Fakulteti kafedrasi

3.1 Temurning Sharqiy Eronni bosib olishi

Temur deyarli butunlay turkiy boʻlgan, lekin shartli ravishda Chingiziylar xonligi hisoblangan Moverannahr saltanatini tashkil etishi bilanoq Eronda turk-moʻgʻullarning “tojiklar”ga qarshi kurashini qayta boshladi.

1381 yil bahorida Temur Hirotga qarab harakatlanadi. Aynan shu davrda G‘iyit ad-Din (Hirot hukmdori) Nishopurni boshqa sharqiy Eron sulolasi – Sarberdorlardan tortib oladi. Bu urush Xurosonni parokanda qildi. Bundan tashqari, Hirotning janubida Serak qal’asiga ega bo‘lgan uning ukasi G‘iyit ad-Din ham Temurga so‘zsiz bo‘ysunadi. Hirotning shimoli-sharqidagi Bushag qal'asi bo'ron tomonidan bosib olindi. Gʻiyit ad-Din taslim boʻlishga majbur boʻldi. Temurlan G‘iyit ad-Dinni Hirotning faxriy hukmdori sifatida tark etdi. Ammo devorlari vayron boʻlgan shahar Temuriylar saltanati tasarrufiga oʻtdi. 1382 yil oxiriga kelib Gʻor afgʻonlarining boʻlinmalari Hirot aholisi koʻmagida qoʻzgʻolon koʻtarib, yana shaharga xoʻjayin boʻlishga harakat qildilar. Temurning uchinchi oʻgʻli shahzoda Mironshoh qoʻzgʻolonni shafqatsizlarcha bostirdi. Shunday qilib, afg'on Kert sulolasi tugadi.
Hirotning Kert podsholigini o'ziga bo'ysundirgan Temur 1381 yilda Sharqiy Xurosonga qarshi harbiy yurish boshladi. Mamlakat ikki knyazlik o'rtasidagi raqobat ob'ekti edi. Bir tomondan, poytaxti Sebzevar bo'lgan Ali Muayyad (1364-1381) vakili bo'lgan Sarberdorlar bekliklari. Boshqa tomondan, Tug' Temur vafotidan keyin o'zini Asterobod, Bisam, Dagan va Semnanni o'z ichiga olgan Mozanderon hukmdori deb e'lon qilgan sarguzashtchi amir Vali (1360-1384). Shuningdek, uchinchi ulug‘ zot – Kelat va Tusa hukmdori Ali-bek ham bor edi. Temur kelishi bilan Alibek darhol unga bo'ysundi. Amir Valiy tahdidiga uchragan Ali Muayyod Temurga yordam so‘rab murojaat qiladi. U Temur bilan uchrashdi, Sebzevarda uni hurmat qildi va o'zini vassali deb e'lon qildi. O'sha paytdan boshlab u Amir Temur bilan birga yashagan va 1386 yilda o'ldirilgan. Keyinchalik Temur qisqa qamaldan so‘ng Isfaxonni amir Valiydan tortib olib, shaharni vayron qildi.
Samarqandda bir oz dam olgan Temur yana Eronga qarshi yurishini davom ettirdi. 1381—1382-yillarning qishida u Alibekni kelat burgut uyasida qamal qilib, itoat etishga majbur qiladi. Oradan biroz vaqt oʻtgach, Ali-bek Moverannahrga surgun qilinadi va qatl qilinadi (1382). Temur Jorjon va Mozandaron hukmdori amir Valiga qarshi urushni davom ettirdi va unga soliq toʻlaydi.
1383 yilda Temur Samarqanddan Forsga qaytib keldi. U isyonkor Sebzevar bilan shafqatsizlarcha muomala qildi. Seistonga ham xuddi shunday taqdir keldi. Qadimiy Seyiston o'lkasi vayronalari shafqatsiz vayronagarchilik va qonli qirg'in tufayli paydo bo'lgan.
Temur Qandahorni egallash maqsadida Seyistondan Afgʻonistonga boradi (1383). Temur o‘zining muborak Samarqandida uch oylik muhlatdan so‘ng Mozandaron shahzodasi amir Valiyga barham berish uchun Forsga qaytib keldi. U jasorat ko'rsatib, Atrekdan tortib to o'rmonlargacha bo'lgan har bir qarich yerni himoya qildi, ammo oxir-oqibat Temur to'liq g'alaba qozondi va dushman poytaxti Asterobodni egallab oldi va u erda hamma narsani vayron qildi. Vali Ozarbayjon tomon qochib ketdi. Keyin Temur Iroqqa - Adjemiyaga kirib bordi.