Falsafa fanining tadqiqot sohasi va predmeti. Dunyoqarash tushunchasi, uning mohiyati va tarixiy shakllari. Falsafa fanining bahs mavzulari va muammolari

Hukmlar (mulohazalar) o‘rtasidagi munosabatlar
Mulohazalar (hukmlar) ham tushunchalr kabi taqqoslanadigan (umumiy subyekt yoki predikatga ega bo‘lgan) va taqqoslanmaydigan turlarga bo‘linadi.
Taqqoslanadigan mulohazalar sig‘ishadigan yoki sig‘ishmaydigan bo‘ladi. Mantiqda ikki mulohaza (p va q) dan birining chinligidan ikkinchisining xatoligi zaruriy kelib chiqadigan bo‘lsa, ular o‘zaro sig‘ishmaydigan mulohaza (hukm) lar deyiladi. Sig‘ishmaydigan mulohaza (hukm) lar bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Sig‘ishadigan mulohazalar aynan bir fikrni to‘liq yoki qisman ifodalaydi.

Sig‘ishadigan mulohaza (hukm) lar:

1. 
   O‘zaro ekvivalentlik.
   
2. 
   Mantiqiy bo‘ysunish
   
3. 
   Qisman mos kelish (subkontrar) munosabatida bo‘ladi.
   

Sig‘ishmaydigan hukmlar:

1. 
   Qarama-qarshilik (kontrar)
   
2. 
   Zidlik (kontradiktorlik) munosabatida bo‘ladi.
   

Mulohaza (hukm) lar o‘rtasidagi munosabatlarning shematik ifodasi «mantiqiy kvadrat» deb ataladi. Mantiqiy kvadrat orqali mulohaza (hukm) lar o‘rtasidagi chinlik munosabatlari aniqlanadi.

Masalan, «Har bir jamiyat o‘z ahloqiy normalariga ega». Bu A – umumiy tasdiq mulohaza (hukm). E, I, O ko‘rinishlarda quyidagicha ifodalanadi:

E. Hech bir jamiyat o‘z ahloqiy normalariga ega emas.
I. Ba’zi jamiyatlar o‘z ahloqiy normalariga ega.
O. Ba’zi jamiyatlar o‘z ahloqiy normalariga ega emas.
Bu hukmlar taqqoslanadigan mulohaza (hukm) lar bo‘lib, ular o‘rtasida chinligiga ko‘ra o‘ziga hos munosabatlar mavjuddir.
Sig‘ishmaydigan mulohaza (hukm)lar o‘rtasida qarama-qarshilik (kontrar) va zidlik (kontradiktorlik) munosabatlari bo‘ladi. Qarama-qarshilik munosabati mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan umumiy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘lib, bu munosabatga ko‘ra ularning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘la olmaydi. Bu hukmlar bir vaqtda xato bo‘lishi mumkin; agar ulardan birining chinligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi albatta xato bo‘ladi. Yuqoridagi misollardan A– mulohaza (hukm) chin, E – mulohaza (hukm) xato ekanligi ma’lum bo‘ladi.
Zidlik munosabati mazmuni va hajmiga ko‘ra turlicha bo‘lgan mulohaza (hukm) lar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu mulohaza (hukm) larning har ikkisi bir vaqtda chin ham, xato ham bo‘lmaydi. Ulardan biri hamma vaqt chin, boshqasi esa xato bo‘ladi. Yuqoridagi misollardan A – mulohaza (hukm) chin bo‘lib, O – mulohaza (hukm) xatodir. Shuningdek, I – mulohaza (hukm) chin, E – mulohaza (hukm) xatodir.
Sig‘ishadigan mulohaza (hukm) lardan mazmuni bir hil, hajmi turli hil bo‘lgan hukmlar o‘zaro bo‘ysinish munosabatida bo‘ladi. Bunda umumiy mulohaza (hukm) lar bo‘ysindiruvchi, juz’iy mulohaza (hukm) lar bo‘ysinuvchi bo‘ladi. Bo‘ysunish munosabatida umumiy hukmlar chin bo‘lsa, ularga bo‘ysinuvchi juz’iy hukmlar ham chin bo‘ladi. Lekin juz’iy hukmlar chin bo‘lganda, umumiy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Yuqoridagi misoldan A – mulohaza (hukm) chin bo‘lgani uchun unga bo‘ysinuvchi I – mulohaza (hukm) ham chin bo‘ladi. Agar umumiy mulohaza (hukm) lar xato bo‘lsa ularga bo‘ysinuvchi juz’iy hukmlar noaniq (chin yoki xato) bo‘ladi. Misolimizda E – mulohaza (hukm) xato bo‘lgani uchun, O – mulohaza (hukm) ham xato bo‘ladi. Ba’zi holatlarda umumiy hukmlar xato bo‘lsa, juz’iy hukmlar chin bo‘ladi.
Qisman moslik (subkontrar) munosabati mazmuni har hil bo‘lgan juz’iy hukmlar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu hukmlar bir vaqtda chin bo‘lishi mumkin, lekin har ikkisi bir vaqtda xato bo‘lmaydi. Agar ulardan birining xatoligi aniq bo‘lsa, unda boshqasi albatta chin bo‘ladi. Yuqoridagi misolimizda O – mulohaza (hukm) ning xatoligi aniq bo‘lgani uchun, I – mulohaza (hukm) chindir.
Ekvivalentlik munosabatidagi hukmlar hamma vaqt chin bo‘ladi, chunki ularda aynan bir fikr turli shaklda ifodalanadi. Masalan, «A. Oripov O‘zbekiston Respublikasi madhiyasining muallifi» va «A. Oripov – O‘zbekiston Qahramoni» mulohaza (hukm) lari o‘zaro ekvivalentdir, ya’ni ular bir hil subyektga, lekin har hil predikatga ega bo‘lgan mulohaza (hukm) lardir.
Hukmlarning chinligiga ko‘ra munosabatini ifodalovchi yuqorida ko‘rsatilgan qonuniyatlar bilishda katta ahamiyatga ega.
Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo‘ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.
Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo‘lgan tafakkur shakliga aytiladi.
Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o‘tishdan tashkil topadi. To‘g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalam bor, asoslar chin mulohazalar bo‘lishi, o‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak.
Masalan, «Arastu-mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Chunki bu mulohazalar o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q.
Xulosa asoslari va xulosa ham o‘zaro mantiqan bog‘langan bo‘lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo‘ladi. Bu qoidalar buzilsa, to‘g‘ri xulosa chiqmaydi. Masalan «Talaba A – a’lochi» degan mulohazadan «Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi.
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra, aniqrog‘i, xulosa chiqarish qoidalarining qat’iyligiga ko‘ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi.
Mazkur klassifikatsiyada xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi bo‘yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo‘lib, u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Hususan, deduktiv xulosa chiqarish zaruriy xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq induksiyani hisobga olmaganda) va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishi, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin.
X u l o s a
Chinlik darajasiga ko‘ra:

Zaruriy xulosa chiqarish

Ehtimoliy xulosa chiqarish

Asoslarning soniga ko‘ra:

Bevosita xulosa chiqarish

Bilvosita xulosa chiqarish

Fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra:

Deduktiv xulosa chiqarish

Induktiv xulosa chiqarish

Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish

a) DEDUKTIV XULOSA CHIQARISH
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juz’iy bilimga o‘tishning mantiqan zaruriy xarakterga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir.
Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi. Bevosita xulosa chiqarish simvolik mantiqda quyidagicha ifodalanadi: X_SP⊃Y_SP, bunda X va Y oddiy qat’iy mulohazalarni (A, E, I, O), S va P lar esa mulohazalarning subyekti va predikatini ifodalaydi. X_SP - xulosa asosi yoki antesedent, Y_SP - xulosa yoki konsekvent deb ataladi. Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o‘zgartirish orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning strukturasi, ya’ni subyekt va predikat munosabatlarining miqdor va sifat xarakteristikalari muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
1. Aylantirish (lot.-obversio) - shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini o‘zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo‘sh inkor sodir bo‘ladi, ya’ni avval asosning predikati, keyin bog‘lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:

Inkor qilish jarayonida inkor yuklamalaridan (-ma; -siz; ‑mas) yoki inkor qilinayotgan tushunchaga zid bo‘lgan tushunchalardan foydalaniladi. Oddiy qat’iy mulohazalarning hammasidan aylantirish usuli bilan xulosa chiqariladi. Xulosa asosi bo‘lgan mulohaza xulosada quyidagicha ifodalanadi:

		Xulosa asosi		Xulosa
1	A	Hamma S-P	E	Hech bir S-P mas emas
2	E	Hech bir S-P emas	A	Hamma S emas P dir
3	I	Ba’zi S-P	O	Ba’zi S-P siz emas
4	O	Ba’zi S-P emas	I	Ba’zi S emas-P dir

Aylantirishda A-E ga, E-A ga, I-O ga, O-I ga o‘zgaradi.
Masalan:
1. A. Hamma ilmiy qonunlar obyektiv xarakterga ega.
E. Hech bir ilmiy qonun subyektiv xarakterga ega emas.

2. E. Hech bir saxiy xasis emas.

A. Hamma saxiy bo‘lmaganlar xasisdir.

3. I. Ba’zi tushunchalar mazmunan konkret bo‘ladi.

0. Ba’zi tushunchalar mazmunan abstrakt bo‘lmaydi.

4. 0. Ba’zi mulohazalar murakkab emas.

I. Ba’zi mulohazalar soddadir.
Demak, aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda «biror nimaning qo‘sh inkori uning tasdig‘iga tengdir», degan qoidaga asoslanadi.
II. Almashtirish (lot.-conversio) - shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi subyekt va predikatning o‘rnini almashtirish orqali keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e’tiborga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa, xulosa noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin: Masalan,
Hamma insonlar tirik mavjudotlardir
Hamma tirik mavjudotlar insonlardir
Xulosa xato, chunki berilgan mulohazada P - (tirik mavjudotlar) to‘liq hajmda olinmagan, xulosada esa to‘liq hajmda olingan. Yuqoridagi asosdan «Ba’zi tirik mavjudotlar insonlardir» deb chiqarilgan xulosa to‘g‘ri bo‘ladi. Shunga ko‘ra almashtirishning uch turi farqlanadi: toraytirilgan, kengaytirilgan va sof almashtirish.

		Xulosa asosi		Xulosa	Almashtirish turi
1	A	Hamma S-P	A	Hammma P-S	Sof almashtirish
2	E	Hech bir S-P emas	E	Hech bir P-S emas	Sof almashtirish
3	I	Ba’zi S-P	I	Ba’zi P-S emas	Sof almashtirish
4	A	Hamma S-P	I	Ba’zi P-S	Toraytirilgan almashtirish
5	I	Ba’zi S-P	A	Hamma P-S	Kengaytirilgan almashtirish

Yuqoridagi shemani misollar bilan ko‘rib chiqamiz.

1. A Hamma tirik mavjudotlar sezish xususiyatiga ega.
A. Sezish xususiyatiga ega bo‘lganlarning hammasi tirik mavjudotdir.

2. E. Hech bir xasis saxiy emas.

E. Hech bir saxiy xasis emas.

3. I Ba’zi faylasuflar tabiatshunosdir.

I. Ba’zi tabiatshunoslar faylasuflardir.

4. A. Hamma vrachlar oliy ma’lumotlidir.

I. Ba’zi oliy ma’lumotlilar vrachlardir.

5. I. Ba’zi odamlar shoirdir.

A. Hamma shoirlar odamdir.

Juz’iy inkor mulohazadan (O) almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi, chunki bu mulohazaning predikati to‘liq hajmda olingan. Demak, u xulosada ham to‘liq hajmda olinishi kerak, ya’ni xulosa umumiy inkor mulohaza (E) bo‘lishi kerak. U holda xulosaning predikati ham to‘liq hajmda olinishi kerak bo‘ladi, bu esa mumkin emas, chunki u asosning subyektida to‘liq hajmda olinmagan. Masalan:

O. Ba’zi faylasuflar mantiqshunos emas.
E. Hech bir mantiqshunos faylasuf emas.
yoki
O. Ba’zi mantiqshunoslar faylasuf emas.
Har ikki holatda ham xulosa noto‘g‘ridir.
Demak, almashtirish usuli qo‘llanilganda mulohazadagi subekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning o‘rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushunchaga berilgan ta’riflarning to‘g‘riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
III. Predikatga qarama-qarshi qo‘yish (lot. contrapositio) bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo‘lib, bu usul qo‘llanilganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so‘ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan mulohazaning (xulosaning) subyekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning subyektiga mos bo‘ladi:

Bunda xulosada S ning inkor shaklida bo‘lishi xulosa bog‘lovchisining inkor etilishi natijasidir. Predikatga qarama-qarshi qo‘yishda A-E ga, E-I ga, 0-I ga o‘zgaradi
Turli mulohazalardan bu usul vositasida xulosa chiqarish quyidagi shemada ko‘rsatilgan:

		Xulosa asosi	Xulosa
1	A	Hamma S-P	Hech bir P emas S emas
2	E	Hech bir S-P emas	Ba’zi R emas S dir
3	O	Ba’zi S-P emas	Ba’zi P emas S dir

Masalan,
1. A. Hamma hukmlar darak gap orqali ifodalanadi.

E. Darak gap orqali ifodalanmagan fikr hukm emas.

2. E. Hech bir vatanparvar o‘z Vataniga hiyonat qilmaydi.

I. Ba’zi Vataniga hiyonat qilmaydiganlar vatanparvardir.

3. O. Ba’zi talabalar faylasuf emas.

I. Ba’zi faylasuf bo‘lmaganlar talabadir.

Juz’iy inkor mulohazadan predikatga qarama-qarshi qo‘yish usuli bilan xulosa chiqarilganda, bu mulohazadan almashtirish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmasligini e’tiborga olish zarur. Shuning uchun O mulohazadan

«Ba’zi S-P emas» shaklida emas, balki «Ba’zi S emas–Pdir»

«Ba’zi P-S emas», «Ba’zi P emas S dir» shaklida xulosa chiqariladi.
Juz’iy tasdiq (I) mulohazadan predikatga qarama-qarshi qo‘yish usuli bilan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Chunki, «Ba’zi S-P mulohazani aylantirsak «Ba’zi S-P mas emas» ya’ni juz’iy inkor hukm kelib chiqadi. Undan almashtirish orqali xulosa chiqarib bo‘lmaydi.
Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.
Bunda oddiy qat’iy mulohazalarning o‘zaro munosabatlarini (qarang: mantiqiy kvadrat) e’tiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar o‘rtasidagi zidlik, qarama-qarshilik, qisman moslik va bo‘ysinish munosabatlariga asoslanadi.
Zidlik (kontradiktorlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Ma’lumki, zidlik munosabati A-O va E‑I mulohazalari o‘rtasida mavjud bo‘lib, uchinchisi istisno qonuniga bo‘ysunadi. Bu munosabatga ko‘ra mulohazalardan biri chin bo‘lsa, boshqasi xato bo‘ladi va, aksincha, biri xato bo‘lsa, boshqasi chin bo‘ladi. Xulosalar quyidagi shema bo‘yicha tuziladi:

Masalan,
A. Hamma insonlar yashash huquqiga ega
0. Ba’zi insonlar yashash huquqiga ega emas.

I. Ba’zi faylasuflar davlat arbobi.

E. Hech bir faylasuf davlat arbobi emas.
Bu misolda asos mulohazaning chinligidan xulosaning xato ekanligi (uchinchisi istisno qonuni asosida) kelib chiqadi.
Qarama-qarshilik (kontrarlik) munosabatlariga asoslangan holda xulosa chiqarish. Qarama-qarshilik munosabati A va E mulohazalar o‘rtasida mavjud bo‘lib, ziddiyat qonuniga bo‘ysunadi. Bu munosabatdagi mulohazalardan birining chinligidan boshqasining xato ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqariladi. Lekin birining xatoligi boshqasining chinligini asoslab bermaydi, chunki har ikki mulohaza ham xato bo‘lishi mumkin. Masalan, «Hamma insonlar yaxshi yashashni hohlaydilar» degan umumiy tasdiq (A) mulohazaning chinligidan «Hech bir inson yaxshi yashashni hohlamaydi» degan umumiy inkor (E) mulohazaning xatoligi kelib chiqadi.
A. Hamma tushunchalar konkret bo‘ladi.
E. Hech bir tushuncha konkret emas.
Bu misolda asos mulohaza va xulosa xato. Demak, qarama-qarshilik munosabatidan ko‘rinishida xulosa chiqarish mumkin.
Qisman moslik (subkontrarlik) munosabatiga asoslangan holda xulosa chiqarish. Bu munosabat juz’iy tasdiq (I) va juz’iy inkor (O) mulohazalar o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Bu mulohazalarning har ikkisi bir vaqtda chin bo‘lishi mumkin, lekin bir vaqtda xato bo‘lmaydi. Ulardan birining xatoligi aniq bo‘lsa, ikkinchisi chin bo‘ladi. Qisman moslik munosabati asosida xulosa chiqarish ko‘rinishda bo‘ladi.
Masalan:
O. Ba’zi ilmiy qonunlar obyektiv xarakterga ega emas.
I. Ba’zi ilmiy qonunlar obektiv xarakterga ega.
Bunda asos mulohaza xato bo‘lganligi uchun xulosa chin bo‘ladi.

I. Ba’zi faylasuflar davlat arbobi.

O. Ba’zi faylasuflar davlat arbobi emas.
Bu misolda asos mulohaza ham, xulosa ham chin fikrdir. Ba’zan asos mulohaza chin bo‘lganda xulosaning chinligini ham, xatoligini ham aniqlab bo‘lmaydi.
Bo‘ysunish munosabatiga asoslangan holda xulosa chiqarish. Bu munosabat sifatlari bir hil bo‘lgan umumiy va juz’iy mulohazalar (A va I; E va O) o‘rtasida mavjud bo‘ladi. Umumiy - bo‘ysindiruvchi mulohazalar chin bo‘lsa, juz’iy - bo‘ysinuvchi mulohazalr ham chin bo‘ladi. Lekin bo‘ysinuvchi – juz’iy mulohazalarning chinligidan, bo‘ysindiruvchi – umumiy mulohazalarning chinligi haqida xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Chunki bunday holda umumiy mulohazalar chin yoki xato bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra bo‘ysinish munosabatiga asoslangan xulosa chiqarish quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
A → I; E → O.
Masalan:
A. Hamma mustaqil davlatlar BMT ga a’zo.
I. Ba’zi mustaqil davlatlar BMT ga a’zo.

A - mulohaza chin bo‘lgani uchun, I mulohaza ham chin.

O. Ba’zi o‘zbek ayollari oliy ma’lumotga ega emas.

E. Hech bir o‘zbek ayoli oliy ma’lumotga ega emas.
Bu misolda O - mulohaza chin bo‘lsa ham, E-mulohaza xato.

Yuqoridagi munosabatlarni umumlashtirgan holda, asos mulohaza va xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra quyidagi holatlarni ko‘rsatish mumkin.

1. Asos mulohaza va xulosa chin bo‘lgan:
A - I, E - I.
2. Asos mulohaza chin va xulosa xato bo‘lgan:

3. Asos mulohaza xato va xulosa chin bo‘lgan.

Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarilganda qarama-qarshilik munosabatidagi mulohazalardan biri xato bo‘lganda, qisman moslik munosabatidagi mulohazalardan biri chin bo‘lganda va bo‘ysinish munosabatida juz’iy mulohazalar chin bo‘lganda, ulardan chiqarilgan xulosa noaniq bo‘ladi.
Bevosita xulosa chiqarish usullari bilishda mavjud fikrni aniqlab olishga, uning mohiyatini to‘g‘ri tushunishga, shuningdek bir fikrni turli hil ko‘rinishda bayon qilishga, yangi bilimlar hosil qilishga imkoniyat beradi.