan Göyçə-Zəngəzur, İrəvan, Çuxur-Sədd, Dərələyəz, Ağbaba və yüzlərlə unudulmuş ata-baba yurdlarının yenidən təd- qiq olunması, bu diyarda yaşayanların başına gətirilən sonsuz bəlaların ətraflı şəkildə öyrənilməsi, saxtalaşdırıl- mış tariximizin bərpası, tarixi həqiqətlərin aşkara çıxarıl- 1 “Respublika” qəzeti, 1991, 13 aprel; “Vətən səsi” qəzeti, 1991, 8, 17, 22, 28 may. 2 Paşayev A. Köçürülmə. Bakı, 1995. 3 “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 28 may. 4 Yenə orada, 1997, 19 dekabr. 168 ması üçün qiymətli, əvəzsiz tarixi sənəddir. Ölkə Prezidentinin bu tarixi fərmanı imkan verəcək ki, azərbaycanlıların öz tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası hərtərəfli tədqiq edilsin, Azərbaycan xalqına qarşı dövlət səviyyəsində həyata keçirilmiş bu ta- rixi cinayətə hüquqi-siyasi qiymət verilsin və o, beynəl- xalq ictimaiyyətə çatdırılsın. Ermənistanın müxtəlif yerlərindən Azərbaycana doğru istiqamətlənən, hər dəfə azərbaycanlıların qədim yurdlarından, dədə-baba ocaqlarından didərgin salınması ilə nəticələnən qaçaqaçların hamısında Naxçıvan da keçid yeri olub. Göyçə mahalından, Gümrü elindən, Vedibasar- dan, Dərələyəzdən, Zəngəzurdan, Mehri dərəsindən köç edənlərin böyük əksəriyyəti ilk növbədə bura üz tutublar. Naxçıvan Ermənistan yaylası ilə böyük Azərbaycan ara- sında körpüyə dönüb. 1 1948-1953-cü illər deportasiyasında da Naxçıvan həm keçid yeri vəzifəsini yerinə yetirmiş, həm də zorla köçürülənlərə öz qoynunda yer vermişdir. Qanunla Naxçı- vana köçürülmə nəzərdə tutulmasa da, aldadılan kəndlilər Naxçıvana pənah gətirmişlər. Həmin dövrdə rəsmi cədvəl üzrə köçürülənlərdən, qeydiyyata alınan əhalidən başqa, xeyli əhali də özbaşına Azərbaycanın müxtəlif rayonlarına köçmüşdür. 1948-1953-cü illərdə Ermənistandakı azərbaycanlı- lar Azərbaycan hökumətinə, Naxçıvan rəhbərlərinə müra- ciət edərək xahiş edirdilər ki, onların Naxçıvan Muxtar Respublikasında yerləşdirilmələrinə köməklik göstərsinlər. Zəngibasar rayonunun Elyas kəndinin 220 nəfər kolxoz üzvü Naxçıvan Muxtar Respublikasının indiki Şə- 1 Həbibov İ. Keçid yeri //Didərginlər, Bakı, 1990, s. 303. 169 rur rayonunun Şəngiley ərazisinə və Dərəkənd kəndlərinə 150 təsərrüfatın köçməsini xahiş edirdilər. Naxçıvan Vi- layət Komitəsinin katibi Y.Yusifov AK(b)P MK qarşısın- da məsələ qaldırırdı ki, həmin təsərrüfatların və əlavə 150 təsərrüfatın da (cəmi 300 təsərrüfat) Noraşen rayonunda qəbuluna icazə verilsin. 1 1949-cu ilin sentyabrında Sisyan rayonunun Şəki kəndinin kolxozçuları da Azərbaycan SSR Nazirlər So- vetinə göndərdikləri ərizədə onlara Şahbuz rayonuna köç- məyə icazə verilməsini xahiş edirlər. 2 1950-ci ilin fevralında respublika Köçürmə İdarəsi Naxçıvan Vilayət Komitəsi və Nazirlər Sovetinin 1950-ci ilin yazında 500 təsərrüfatın Ermənistan SSR-dən Noraşen rayonuna köçürülməsinə icazə vermək barədəki xahişinə cavab olaraq bildirirdi ki, hazırda rəsmən yalnız Kür-Araz ovalığına köçürmədən danışılmasına baxmayaraq, Nax- çıvan MSSR Ermənistan SSR-in Qarabağlar, Vedi, Artaşat rayonlarından özbaşına gələn azərbaycanlı əhalini qəbul edir. Onların arasında Kür-Araz ovalığına köçürmə bileti olanlar da vardır. Köçürmə idarəsi Naxçıvan MSSR rəhbərliyini xəbərdar edirdi ki, gələcəkdə bu cür hallara yol verməsin. 3 Ermənistanın Qurdqulu (indiki Oktamberyan) ma- halının Kərimarxı, Hacıbayramlı, Xeyirbəyli, Şavarat kəndlərinin əhalisi Azərbaycanın bir sıra rayonları ilə yanaşı, Naxçıvanın Əliabad, Didivar və Şıxmahmud kənd- lərinə də köçmüşlər. 4 Ümumiyyətlə, deportasiya illərində Ermənistandan 1 Paşayev A. Göstərilən kitabı, s. 30. 2 Yenə orada. 3 “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 11 iyul. 4 “Elturan” jurnalı, 1992, №1, s.18. 170 yüzlərlə azərbaycanlı ailəsi Naxçıvana gəlmiş və burada məskunlaşmışdır. Azərbaycanlılara qarşı Ermənistanda məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalmışdır. Bu ədalətsizlik gec də olsa beynəlxalq aləmə bütün təfsilatı ilə çatdırılmalı, hadisələrə hüquqi-siyasi qiymət verilməlidir. 8. ERMƏNİ YARAQLILARININ NAXÇIVANA TƏCAVÜZÜ XX əsrin 80-90-cı illərində Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyətin gərginləşməsindən istifadə edən ermə- ni yaraqlıları Naxçıvan ərazisinə də – onun sərhəd ra- yonlarına, kəndlərinə silahlı basqınlar edirdilər. Erməni daşnaklarının "böyük Ermənistan" yaratmaq planlarında Naxçıvan mühüm yer tuturdu. Tarixin bir sıra mərhə- lələrində ermənilər Naxçıvanı tutmaq və onu "böyük Er- mənistan"a qatmaq üçün buraya hərbi təcavüz etmiş, minlərlə naxçıvanlını vəhşicəsinə qətlə yetirmiş və doğ- ma ata-baba torpaqlarından didərgin salmışlar. Bununla belə, naxçıvanlılar erməni yaraqlılarına layiqli cavab vermiş, onların bu ərazini işğal etmələrinə imkan ver- məmişlər. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi başlayandan erməni işğalçıları Naxçıvanın sərhəd kəndlərini atəşə tutur, əllə- rinə fürsət düşdükcə azərbaycanlıların mal-qaralarını oğurlayıb Ermənistana aparırdılar. Muxtar respublikanın sərhəd kəndlərinə ermənilərin aramsız hücumları rəsmi hakimiyyət orqanlarının və hərbçilərin gözləri qarşısın- da baş versə də bunların qarşısı alınmırdı. Xüsusilə də, 171 minlərlə azərbaycanlı qaçqınların Ermənistandan qaça- raq muxtar respublikaya gəlmələri və bu zaman haki- miyyət orqanlarının müşahidəçi mövqe tutmaları burada vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdi. Azərbaycan rəhbərliyi muxtar respublikada vəziy- yəti nəzarət altına almaq üçün yerli rəhbərlikdə dəyişik- lik etdi. 1990-cı il yanvarın 3-də Vilayət Partiya Komi- təsinin növbədənkənar plenumunda H.İsayev birinci ka- tib vəzifəsindən azad edilmiş, onun yerinə Naxçıvan MSSR Nazirlər Sovetinin sədri A.Cəlilov seçilmişdi. Lakin yeni rəhbərlik ümummilli məsələlərdə xalqın tə- rəfini tutduğundan mərkəzi partiya rəhbərliyi ilə onun arasında soyuqluq yarandı. Erməni yaraqlılarının təcavüzkar hərəkətlərinin qarşısını almaq, muxtar respublika əhalisinin təhlükə- sizliyini qorumaq üçün heç bir real addım atılmadığını görən xalq özü təşkilatlanır, özünümüdafiə və könüllü dəstələr yaradırdı. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ermənistanla sərhəddə yerləşən bütün kəndlərində post- lar qurulmuş, müdafiə işini düzgün təşkil etmək üçün ra- yonlarda müdafiə komitələri və qərargahlar yaradıl- mışdı. Xeyli vaxt idi ki, erməni yaraqlıları Şərur rayonu- nun Kərki kəndinə hücumlar edir, burada yaşayan azər- baycanlıları öldürmək, yaxud buradan çıxarmaq üçün cəhdlər edirdilər. 1990-cı il yanvarın 15-i və 17-də er- məni daşnaklarının kəndə hücumu da dəf edildi. Lakin bununla belə, təhlükəsizliklərini qorumaq adı altında or- du nümayəndələrinin göstərişi ilə kəndi qoruyan könül- lülər və milis işçiləri kənddən çıxarıldıqdan sonra daxili xidmət qoşunları da Kərkini tərk etdilər. Yanvarın 18- 172 19-da kənd ermənilərin əlinə keçdi 1 . Kərkinin işğalından sonra erməni yaraqlılarının Sədərəyə, Şərura, Gərmə- çatağa, Buzqova, Şadaya, Günnütə, Cağazirə və b. yaşa- yış məntəqələrinə hücumları artdı. Yerli əhalidən ölən və yaralananlar olurdu. Bütün bunlar ittifaq və respub- lika rəhbərliyinin gözü qarşısında baş verir, lakin onlar heç bir əməli tədbirlər görmürdülər. Hakimiyyət dairələrinin fəaliyyətsizliyi Muxtar Respublika əhalisini və rəhbərliyini radikal addımlar atmağa sövq etdi. Xalqın tələbi və təzyiqi ilə yanvarın 19-da çağırılmış sessiya Naxçıvan MSSR-in SSRİ tərkibindən çıxması haqqında məsələni müzakirə etdi. "Naxçıvan MSSR-də yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət haqqında" Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin qərarı ilə muxtar respublikanın ərazi bütövlüyü və vətəndaşlarının həyatı təhlükə qarşı- sında qaldığından, Qars müqaviləsinin şərtləri kobud şəkildə pozulduğundan Naxçıvan MSSR SSRİ-nin tər- kibindən çıxaraq özünü müstəqil respublika elan etdi 2 . 1990-cı il yanvarın 27-də Azərbaycan SSR Ali So- vetinin Rəyasət Heyəti Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin Naxçıvan MSSR-in SSRİ-nin tərkibindən çıxması haq- qında qərarını ləğv etsə də, 3 həmin qərarın Naxçıvanın taleyi üçün, onun beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması üçün böyük əhəmiyyəti oldu. Hadisələrdən bir qədər sonra Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin həmin tarixli qərarını nəzərdə tutan Heydər Əliyev qeyd edirdi: "Naxçıvanlıların bu cəsarətli addımı o vaxt sovetlər ittifaqında yeganə bir addım idi... Bu 1 Qayıdış (1990-1993). Təkmilləşmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr. Bakı: "Azərbaycan", 2008, s. 817. 2 "Şərq qapısı" qəzeti, 1990, 20 yanvar. 3 "Kommunist" qəzeti, 1990, 28 yanvar. 173 naxçıvanlıların nə qədər cəsarətli, qeyrətli, nə qədər azadlıqsevər və müstəqilliyə nə qədər bağlı olduqlarını sübut etdi, nümayiş etdirdi". 1 Erməni daşnakları Naxçıvanı blokadaya almaq üçün Bakı-Şərur sərnişin və yük qatarlarına basqınlar edir, atəşə tutur, onun hərəkətinə hər vəclə mane olmağa çalışırdılar. 1990-cı il martın 24-də isə Şərur-Bakı sərnişin qatarı Mehri rayonundan keçərkən ermənilər tərəfindən partladıldı. Aparılan danışıqlar nəticə vermir- di. Sərnişin qatarlarının təhlükəsiz hərəkəti barədə söz versələr də, ermənilər verdikləri sözə əməl etmirdilər. 1991-ci il aprelin 20-də Ordubad-Mehri zonasında Nax- çıvan MR Ordubad rayonunun və Ermənistanın Mehri və Sisyan rayonlarının yerli hakimiyyət və hüquq müha- fizə orqanları rəhbərlərinin görüşü olmuşdu. Azərbay- can dəmir yolunun Mehri sahəsində dəmiryol nəqliyya- tının təhlükəsiz və fasiləsiz işləməsi məsələləri müzaki- rə edildi. 2 Qatarların hərəkəti bərpa edilsə də, aprelin 28-dən etibarən yenidən dayandırıldı. Çünki həmin gün erməni yaraqlıları Sədərək qəsəbəsini atəşə tutmuş, nəti- cədə 13 nəfər yaralanmış, onlarla yaşayış evi və ictimai bina dağıdılmışdı. Mayın 7-də Batabat yaylağındakı və Culfa rayonunun Ərəfsə kəndi yaxınlığındakı milis post- larına atəş açılmışdı. Mayın 13-də SSRİ Daxili İşlər Na- zirliyinin nümayəndəsinin iştirakı ilə Naxçıvan MR Sə- dərək rayonu və Ermənistanın Yexeqnadzor və Ararat rayonları sovet və hüquq mühafizə orqanları nümayən- dələrinin görüşü keçirilmiş, sərhədyanı rayonda vəziy- yət müzakirə olunmuşdu. 1 Ömrün üç günü. Bakı: "Ergün", 1997, s. 33. 2 “Kommunist” qəzeti, 1991, 22 aprel. 174 Naxçıvan Muxtar Respublikasını yaranmış vəziy- yətdən xilas etmək, ermənilərin silahlı basqınlarından qorumaq, əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsə- dilə Naxçıvan MR Ali Məclisinin 7 sentyabr 1991-ci il tarixli qərarı ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Milli Müdafiə Komitəsi yaradıldı. 1 Bir həftə sonra Sədərək rayonundakı milis postu yenə atəşə tutuldu. Erməni quldurları Ordubad rayonu ərazisindən iki nəfər çobanı və min başa yaxın mal- qaranı, Şahbuz rayonu Güney Qışlaq kəndi ərazisindən 250 baş xırdabuynuzlu heyvanı aparmışlar. Sentyabrın 11-də Azərbaycan dəmir yolu hərbiləşdirilmiş mühafizə dəstəsinin üç atıcısı zorla Mehriyə aparılmış, onların tabel silahı alınmış və döyülmüşlər. Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev Ermənistan Ali Sove- tinin sədri L.Ter-Petrosyanla telefonla danışmış, Azər- baycan dəmir yolunun Mehri stansiyasında sərnişin və yük qatarlarına və həmsərhəd kəndlərə basqınların, adamların tutulub girov saxlanılmasının, mal-qaranın qaçırılmasının kökünü kəsmək üçün tədbirlər görülməsi- ni tələb etmişdir. 2 Sentyabrın 20-də Ermənistanın Sisyan rayonu əra- zisindən 60 nəfərlik quldur dəstə Batabatdakı Biçənək adlanan yerdə yerləşən teleradio ötürücüsünü dağıtmış, cihazları sıradan çıxarmışlar. Erməni yaraqlıları tərə- findən zorla aparılmış 2 çobanın - Xəlil Xəlilovun, Əş- rəf Cabbarovun - meyitləri sərhəd yaxınlığından tapıl- mışdır. Oktyabrın 16-da Ordubad ilə Mehri rayonunun 1 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, c. 6, Bakı: “Elm”, 2002, s.479-480. 2 Qətiyyətin təntənəsi (sənədli xronika). Bakı: "Səhər", 1995, s. 190. 175 sərhəddində tərəflər girov tutulmuş adamları bir-birinə qaytarmışlar. Noyabrın 5-də Naxçıvan Bakı istiqamətində və əks istiqamətdə sərnişin qatarlarının hərəkəti bərpa olun- muşdur. Erməni tərəfi ilə danışıqlar zamanı tələb olun- muşdur ki, dəmir yolunun Mehri sahəsində qatarların hərəkətinin təhlükəsizliyi təmin edilsin. Ermənistan pre- zidenti Heydər Əliyevi əmin etmişdir ki, erməni tərəfi Mehri rayonunun ərazisində qatarların təhlükəsiz hərə- kətini təmin edəcəkdir. Noyabrın 28-də yük qatarlarının hərəkəti bərpa edildi. Sərnişin qatarlarının təhlükəsiz- liyinə erməni tərəfi təminat vermədiyindən onların hərə- kəti dayandı. Dekabrın 8-də erməni yaraqlıları Ordubad dəmir yolu stansiyası təmir briqadasının 12 işçisini girov gö- türdülər. Heydər Əliyevin Ermənistan prezidenti ilə da- nışığından sonra dekabrın 19-da 12 nəfər geri qaytarıldı. Eyni zamanda, dekabrın 16-dan saxlanılan Bakı - Şərur qatarı azad edildi. Azərbaycan xalqı Naxçıvan MR-dəki hadisələri, Heydər Əliyevin xalqı, ordunu səfərbər etməsini, düşü- nülmüş diplomatik tədbirlər görməklə düşmənin güclü hücumlarının qarşısını uğurla almasını böyük ümid və həyəcanla izləyirdi. Erməni silahlı birləşmələri qısa fasilədən sonra 1992-ci il mayın 5-də sərhədi keçərək, Naxçıvan MR-in sərhədyanı yaşayış məntəqələrinə ye- nidən basqın etdilər. Sədərək qəsəbəsi üzərinə hücumda beş piyadaların döyüş maşınının, iki zirehli transport- yorun və bir tankın köməyi ilə 700-ə yaxın silahlı er- məni hərbi qulluqçusu iştirak etmişdir. 1 Sədərək qəsə- 1 Qətiyyətin təntənəsi (sənədli xronika). Bakı: "Səhər", 1995, s. 288. 176 bəsi, Havuş, Günnüt, Yuxarı Yaycı kəndləri yaxınlığın- dakı döyüşlər zamanı 42 nəfər yaralanmış, 3 nəfər həlak olmuşdu. Mayın 7-də səhər tezdən Sədərək qəsəbəsi və Havuş kəndi müxtəlif toplardan atəşə tutulmuş, 20 nəfər yaralanmışdı. Sədərəkdə böyük dağıntılar olmuşdu. 1 Mayın 5-də Naxçıvan şəhərində, mayın 7-də Şərur rayonunun mərkəzində mitinq keçirildi. Heydər Əliyev hər iki mitinqdə çıxış etmiş, sabitliyi saxlamaq naminə bütün qüvvələrin birləşməsini zəruri hesab etmişdi. Azərbaycan ərazisindən buraya elektrik enerjisi və ya- nacaq verilməsini təmin edən kommunikasiya xətləri Ermənistanda bağlanılmışdı. Telefon və teleqraf rabitəsi pozulmuş, dəmir yolunda hərəkət dayanmışdı. Naxçıvan Muxtar Respublikası yenə işıqsız və qazsız qalmışdı. Mayın 8-də «Milliyyət» qəzetində Naxçıvandakı hərbi vəziyyətlə bağlı məlumatlar verilmişdi. Türkiyə- nin Baş naziri S.Dəmirəl ABŞ prezidenti Corc Buş ilə telefon danışığında bildirmişdi ki, Ermənistan Naxçıva- na hücumları davam etdirsə, Türkiyə kənar müşahidəçi kimi qala bilməyəcəkdir. 2 Sədərək rayonunda təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədilə orada hərbi vəziyyət elan edildi. 1992-ci il may ayının əvvəllərində Naxçıvan MR-də, Azərbayca- nın Ermənistanla sərhədlərində gərginlik yenidən artdı. Düşmən Naxçıvan tərəfdən hücum olacağından ehtiyat- lanaraq oradakı hərbi hissələrin başını qatmaq, həm də Azərbaycanda yaranmış xaosdan bəhrələnərək yeni tor- paqlar ələ keçirmək niyyətində idi. Mayın 18-də Muxtar Respublikanın Sədərək, Günnüt, Havuş, Yuxarı Buzqov, 1 Yenə orada, s. 289. 2 "Milliyət" qəzeti, 1992, 8 may. 177 Şada, Biçənək və s. qəsəbə və kəndlərinə güclü hücum- lar başlandı. Erməni faşistləri hətta zəhərli kimyəvi si- lahdan istifadə edirdilər. Sədərəkdə qanlı döyüşlər 40 gün davam etdi. Naxçıvanlıların hamısı Sədərəyin mü- dafiəsinə qalxdı. Onlar qəhrəmanlıqla vuruşurdular. Qə- səbənin yüz metrliyindəki Mil dağından 10 gün müd- dətində 17 şəhidin cəsədini götürmək mümkün olmadı. Heydər Əliyevin şəxsi nüfuzu bir günlük atəşkəs yaratmağa kömək etdi, şəhidləri 1992- ci il mayın 28-də döyüş zonasından götürüb dəfn etmək mümkün oldu. 1 Kəndlərə xeyli ziyan dəymiş, evlər və inzibati binalar dağıdılmışdı. On minlərlə insan çadırlarda, meşələrdə ağır şəraitdə yaşamağa məcbur olmuşdu. 2 Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev erməni təcavüzünün qarşısını almaqda diplomatik vasi- tələrdən geniş istifadə etdi. Hələ martın 23-də onun Tür- kiyəyə səfəri zamanı Baş nazir Süleyman Dəmirəl bütün dünyaya bəyan etmişdi ki, Naxçıvan MR-in statusunda bir dəyişiklik meydana gələrsə, mövcud müqaviləyə əsasən Türkiyə öz sözünü deyəcəkdir. Mayın 18-də gecə Türkiyə Nazirlər Kabineti toplanıb geniş bəyanat qəbul etdi. Türkiyə rəhbərliyinin və Heydər Əliyevin birgə səyləri sayəsində erməni təcavüzkarlarının niyyəti dün- ya ictimaiyyətinə çatdırıldı. 57 dövlət bu təcavüzü pis- lədi. NATO xüsusi bəyanat verdi. 3 Rusiya burada geri çəkilməyə məcbur oldu. MDB Birləşmiş Silahlı Qüvvə- lərinin Baş komandanı marşal Şapoşnikovun qeyd etdiyi kimi, Türkiyənin Naxçıvana kömək etməsi Üçüncü dün- 1 "Şərq qapısı" qəzeti, 1992, 23 may. 2 "Oğuz yurdu" qəzeti, 2001, 15 sentyabr. 3 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, c. 6, Bakı: “Elm”, 2002, s. 333. 178 ya müharibəsinə gətirib çıxara bilərdi. Mayın 24-də Er- mənistanın təklifi ilə danışıqlar başlandı və sabitlik təmin edildi. Yenicə hakimiyyətə gələn AXC-Müsavat iqtidarı əvvəlki hakimiyyət kimi ölkəni idarəetmə qabiliyyətinə malik deyildi. Onlar da Naxçıvana ögey münasibət bəs- ləyir, xalq arasında gündən-günə nüfuzu artan Heydər Əliyevə qarşı ciddi mübarizəyə başlamışdı. 1 1991-ci ilin dekabr ayından Naxçıvan MR-ə qaz, 1992-ci ilin iyul ayından elektrik enerjisi verilmirdi. 1992-ci ilin aprel ayından buraya qatarların hərəkəti tam dayandırılmışdı. 2 Muxtar Respublika blokadaya düşmüşdü. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Naxçıvan əhalisi muxtar respublikanın müdafiəsini möhkəmləndirmək üçün öz köməyini göstərirdi. Muxtar Respublikanın bü- tün yaşayış məntəqələrində könüllülərdən ibarət özünü- müdafiə dəstələri yaradılmış və onlar sərhəd kəndlərin- də yerləşdirilmişdi. Heydər Əliyevin Naxçıvanda yaşaması, Naxçıvan MR Ali Məclisinə rəhbərlik etməsi, bölgənin müdafiə- sini təşkil etməsi, rəhbərliklə xalqın birliyini yaratması Naxçıvanı gözlənilən təhlükələrdən, erməni təcavüzün- dən xilas etdi. Onun ağıllı və uzaqgörən tədbirləri ermə- ni daşnaklarının niyyətlərini ürəklərində qoydu, arzuları puç oldu. Belə tədbirlərdən biri də Heydər Əliyevin təklifi ilə yaradılan inkişaf və müdafiə fondu oldu. Belə bir fond Ali Məclisin Rəyasət Heyətinin 25 may 1992-ci il tarixli iclasının qərarı ilə yaradıldı. 3 1 "Şərq qapısı" qəzeti, 1992, 28 may. 2 Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, c. 6, Bakı: “Elm”, 2002, s. 334-335. 3 Qayıdış (1990-1993). Sənədlər toplusu. Bakı: “Azərbaycan”, 1996, s. 533- 534. 179 Heydər Əliyev Muxtar Respublikada hərbi qurucu- luq məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. Onun birbaşa rəhbərliyi altında Naxçıvandakı 75-ci motoatıcı divizi- yasının, 41-ci sərhəd qoşunları dəstələrinin komandan- lıqları ilə aparılan danışıqlar nəticəsində həmin hərbi hissələr dinc şəraitdə onlara aid olan silah-sursatı təhvil verərək muxtar respublika ərazisindən yola salındı. Bun- dan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikasının müdafiə imkanları artdı, Naxçıvanın müdafiəsi daha da möhkəm- ləndirildi. 1992-ci il sentyabrın 29-da Naxçıvan Muxtar Res- publikası ərazisində Azərbaycan milli ordusunun və Azərbaycan Milli Sərhəd Qoşunlarının hissələri fəaliy- yətə başladılar. Beləliklə, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məc- lisinin Sədri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə keçən əsrin 90-cı illərin əvvəllərində Naxçıvanda müdafiə və hərbi quruculuq sahəsində həyata keçirilmiş tədbirlər bölgənin düşmən əlinə keçməsinin qarşısını aldı, ictimai-siyasi vəziyyətin sabitləşməsinə, əmin-amanlığın möhkəmlən- məsinə əsaslı təsir göstərdi. |