34
məyib. Halbuki bu cəhət “Kitab”da aydın şəkildə ifadə olunub:
“Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin deməzmi olur” (D-242).
Yuxarıda qeyd etdik ki, “Kitab”a istinad etməmək bir sıra
səhv nəticələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Bu mənada qo-
humluq münasibəti bildirən “həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sö-
zünün dilçiliyimizdəki ümumi mənzərəsini nəzərdən keçirək;
F.Ağayeva arvad və yoldaş sözlərini sinfi jarqon kon-
tekstində təqdim edir, “yoldaş” sözünün (arvad mənasında) bir
evfemizm kimi yeni yarandığını isə C.Cabbarlı və M.İbrahimov-
dan gətirdiyi dialoqlarla, eyni zamanda F.Köçərlinin fikirlərinə
istinad etməklə əsaslandırmağa çalışır: “F.Köçərli keçmişdə
qadınların vəziyyətindən bəhs edən “həqiqi gözəllik və hərəkətsiz
nisfimiz” adlı məqaləsində göstərir ki, “arvad tayfası” anadan
kəniz doğulur, ərə getdikdə ərinə kənizlik edir və həmişə ərinə və
yoldaşına “ər” və “yoldaş” deməyib, sahibim deyir... Sinfi jarqon
baxımından haqqında mübahisə və mübarizələr gedən sözlərdən
biri də “arvad” sözüdür. C.Cabbarlının “Yaşar” pyesində kəndli
qızı Yaqut sanki “arvad” sözünün evfemizmlə əvəzlənməsindən
nisgilli-nisgilli danışır:
“Yaqut. ... O sizinlə gələn arvad kimdir?
Yaşar. O mənim yoldaşımdır.
Yaqut. Yoldaşın, yəni arvadın da...
Yaşar. Yox mənim arvadım yoxdur, evlənməmişəm. Xalis
subayam ki, varam.
Yaqut. Burada indi adamlar öz arvadlarına yoldaş da deyirlər
axı”.
Bu söz ətrafında gedən çəkişmələr indi də davam etməkdə-
dir. M.İbrahimovun “Kəndçi qızı” komediyasından misal:
“Vahid. ... Elə qız ki, mənə arvad olsun.
Ayxanım. Arvad yox, yoldaş.
Vahid. İkisi də birdir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
35
Ayxanım. Yox, bir deyil...”
1
.
A.Aslanov evfemizmlərə müxtəlif bucaqlardan münasibət
bildirsə də, həyat yoldaşı ifadəsinin son zamanlarda yarandığını
göstərir: “Hətta kişilər başqasının qadınının adını çəkməyi belə
qəbahət hesab edirlər. Buna görə də bəzən filankəsin əyalı, filan-
kəsin zövcəsi, Əhmədin külfəti kimi ifadələr işlədirlər. Özünün və
ya başqasının qadınının, kişisinin adını çəkmək o dərəcədə
qəbahət hesab edilirdi ki, hətta danışan şəxs onların adları əvəzinə
evfemizmlər işlətməklə kifayətlənməyir, üstəlik üzrxahlıq edir.
Son zamanlarda mənim arvadım əvəzinə həyat yoldaşım, ömür
yoldaşım kimi yeni evfemistik ifadələr yaranmışdır ki, bu da tabu
ilə əlaqədardır”;
2
B.Xəlilov həyat yoldaşı, ömür-gün yoldaşı kimi ifadələri
tabu sözlər hesab edir, eyni zamanda bu tip sözlərin milli-mənəvi
dəyərlərlə bağlı olduğunu qeyd edir: “Tabu sözlərin bir qismi
mental xüsusiyyət, milli-mənəvi dəyərlərlə bağlı olaraq meydana
çıxır. Məsələn: özünün və ya başqasının qadınının, kişisinin adını
çəkmək üçün (müsəlman aləmində ad çəkmək qəbahət hesab
olunmuşdur) həyat yoldaşım, ömür-gün yoldaşım, uşaqların atası,
uşaqların anası və s. ifadələr işlədilir”
3
.
“Yalnız mənası təzə olan neologizmlər semantik neologizm
adlanır”, – deyən A.Qurbanov yazır: “...yoldaş sözü əvvəllər birgə
səfərə çıxan, yol gedən mənasını bildirdiyi halda, indi həyat
yoldaşı, həmfikir və s. mənaları ifadə edir”
4
.
H.Həsənov yoldaş sözünün “arvad” mənasında işlənmə tari-
xini konkret olaraq göstərməsə də, onun izahlarından, xüsusən də
fikri təsdiq üçün təqdim etdiyi nümunələrdən belə anlaşılır ki,
“həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü sovet dövrünün məhsu-
1
Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov. Azərbaycan dilinin semasilogiyası. Bakı,
1979, s.45-46.
2
Müasir Azərbaycan dili. I cild, Bakı, 1978, s.225.
3
B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, s.200.
4
A.Qurbanov. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1985, s.224.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
36
ludur: “Sözün mənaca dəyişməsi nəticəsində mənaca genişlənən
sözlərə istismar, imtahan, böyük yoldaş və s. leksik vahidləri gös-
tərmək olar. Burada ilk əsas məna qalmaqla yeni mənalar meyda-
na gəlmişdir... imtahan – hər hansı bir fənn üzrə keçirilən yoxla-
ma, imtahan komissiyası, sınaq – məni imtahana çəkir: yoldaş-
dost, rəfiq-məktəb yoldaşı, vətəndaş - bir yoldaş sizi soruşurdı,
arvad-həyat yoldaşı...”
1
.
Fikrimizcə, yuxarıda adları çəkilən müəlliflər (onların sayını
artırmaq da olar) üç mənbəni nəzərə almayıblar: 1) “Kitab”ı; 2)
Azərbaycan dili şivələrini; 3) “Kitab”ın rus dilinə V.V.Bartold
tərəfindən tərcüməsini. Bu mənbələrdəki faktları ayrılıqda
nəzərdən keçirək:
“Kitab”da “yoldaş” sözünün arvadı mənasında işlənməsi
açıq-aydın şəkildə ifadə olunur: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi
yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). Bu, mətnin müasir şəklində (Zey-
nalov – Əlizadə nəşri, Bakı, 1988) düzgün verilib (yoldaş=ömür
yoldaşı); haşiyə: A.Məmmədova digər qorqudşünaslardan fərqli
olaraq “yoldaş” sözünün həm də “həyat yoldaşı” mənasında işlən-
diyini göstərir: halal – xatun – övrət – yoldaş, “arvad, həyat yol-
daşı”: Qaçan Qazan evin yağmalatsa, halalınıŋ əlin alur, dışra çı-
qardı...; Əzrayıl xatunıŋ canın olmağa gəldi. Adəmlər əvrəni yol-
daşına qıyamadı; Övrətiŋdəŋmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! Bu
sözlərdən hər biri ayrı-ayrılıqda başqa mənalar da ifadə edə bilər
(məs.: halal – qadın, xatun – xanım, yoldaş – dost və s.). Lakin
kontekstdən asılı olaraq sinonim cərgəyə qoyduğumuz bu lek-
semlər “arvad, həyat yoldaşı” mənalarındadır”
2
.
Azərbaycan dilinin bir sıra şivələrində, o cümlədən qərb
şivələrində “arvadı” və ya əri əvəzinə “yoldaşı” sözünün işlə-
dilməsi müşahidə olunur; “A bala, yoldaşıŋ kimlərdəndir, kimin
qızıdı”; Qızım, yoldaşıŋ hası tayfadandı, kimiŋ oğludu?
1
H.Həsənov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı, 1988, s.18-19.
2
A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.79.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
37
V.V.Bartoldun tərcüməsində yoldaş sözü “супруга” kimi
verilib (Москва – Ленинград, 1962, с.63).
Yəqin ki, bu mənbələrə istinad olunsa idi, “yoldaş” (həyat
yoldaşı mənasında) sözü semantik neologizm, yeni yaranmış ev-
femistik ifadə və s. başlıqlar altında şərh edilməzdi. Görünür,
burada sovet dövlətinə inam və sevgi, sovet ideologiyası ilə
silahlanma və s. də öz işini görüb. Bu tezislərlə müəyyən mənada
razılaşmaq da olar. Amma bu da var ki, həmin qeyri-dəqiq izahlar
bu gün də dilçiliyimizə dair yazılmış əsərlərdə təkrarlanmaqdadır.
Yəni nə yuxarıdakı üç mənbəyə, nə də ki 1999-cu ildə çap
olunmuş “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”nə (burada yoldaş
sözü “həyat yoldaşı”, “yaxın adam” mənasında verilib) istinad
olunmadan fikirlər söylənilir. Bu mənada “Kitab”da işlənmiş “yol-
daş” sözünü daha geniş müstəvidə izah etmək zərurəti yaranır.
Bəri başdan qeyd edək ki, arvad anlamlı “yoldaş” sözünə yalnız V
boyda – “Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda təsadüf olunur.
Heç şübhəsiz ki, bu, birbaşa situasiya, uyğun sintaktik mühitlə
bağlıdır: “Adəmlər əvrəni yoldaşına qıyamadı” (D-168); “Dəli
Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). “Ki-
tab”da arvadı anlamlı “yoldaş” sözü ilə müqayisədə dost, yaxın
adam və s. anlamlı “yoldaş” sözü üstün mövqedə görünür: “Hey
qıq eşüm, qırq yoldaşım! Qurban olsun sizə mənim başım!” (D-
190). Bundan əlavə, “yoldaş” sözünün metafora kimi işlənməsinə
də rast gəlinir. Beyrək atını öyərkən onu özünə, həm də ən yaxın
dost, yoldaş hesab edir: “Başıma iş gəldi, yoldaş deyərəm” (D-99).
Maraqlıdır ki, görkəmli qorqudşünas O.Ş.Gökyay “yoldaş” sö-
zünün yalnız “yol arkadaşı, arkadaş” mənalarından bəhs edir, yəni
yoldaş sözünün “arvadı” mənasını ifadə etməsinə, eləcə də meta-
fora yaratmada iştirakına münasibət bildirmir
1
. Azərbaycan dilçi-
ləri də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həyat yoldaşı birləşməsinin
bir evfemistik ifadə kimi sovet dövründə yarandığını xüsusi olaraq
vurğulayıblar. Bu mənada “həyat yoldaşı” ifadəsi ilə “Kitab”da
1
O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.313.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
38
arvadı mənasında işlənmiş “yoldaşı” sözünə müxtəlif bucaqlardan
yanaşmaq lazım gəlir: “həyat yoldaşı” ifadəsi “Kitab”dakı “yol-
daşı” (arvadı anlamlı) sözündən yalnız birinci komponentinə - so-
vet ideologiyası ilə səsləşən həyat sözünə görə (müq.et: yeni hə-
yat, yeni dövr...) fərqlənir; “Kitab”da “yoldaşı” sözü II növ təyini
söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənmişdir ki, bu da asanlıqla
bərpa oluna bilir. Daha doğrusu, birləşmənin birinci tərəfini
danışıq dilindəki “baş yoldaşı” (arvad, ər, həyat yoldaşı) ifadəsinə
söykənməklə bərpa etmək olur; belə bir bərpa isə “Kitab”da Banı-
çiçəyin dilindən verilmiş “...bir yasduqda baş qoduğım! “ağısının,
yaxud boylardakı – həlal, övrət, bir yastığa baş qoymaq = baş yol-
daşı (arvadı) sözlərinin zəncirvari bağlılığını əks etdirən sintaktik
bütövün, daha dəqiqi, Dəli Domrulun yoldaşının (arvadının) dilin-
dən verilmiş “Bir yasdıqda baş qoyub əmişdigim” misrasının se-
mantik tutumu (bir yastığa baş qoymaq – bir yerdə yatmaq, ər-ar-
vad olmaq) ilə bağlanır, mətnə yapışıqlı görünür; bir yastığa baş
qoymaq= baş yoldaşı olmaq – baş yoldaşı; “Kitab”ın poetik struk-
turunda arvadı anlamlı “yoldaşı” sözü ilə yanaşı, “Xan qızı” (Dir-
sə xanın arvadına müraciəti), “Xan babamın göygüsü – Xan ata-
mın kürəkəni (Burla xatunun Qazana müraciəti) kimi evfemistik
ifadələr də üstün mövqedə görünür... Bütün bunlar yoldaşı, həyat
yoldaşı kimi evfemistik ifadələrin sovet dövründə yaranmadığını,
minilliklərdən süzülüb gəldiyini sübut edir. Burada bir reallığı da
qeyd etmək yerinə düşür: “Dədə Qorqud kitabı”nı Azərbaycana
bağlayan çoxsaylı faktlar sırasına arvadı mənasında işlənmiş
“yoldaşı” sözünü də aid etmək olar. Belə ki, Azərbaycan dilindəki
arvadı və ya əri anlamlı baş yoldaşı, həyat yoldaşı kimi evfemistik
ifadələr Türkiyə türcəsində müşahidə olunmur. Konkret desək,
həmin vahidlərin Türkiyə türkcəsində qarşılığı belədir: baş yoldaşı
– eş, zevce; yoldaşı, yoldaşım – eşi, ailesi (eşim, ailem), kocası,
kocam; həyat yoldaşı – eş, zevce, koca. Fikrimcə, O.Ş.Gökyay bu
cür detalları nəzərə alsa idi, yəqin ki, “Kitab”ın dili ilə bağlı qeyri-
dəqiq mülahizələr söyləməzdi. Müəllif yazır: “...Azeri lehçesi o
yüzyılda (XIV yüzyıl) henüz müstakil bir lehçe olarak ortada
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
39
yoktur”
1
. Türkologiyada bu fikrin yanlışlığı tutarlı faktlarla arqu-
mentləşdirildiyi üçün cəmi bir faktı qeyd etməklə kifayətlənirəm:
XIV əsrdə Azərbaycan dili müstəqil bir dil kimi ortada olmasa idi,
“üzünü məndən nihan etmək dilərsən, etməgil...”, - deyən Nəsimi
Azərbaycan dilində poetik siqlətli “Divan” yarada bilməzdi.
“Duxa qoca oğlu Dəli Domrul boyu”nda həlal (qanuni izdi-
vac, ər-arvad), övrət (arvad) və yoldaş (arvad) sözlərinin ardıcıl
verilmiş sintaktik bütövlərdə sinonimik cərgə təşkil etməsi, daha
doğrusu, sinonimik cərgə kimi çıxış etməsi müşahidə olunur: həlal
– Sürdi həlalı yanına gəldi (D-166); övrət – Övrət burada soylamış
görəlim, xanım, nə soylamış... (D-167); yoldaş – Adəmilər əvrəni
yoldaşına qıyamadı (D-168); yoldaş – Dəli Domrul yüz qırq yıl
dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı (D-169). Bu sözlər sintaktik bütövləri
bir-birinə bağlayan ən əsas detallar kimi görünür. Burada
diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, sinonimik cərgədə türk
mənşəli “yoldaş” daha intensivdir, həm də sinonimik cərgə məhz
“yoldaş” sözü ilə tamamlanır.
“Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” cüm-
ləsində ahəngdarlıq, melodiyalılıq, poetik semantika çox qüvvətli-
dir. Burada təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, həmin cümlədə
“y” samitinin alliterasiyası (y-y-y-y-y-y), şadlıq mənasını qüvvət-
ləndirən “ş” alliterasiyası, daha doğrusu, üç dəfə kök morfemində
təkrarlanmış “aş” hissəsi (daş, yaş, yaş) birbaşa sintaktik bütövün
ilk hissəsi ilə bağlanır: “...yoldaşına qıyamadı. Allah təalaya bu-
rada yalvarmış, görəlim, necə yalvarmış... Yucalardan yucasan...
(D-168) (y-y-y-y-y-y-y; aş-ş-ş). Deməli, mətndə şadlıq mənasını
qüvvətləndirən vasitələrdən biri məhz “y” və “ş” alliterasiyalarının
zəncirvari bağlılığıdır, uyğun sintaktik mühitin uyğun forma ilə
ifadəsidir.
1
O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, s.CXCIV.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
40
“DƏDƏ QORQUD KITABI”NDA KİŞİ VƏ QADIN
OBRAZLARININ QOHUMLUĞU
“Kitab”da kişi və qadın obrazlarının qohumluq əlaqələri ən
az öyrənilən məsələlərdəndir. Dəqiq desək, bir sıra məqalə və
monoqrafiyalarda “Dastan”dakı qəhrəmanların qohumluq dərəcəsi
ilə bağlı izahlara təsadüf olunur. Burada bəzi faktları qeyd etməklə
kifayətlənirik: “Kitab”dakı qəhrəmanların qohumluq əlaqələrinə
dair ilk fikir söyləyənlərdən biri O.Ş.Gökyaydır. Müəllif Oğuz
bəyləri və xanımlarının qohumluq əlaqələrindən bəhs edərkən
mətndə birbaşa görünən, eyni zamanda mətn kontekstində müəy-
yənləşə bilən qohumluq münasibətlərinə aydınlıq gətirməyə çalış-
mışdır. Məsələn, “Banıçiçək” barədə yazır: “Bamsı Beyrək hika-
yesinde (III) baş yeri olan kadın. “Han” olarak sifatlanan, demək
ki Oğuz beylerinden olan Bay Bican Bey`in kızı”
1
. O.Ş.Gökyayın
bu izahı “Kitab”da tam aydın şəkildə ifadə olunub: “Bəg yigidim,
bu otağ Baybican bəg qızı Banıçiçəgiŋdir” (D-77). Yaxud “Don-
dar” barədə yazır: “Aruz”un torunu olan Dündar, genc Oğuz baha-
dırları kümesindendir”
2
. “Kitab”da Dondarın Aruzun nəvəsi ol-
ması konkret olaraq ifadə olunmayıb. Deməli, O.Ş.Gökyay Aruzla
Dondarın qohumluq əlaqəsini məhz “Kitab”ın poetik strukturuna
istinad etməklə, mətn semantikasına söykənməklə müəyyənləşdi-
rib. Burada xüsusi olaraq vurğulamaq lazım gəlir ki, O.Ş.Gökya-
yın bu cür izahları cəmi bir-iki sözü əhatə edir.
“Dastan”da bəzi adların xəsisliklə anıldığını xüsusi olaraq
qabardan K.Abdulla yazır: “... yaddaşımızın ən müxtəlif qatlarını,
dərinliklərini bir daha işə salmağa çalışaq. Hanı dediyin bəy
ərənlər, gəlimli-gedimli dünya?! Hanı?
Qıyan Səlcuq – Basatın qardaşı. Təpəgöz tərəfindən həlak
edilib.
1
O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul, 2000, s.183.
2
Yenə orada.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
41
Qaragünə - Salur Qazanın qardaşı...
Qırqqunuq – Qara Çəkurun oğlu. Niqabla gəzən dörd igiddən
biri.
Alp Rüstəm – iki qardaş bəbəyin öldürüb zəlil gəzən cənga-
vər.
Əmən – Yeynəyin dayısı. Adı bəlli bəylərlə düşmən üstünə
getməyən, beş axçalı ülüfəçilər (muzdlu əsgər?) özünə yoldaş
edən Oğuz bəyi. Peyğəmbərin üzünü görən Oğuz zadəganı.
Qıyan Səlcuq oğlu Dəli Dondar – Basatın qardaşı oğlu. At
ağızlı Aruzun nəvəsi. Dəmir qapı Dərbənddəki dəmir qapını yıxıb
alan Qazanı üç dəfə atından yıxa bilən Oğuz qəhrəmanı...
Elin Qoca oğlu Alp Ərən – Əlli yeddi qələnin kilidin alan,
otuz yeddi qələ bəyinin məhbub qızları ilə eşq qılan yeganə
“qızbaz” Oğuz cəngavəri.
Dəli Budaq – Qaragünənin oğlu, Salur Qazanın qardaşı oğlu
və kürəkəni. Hamidlə Mardin qələlərini yıxıb alan cəngavər. Na-
nı?... Əslində, cavab sualda gizlənir. Sual da, cavab da böyük və
ulu Dədə Qorqudun əsrlər boyu bizə verdiyi dərslərin içində, bö-
yük və müqəddəs həyat təcrübəsinin mayasında, canındadır
1
. Bu
təqdimat bir neçə baxımdan maraqlıdır: “Kitab”da az görünən
qəhrəmanların qohumluq münasibətlərinə müəyyən qədər aydınlıq
gətirilir; qəhrəmanların bədii təyinlərindəki bir sıra gizli məqamla-
ra işıq salınır; qəhrəmanların sonrakı taleyi barədə fikir yürüdülər-
kən mətnin semantik tutumuna istinad olunur ki, bu da postmoder-
nizm baxımından dəyərlidir.
Qorqudşünaslığın son nailiyyətləri göstərir ki, kişi və qadın
obrazlarının qohumluq münasibətləri K.Əliyevin də diqqətindən
yayınmayıb. Müəllif Aruz haqqında belə yazır: “...Bəs daha geniş
mənada Aruz kimdir? İlk anlamda Dış Oğuzun ağsaqqalı, Qazan
xanın dayısı”
2
. Yaxud Qazan xanla Uruzun, Bayındır xanla
Uruzun qohumluğunu obrazlı desək, Dədə Qorqudsayağı təqdim
1
K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, s.343-344.
2
K.Əliyev.Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 2011, s.43.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
42
edir: “Uruz bəylərbəyi Qazan xanın oğlu, hətta bir az irəli getmiş
olsaq, xanlar xanı Bayındır xanın nəvəsidir... Uruz tanınmaq area-
lına görə belə qəhrəmandır, çünki o, Qazan xanın oğlu, Bayındır
xanın nəvəsidir”
1
.
Bu qeydlər onu deməyə əsas verir ki, problemə kompleks və
sistemli şəkildə yanaşılmayıb. Fikrimizcə, bütövlükdə “Kitab”ın
poetik strukturuna mətn semantikası kontekstində yanaşılarsa, bir
sıra gizli qatları asanlıqla müəyyənləşdirmək olar. Məsələn, dəqiq-
ləşdirmək olar ki, Aruzla Qam Ğan uzaq qohumluq xəttində birlə-
şir: Aruz, Qam Ğanın oğlu Bayındır xanın qudası Ulaşın qaynıdır;
Qam Ğan, Aruzun bacısı oğlu Qazanın qayınatası Bayındırın
atasıdır. Yaxud Uruzla Dondarın uzaq qohumluğuna bir aydınlıq
gətirmək olar: Dondar, Uruzun atasının dayısı nəvəsidirsə, Uruz
da Dondarın atasının bibisi nəvəsidir (sonrakı səhifələrə bax).
“Kitab”da işlənmiş ata, baba, dədə, oğul, qız, qardaş kimi
qohumluq bildirən sözlər monoqamiya (təknikahlılıq, təkarvadlı-
lıq) dövründə yaranmış vahidlər hesab olunur. Bu mənada “Ki-
tab”da qohumluq əlaqələri araşdırılarkən həm də təkarvadlılıq
məsələsinə münasibət bildirmək lazım gəlir.
Yeri gəlmişkən, E.Əlibəyzadə “Kitab”da çoxarvadlılığın mü-
şahidə olunmasından bəhs edərkən V.V.Bartoldun belə bir fikrini
verir: “Eposda çoxarvadlılıqdan əsər-əlamət yoxdur: hər bir igidin
“göz açıban gördüyü”, “könül verib sevdiyi” ancaq bir həyat
yoldaşı var”. Müəllif fikrini qüvvətləndirmək üçün C.Lyuisin də
şərhlərini təqdim edir: “Hər cür imkan və şəraitə baxmayaraq,
“Oğuz bəylərinin ancaq bir arvadı olur” və ömürlərinin sonunadək
ona sadiq qalırlar”
2
.
“Kitab”dakı kişi və qadın obrazları, əsasən, üç istiqamətdə
qruplaşdırılır: Oğuz bəyləri, Oğuz xanımları, kafirlər (yaxud kafir
bəyləri). Bu baxımdan “Kitab”dakı kişi və qadın obrazlarının
qohumluq əlaqələrini məhz həmin istiqamətlərə uyğun şəkildə
1
K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”.Bakı,2011,s.52-53.
2
E.Əlibəyzadə. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, s.28.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
43
təhlil süzgəcindən keçirməyi məqsədəuyğun hesab edirik (izahlar-
da “Kitab”da işlənməyən nəticə, quda, bibi kimi qohumluq bildi-
rən sözlərdən də istifadə olunur).
a) Oğuz kişilərinin qohumluğu
Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”da az və ya çox görün-
məsindən asılı olmayaraq, Qam Ğan, Bayındır, Aruz, Qazan, Uşun
qoca, Qanturalı kimi obrazların qohumluq əlaqələrinin araşdırıl-
ması həm də türk tarixi və etnoqrafiyasının bir parçasının öyrənil-
məsi deməkdir. Belə ki, bu tip obrazların əksəriyyətinin prototipi
tarixi şəxsiyyətlərdir: “Bayındır xan – “xanlar xanı, “padşah” titu-
lu ilə çıxış edir, qədim Oğuz, Göy türk, Xəzər, Qaraxanlı dövlət-
lərində olmuş arxaik ikili (ikihakimiyyətli) dövlətçilik sistemində
hökmdar... Bayındır xanı bir epik qəhrəman kimi oğuzların qədim
epik tarixi ənənəsindən ayırmaq və Ağqoyunlu Bayandurilərin
“Kiçik Asiyada hərbi hegemonluq” dövrü ilə bağlamaq cəhdləri
elmi baxımdan əsassızdır”
1
. Qorqudşünaslıqda Aruz, Qazan, Qan-
turalı, Uşun qoca kimi obrazlar barədə məhz bu cür izahlara rast
gəlinir. Bu mənada onların hər birini ayrılıqda, həm də kişi xətti
qohumluğu və ana xətti qohumluğu kontekstində nəzərdən
keçirək:
Alb Ərən. Bu modeldəki apelyativlər, əsasən, eyni semantik
yuvaya daxil olur: alb (alp) – igid, qəhrəman; ərən – igid, cəsur,
qəhrəman, qorxmaz. Alb Ərən adı yalnız II boyda, həm də cəmi
bir dəfə bədii təyin daxilində işlənmişdir: “Kafərləri it ardına bu-
rağıb xorlıyan, eldən çıqub Ayqırgözlü suyından at yüzdürən, əlli
yeddi gəl`əniŋ kəlidin alan, Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən
Sufi Sandal Məlikə qan qusdıran qırq cübbə bürünüb otuz yedi
gəl`ə bəyiniŋ məhbub qızlarını çalub bir-bir boynın qucan,
yüzində - todağında öpən İlək qoca oğlı Alb Ərən ...”. Bu bədii
təyinə, eyni zamanda İlək qocanın digər oğulları ilə bağlı parçala-
1
S.Əlizadə. Tarixi-coğrafi qeydlər. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bakı, 1988, s.259.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Dostları ilə paylaş: |