Falsafa tarixida borliq muammosi

Borliq va inson: borliqning ekzistensial-germenevtik konsepsiyasi. Ekzistensialistlar mushohada yuritish orqali anglab yetish mumkin bo‘lgan mohiyat (essensiya)ni amalda mavjudlik (ekzistensiya)ga qarshi qo‘yadilar. Ular borliqning mazmuni to‘g‘risidagi masalaga qaytish lozimligini e'tirof etadilar. Lo‘nda qilib aytganda, borliqning oqilona tavsifi uning asl mazmunini yoritib berishga qodir emas. Bunday mazmun hayot tajribasida, ya'ni «shu yerda-borliq» yoki mavjudlik orqali namoyon bo‘ladi. Germenevtika borliq sxemasi yoki formulasini aniqlashga emas, balki uning mazmunini bilishga qaratilgan. Falsafiy muammo sifatidagi borliqning mazmuni insonni o‘z mavjudligining pirovardliligi va tasodifiyligini anglash natijasida yuz bergan shokdan xalos etishi lozim. Bir so‘z bilan aytganda, bu yerda aristotelcha analitikaga xaydeggercha germenevtika qarshi qo‘yiladi.
Borliq germenevtikasi oqilona-sxematik yoki metafizik bilimga ishonchsizlik ko‘zi bilan qarashga asoslanadi. Falsafa tarixida germenevtikaning ayrim tarafdorlari: a) mistik; b) estetik; v) intuitiv; g) irratsional narsalar va hodisalarga qarab mo‘ljal oladilar. Dunyoni anglab yetish mazkur usulining aks sadolari Pifagor (osmon musiqasiga quloq solish), Platon (g‘oyalar xususida mushohada yuritish), Tertullian (absurd orqali haqiqatning tagiga yetish), Paskal (aql haqiqatlariga yurak haqiqatini qarshi qo‘yish), romantiklar, Kerkegor, Shopengauer va Nitsshe metodida mavjud.


Borliq va mavjudlik. Martin Xaydegger (1889-1976 – nemis faylasufi, ekzistensializm asoschilaridan biri. Asosiy asarlari: «Borliq va vaqt», «Metafizikaga kirish», «Platonning haqiqat haqidagi ta'limoti», «Qishloq ko‘chasida», va b.)
Borliq va mavjudlikni ontologik ajratish Xaydegger loyihasining tayanch nuqtasi hisoblanadi. Bu loyihani ishlab chiqish bilan u asosan «Borliq va vaqt», «Fenomenologiyaning asosiy muammolari» asarlarida shug‘ullanadi. So‘zning o‘z ma'nosidagi borliq, albatta, mavjudlikning borlig‘i, lekin borliq mavjudlikdan kelib chiqadigan yo‘qlik emas, ya'ni u mavjudlik hisoblanmaydi. Bu yerda Xaydegger Kantning borliq predikat emas, degan fikriga qaytadi. Ammo bu holda borliq nima? Keng tarqalgan tasavvurga ko‘ra, mavjud narsalarning barchasi ayni bir borliq usuli – mavjudlik bilan tavsiflanadi. Shunga muvofiq tabiat va ruh (g‘oya va narsa, res cogitans va res extensia) farqlanadi. Ammo bu farqlash borliqning usullari o‘rtasidagi farqni ifodalashga qodir emas. U faqat mavjud narsaning mohiyatini belgilovchi unsurlar o‘rtasidagi farqni aks ettiradi.
Xaydegger fikriga ko‘ra, borliq usullarini ajratishning haqiqiy yo‘li borliqning mohiyati (essentia) va usulining bir-biriga mansubligini mohiyat va usulning borliq g‘oyasiga mansubligi nuqtai nazaridan tahlil qilishga asoslanadi. Nemis mutafakkiri borliqning olti usuli: ekzistensiya, birgalikda mavjudlik, qo‘l ostidalik, hozirlik, hayot va barqarorlikni farqlaydi. Bu usullarning barchasi bir-biridan shu darajada farq qiladiki, «borliq» tushunchasining yagonaligini shubha ostida qoldiradi. Bu yerda mavjudlik to‘g‘risidagi masala Xaydegger qarshisida eng muhim masalalardan biri sifatida ko‘ndalang bo‘ladi.
Mavjudlik tushunchasining tahlili uning «hozirlik», «dunyo» va «qo‘l ostidalik» tushunchalari vositasida ifodalanuvchi fenomenlar bilan ontologik o‘zaro aloqasini qayd etishdan boshlanadi. Bunda mavjudlikni borliq turlaridan biri sifatida tushunish mumkin emasligi, mavjudlik muammosini, «uning shartlari va chegarasini» atroflicha o‘rganish zarurligi ta'kidlanadi.
Faylasuflar hatto mavjudlik to‘g‘risidagi masalani qo‘yish usulida ham aniq bir to‘xtamga kelganlari yo‘q. Bu xususda Xaydegger «ongga nisbatan transsendent» bo‘lgan narsa mavjudmi, tashqi dunyoning mavjudligini isbotlash mumkinmi, mavjudlikni anglab yetish mumkinmi qabilidagi masalalarni va nihoyat, mavjudlikning mazmuni to‘g‘risidagi masalani aralashtirish odat tusini olganini ta'kidlaydi.
Yuqorida zikr etilgan har xil, lekin o‘zaro bog‘langan masalalar xaydeggercha talqinida mavjudlik muammosi uch qismga ajratiladi: a) borliq hamda «tashqi dunyo»ni isbot qilish mumkinligi muammosi sifatidagi mavjudlik; b) ontologik muammo sifatidagi mavjudlik; v) mavjudlik va tavajjuh.
Birinchi muammoni tahlil qilar ekan, Xaydegger tashqi dunyoning mavjudligi yoki uni isbotlash to‘g‘risidagi masala bir vaqtning o‘zida ma'nosiz va ikki ma'noli ekanligini qayd etadi. Masalaning ma'nosizligi shu bilan izohlanadiki, mazkur masala dunyoda borliq sifatida mavjudlik bilan qo‘yilgan. Masalaning ikki ma'noliligi, Xaydegger fikriga ko‘ra, bir-biridan farq qiladigan ikki narsa: nimadadir borliq sifatidagi dunyo va ichki mavjudlik sifatidagi «dunyo»ning aralashuvi tufayli kelib chiqadi. Tashqi dunyoning mavjudligi to‘g‘risidagi masala bu yerda dunyo fenomeniga oydinlik kiritmasdan qo‘yiladi. Buning oqibatida amalda isbotlanayotgan narsa yoki hodisaning isbotlash usuli va isbotlashning e'lon qilinayotgan maqsadi bilan aralashuvi yuz beradi.
Shunday qilib, Kant falsafadagi janjal deb nomlagan masala – tashqi dunyo mavjudligining dalil-isbotlari yo‘qligi Xaydeggerga muammoni noto‘g‘ri qo‘yish bo‘lib tuyuladi. U bunday isbotlashni amalga oshirishni ko‘zlagan shaxslarning shu yerda hozirligining o‘ziniyoq mavjudlikning isboti deb hisoblaydi. Xaydegger fikriga ko‘ra, hatto dunyoning mavjudligiga ishonish lozimligini ta'kidlovchilar ham, adashadilar, zero ular bunday dalil-isbotlar idealda mavjud bo‘lishi lozimligini tasdiqlaydilar.
Mur va Xaydegger nuqtai nazarlari o‘rtasida muayyan o‘xshashlik mavjud. Ularning ikkalasi ham bu soxta muammoni o‘zidan soqit etishga harakat qiladi. Bunda ular shu tariqa barcha antirealistlarni kuchli dalildan mahrum etishga umid qiladilar. Ular mazkur masalaning qo‘yilishining o‘ziyoq mantiqsiz ekanligini ta'kidlaydilar.
Ularning asosiy farqi shundaki, Xaydegger bahslashish uchun asoslar mavjud emas deb hisoblaydi. U realistlarning nuqtai nazarini ham, idealistlarning qarashlarini ham qattiq tanqid qiladi. Realistlarning qarashlarida u «ontologik tushunarsizlik»ka, ya'ni mavjudlikni ontologik (borliqning tartibi orqali emas, balki mavjudlikning tartibi orqali) tushuntirish niyatiga e'tiborni qaratadi. Idealistlarni ular o‘zlarining borliq haqidagi tasavvurlarini mavjudlik orqali tushuntirishga harakat qilganlari uchun ayblaydi. Idealistlar borliqni mavjudlik orqali tushuntirish mumkin emasligini anglamaydilar. Boz ustiga, idealistlar mavjudlikning ideal borlig‘i haqidagi tasavvurdan kelib chiqadigan oqibatlarni, xususan ongning borlig‘i haqidagi masalani e'tibordan soqit etadilar.
Bularning barchasi Xaydegger mavjudlik muammosini ontologik tahlil qilish zarur, degan xulosaga kelishiga sabab bo‘ladi. U hatto buning uchun mavjudlikni anglab yetishning «poydevorlari va ufqlari»ni yorituvchi maxsus ekzistensial-ontologik konseptual bazani ta'riflaydi. Uning yordamida nemis mutafakkiri quyidagi diskursiv sxemani tuzadi. Mavjudlik dunyoda borlik demakdir, dunyoda borlik esa dunyo fenomenining o‘ziga asoslanadi. Mazkur fenomen dunyoda-borliqning tarkibiga kiradi, dunyoda-borliq esa borliqning yaxlitligidan tavajjuh yordamida mustahkam o‘rin oladi.
Keltirilgan sxema, Xaydegger ijodining boshqa namunalari kabi, u ilmiy muomalaga kiritgan atamalarning ma'nosi xususida bir qancha savollar tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, «tavajjuh» o‘zi nima? Yaqindagina falsafiy kategoriyasi aylantirilgan bu nometafizik so‘z «mavjudlik», «ob'ektiv borliq» yoki «fizik borliq» tushunchalari qatorida mutlaqo noo‘rindek bo‘lib tuyuladi. Ammo Xaydegger tavajjuh fenomenini borliqning mazmunini anglab yetishga eltuvchi yo‘llardan biriga aylantiradi. Xaydegger Yangi davrda faqat psixologik yoki hatto biologik jihatdan talqin qilingan narsalar va hodisalarni metafizik nuqtai nazardan talqin qilishga uringanini eslasak, uning niyati oydinlashgandek bo‘ladi. Bu yerda mavjudlikka eng avvalo qarshilik ko‘rsatish, sub'ektning ichki intilishlari ro‘yobga chiqishiga monelik qilishga qodir bo‘lgan yuzaki fenomen sifatida yondashgan Diltey va Shelerning ta'sirini ham e'tiborga olish lozim. Xaydegger mavjudlikning volyuntaristik konsepsiyasi doirasini kengaytirishga va uni hozirlikning tahlili ruhida o‘zgartirishga harakat qiladi. Darhaqiqat, intilish voqyelik bilan o‘zaro ta'sirga kirishish jarayonida qarshilikka duch keladi, lekin mavjudlik va hozirlikning munosabati qarshilik fenomeni bilangina cheklanmaydi, qarshilik ko‘rsatish qobiliyati – mavjudlikning xususiyatlaridan biri. «Mavjudlikni anglash»ning o‘zi ham dunyoda borlikning muayyan usulidir.
Xaydegger mavjudlik «narsaning sof mavjudligi» ma'nosida emas, balki borliq usuli sifatidagi mavjudlik ma'nosida tushuniladigan bo‘lsa, mavjudlikning moduslari sifatida qo‘l ostidalik va hozirlik amal qiladi, deb hisoblaydi. Shunday qilib, aynan tavajjuh fenomeni mavjudlikni kategoriya sifatida aniqlash omili hisoblanadi. Demak, Xaydegger borliq sifatidagi mavjudlik reallik yoki substansiyalilik asosida anglab yetilishi mumkin emas, degan xulosaga keladi.
Shuni qayd etish lozimki, Xaydeggerning mavjudlik xususidagi mulohazalari mazkur muammoga doir falsafiy bahs-munozaralardan chetda turadi. Bu hol Xaydegger bahslashuvchi taraflarni yengishga muvaffaq bo‘lgani bilan emas, balki uning falsafasi aksariyat masalalar va tushunchalar yuzasidan muloqot uchun zamin yaratmasligi bilan izohlanadi. Fundamental ontologiya yo to‘laligicha qabul qilinadi, yo butunlay rad etiladi. Xaydeggerning noortodoksal izdoshlaridan biri J.Derrida uning ruh haqidagi mulohazalarini bir vaqtning o‘zida ham aksiomatik, ham aksiologik, ham aksio-poetik deb tavsiflaydi^1[71]. Xaydeggerning butun falsafasi haqida ham ayni shu gapni aytish mumkin.
Xaydegger Gusserlning fenomenologik metodini o‘zlashtiradi, lekin uni borliq muammolarining tahliliga tatbiq etadi. Hozirgi dunyoda inson borliq haqidagi tasavvurni deyarli yo‘qotgan. Hozirgi hayot moddiy narsalarning mavxum, mantiqiy tilida gapiradi, shu sababli haqiqiy borliqni faqat insonning mavjudligi (Dasein) orqali tasavvur qilish mumkin. Inson hayoti hayotning boshqa shakllaridan butunlay farq qiladi, chunki o‘zini o‘zi bilish va borliq haqida mulohaza yuritishga qodir. Inson haqiqiy yoki haqiqiy bo‘lmagan mavjudlikni tanlashi mumkin.
«Borliq va vaqt» asarida Xaydegger insonning mavjudligini tahlil qiladi va unga borliqning o‘zini tushunishga eltuvchi yo‘l sifatida yondashadi. Mavjudlikning insoniy usuli biz o‘z hayotimizni amalga oshiruvchi ko‘p sonli yo‘llarni anglatadi. Inson dunyoda mavjud bo‘ladi, u bilan to‘qnashadi va kundalik mavjudlik sharoitlariga moslashishi va unga ko‘nikma hosil qilishi mumkin. Bunday inson o‘z mohiyatidan uzoqlashgan va haqiqiy bo‘lmagan hayot kechiruvchi «anonim mavjudot» hisoblanadi.
Inson borlig‘ining asosiy tavsifi sifatida «tavajjuh» amal qiladi. Inson dunyoga tashlangan, binobarin, unda ishtirok etadi va manfaatdor hisoblanadi. U o‘zi haqida va uning bu dunyodagi hayotini belgilovchi barcha narsalar haqida qayg‘urishi (ular uchun mas'ul bo‘lishi) lozim. Xaydegger fikriga ko‘ra, odamzot jamoa hayotining «anonimligi» ortiga yashirinib, erkinlik va mas'uliyatni idrok etishdan doim o‘zini olib qochadi. Tavajjuh bilan «bezovtalik» va «qo‘rquv» uzviy bog‘liq. Ular inson o‘zini o‘zi tanlashi mumkinligini tushunganida namoyon bo‘ladi.
Inson mavjudligi (Dasein)ning mohiyati sifatida ekzistensiya – ochiqlik, o‘zgacha narsalarga intilish amal qiladi. U yo‘qlikka (o‘limga) intiladi va o‘zining betakrorligini dahshat orqali anglab yetadi. Inson aynan borliqning mantiqsizligidan dahshatga tushish orqali o‘zining haqiqiy borlig‘ini tushunib yetadi. Hamonki inson o‘zini o‘lim dahshati orqali anglab yetar ekan, muvaqqatlik inson mavjudligining bosh xossalaridan biri hisoblanadi. Mavjudlikning muvaqqat tuzilishi o‘zlikni anglash va harakatning bosh omilidir.
Xaydegger o‘z ijodiy faoliyatining so‘nggi bosqichida til hamda texnika ekspansiyasi natijasida hozirgi zamon inqirozi mavzulariga qo‘l uradi. U texnikaga yangi yevropa tarixini harakatlantiruvchi kuch sifatida qaraydi. Texnika mavjudlikni unga o‘z hukmini o‘tkazish uchun predmetga aylantiradi. Bu oxir-oqibat shunga olib keladiki, insonning o‘zi ham texnikaga qaram bo‘lib qoladi, predmetga aylanadi.
Xaydeggerning falsafiy g‘oyalari ko‘pgina mutafakkirlar tomonidan rivojlantirilgan. Bu mutafakkirlar orasida Xaydeggerning izdoshlari ham (Gadamer), uni tanqid qiluvchilar ham bor. Mavjudlik tahlili metafizikani borliqni uni moddiylashtirish, ko‘lamlashtirish orqali anglab yetish sifatida rad etadi. Metafizik fikrlash uslubining tanqidi zamirida uni fikrlash erkinligidan voz kechish sifatida tasavvur qilish yotadi. Metafizik fikrlash uslubining tanqidchilari uni mazkur fikrlash uslubining zamirida borliqni anglab yetish, uning mazmun va mohiyatini tushunish mumkin emas, degan g‘oya yotganligi uchun tanqid qiladilar. Metafizika zamirida yotuvchi optik metafora bizni borliqqa yuzaki fenomen sifatida yondashishga majbur qiladi. Bunda borliq narsa sifatida tushuniladi, uni anglab yetish esa uning xossalari, muhim belgilari va shu kabilarni aniqlash orqali amalga oshiriladi. Amalda borliq ko‘lamli ob'ektga aylanadi. Ammo borliq narsa emas. Xaydegger ilmiy tadqiqotning odatdagi tartib-taomillariga qarshi chiqadi, u muayyan masalani qo‘yishda uning mazmunini teran anglab yetish lozim, deb hisoblaydi. Muloqotni imitatsiya qilar ekan, tadqiqotchi o‘z suhbatdoshi inson, boz ustiga bilimdon inson emasligini unutmasligi kerak. Javobni savol bergan odamning o‘zi izlashi lozim.
Xaydegger vaqtni anglab yetish tajribasi yordamida borliqni anglab yetishni taklif qiladi. Bunda yuzaki tasavvur o‘rniga ichki kechinma birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Birinchi holda inson, uning ongi so‘zlaydi va amal qiladi. Ikkinchi holda esa – dunyoning o‘zi so‘zlaydi va amal qiladi, narsalarning o‘zlari qarshimizda gavdalanadi. Inson ongi, uning o‘zi kabi, dunyoning teran qatlamlaridan o‘rin olgan. Ammo ongda oqilona asosning rivojlanishi bilan u o‘zi yaratgan stixiyaga qaram bo‘lib qolgan. Agar inson boy berilgan dunyo bilan uyg‘unlikni tiklay olsa, u yana borliq ovozini eshitadi. Bu ovozni «borliq uyi» bo‘lgan til orqali eshitish mumkin.
M.Xaydegger «fundamental ontologiyasi»ning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda falsafa va fan bir-biriga qarshi qo‘yiladi. Xaydegger o‘zining borliq va mavjudlik haqidagi ta'limotida nafaqat hozirgi zamon tabiatshunosligi ma'lumotlariga tayanishga harakat qilmaydi, balki yangi yevropa fani loyihasini bu narsalarni anglab yetishga ojiz deb hisoblaydi. U «nusxa ko‘chiruvchi fikrlash uslubi»ning epistemologik imkoniyatlariga bo‘lgan ishonchni qattiq tanqid qiladi, ilmiy faoliyatni borliqning asl haqiqatini aniqlash yo‘lidagi izlanishlar bilan birga amalga oshirish mumkin emas, deb hisoblaydi.
Xaydegger falsafaning Platonga qadar bo‘lgan holatiga qaytishga, falsafa kategoriyalari tizimini va umuman falsafiy mushohada yuritish tamoyillarini qaytadan va o‘zgacha asoslarda shakllantirishga umid qiladi. Xaydeggerning odatdagi tilga, u orqali esa – arxaik tilga murojaat etgani ayni shu hol bilan izohlanadi. Xaydegger aynan arxaik tilda o‘zga obrazlar va ma'nolarni aniqlashga va shu tariqa borliqni, mavjudlikni anglab yetishning yangicha yo‘llarini topishga umid qiladi.