Falsafaning asosiy yo`nalishlari, fanlar tizimidagi o`rni va vazifalari Reja

Reja:
1. Insoniyat istiqbolini belgilovchi omillar va ilmiy bashorat qilish usullari.
2. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi davri va umumbashariy muammolar.
3. Jahon XXI asrda: kelajak va inson taqdiri.
4. O’zbekistonda tabiat, jamiyat va insonni asrash yo’llari.

Qadimgi Sharq va Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi bilan tabiat va borliqka ongli munosabat, tabiat va insonni qadrlash xissi shakllangan. Ilmiy va falsafiy tafakkur insonning tabiat va jamiyatga biryoklama qaramlikdan ozod bo`lishiga, mehnat tufayli borliqka faol munosabatda bo`lishiga imkon bergan. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlarning olam, odam va tabiatga bo`lgan falsafiy qarashlari «Avesto»da, xikmat, maqol va rivoyatlarda o`z ifodasini topdi.

Qadimgi yunonlarning Sharq mamlaqatlari bilan savdo munosabatlari ilmiy-madaniy soxalardagi aloqalari uchun keng yo`l ochgan. Qadimgi Yunonistondagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar ilmiy bilimlarning rivojlanishi uchun qulayliklar yaratgan. Qadimgi yunonlar eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ilmiy bilimlarni tizimlashtirdi va tasnif qildi. Evklid, Arximed, Fales, Arastuning ilmiy bilimlar rivojidagi xizmatlarini aloxida ta’kidlash joiz.
Qadimgi yunon olimlari ko`proqtabiat va koinot sirlarini bilishga, ko`zatish va mantiqiy fikrlash vositasida olamning sodda, birok diniy- mifologik qarashlardan farqli manzarasini yaratishga, borliqka ozod va erkin inson ko`zi bilan qarashga intilgan. Qadimgi yunonlarga xos izlanuvchanlik, xurfikrlilik turli falsafiy oqim va maktablarning shakllanishiga olib kelgan.
Antik dunyo yaratgan fan va falsafa o`rtasidagi hamkorlik, bir-biriga ko`rsatgan barakali ta’sir Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-falsafiy faoliyatida yangi bosqichga kotarildi. Ularning ilmiy qarashlari hozirgi zamon fanining taraqqiyotida muxim ahamiyatga ega bo`lgan.
Qadimgi Rim imperiyasining qulashi nafaqat siyosiy balki ilmiy-madaniy soxada ham tanazzulni kuchaytirgan. Birok ilmiy-falsafiy tafakkur butunlay to`xtab qolmagan. Qadimgi yunonlarning ilg`or falsafiy va ilmiy an’analari Markaziy Osiyoda yanada rivojlandi va fan soxasiga yangi kashfiyotlar berdi.
IX-XII asrlarda arab xalifalari Хorun ar-Rashid, uning o`g`li Ma’mun va Хorazmshox Ma’munning xomiyligida usha davrning o`ziga xos fanlar akademiyalari vujudga kelgan. Хususan, IX asr o`rtalarida BaKdodda «Bayt al-xikma» (Donishmandlar uyi), Хorazmda Ma’mun akademiyasi vujudga keldi. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan Muso Хorazmiy, Axmad Farqoniy, Forobiy, Beruniy, ibn Sino kabi allomalar matematika, astronomiya, meditsina, jamiyatshunoslik va siyosatga oid fanlarni rivojlantirdilar.
Sharqda ilmiy bilimlar rivoji diniy akidalarni inkor etmagani holda insonni yanada kamol toptirishga, borliq mohiyatini aql va tafakkur vositasida bilishga asoslangan edi. Sharqlik olimlar qadimgi yunon olimlarining ilg`or an’analarini davom ettirgan, ilmiy bilishning yangi usullarini taqlif etgan. Sharq ilmiy tafakkuri barkamol insonni shakllantirish, ijtimoiy munosabatlarni yanada takomillashtirish, tabiat sirlarini bilish va undan oqilona foydalanishga qaratilgan edi.
Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilg`or ilmiy qarashlari va asarlari Yevropada ilm-fan rivojida katta ahamiyatga ega bo`lgan. Yevropaliklar Albaron (Al‑Beruniy), Avitsenna (Ibn Sino), Al-Ferganus (Al‑Farqoniy), Ulu²bek va boshqalarning ilmiy merosini chuqur o`rgangan, ularning an’analarini davom ettirgan. Buyuk italyan mutafakkiri Dante Alegeri «Iloxiy komediya» (XVI asr) asarida Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan mutafakkirlarni jahonning buyuk allomalari sifatida ulug`ladi.
Markaziy Osiyo olimlarining jahon fani rivojiga qo`shgan xissalari matematika, algebra, astronomiya, mineralogiya, geodeziya, geografiya, tabobat, tarix, tilshunoslik, mantiq, falsafa rivojida yaqqol ko`zga tashlanadi. Muso Хorazmiy matematikaning yangi soxasi bo`lgan algebraga asos soldi. Ibn Sino o`zining «Тib qonunlari» asari bilan tabobatni ilmiy asosda rivojlantirdi va uning asarlari Yevropada ko`p asrlar davomida muxim qo`llanma bo`lib keldi. Mirzo Ulug`bekning astronomiyaga oid «Zichi jadidi Ko`ragoniy» asari fanga qo`shilgan muxim xissa bo`ldi. U hozir ham o`z ahamiyatini saqlab kelmokda.
Mavjud adabiyotlarda ta’kidlanishicha, Yevropada fanning aloxida faoliyat shakli sifatida rivojlanishi XVI-XVII asrlarga to`g`ri keladi. Bu davrda Iogann Kepler, Galileo Galiley, Jordano Bruno, Isaak Nyutonning asarlari vujudga keldi. Buyuk ingliz mutafakkiri Frensis Bekon, franso`z olimi Rene Dekart ilmiy bilish uslublarini ishlab chiqdi. Ular fanning tabiatni o`zlashtirish va jamiyatni takomillashtirishdagi ahamiyatiga yo`qsak baxo berdilar, «Bilim — kuchdir» shiorini ilgari surdilar.
Bu davrda fan va falsafa bir-biridan keskin ajralmagan edi. Olimlar o`z asarlarini «pozitiv eksperimental falsafa» deb atar edilar. Yevropada ilm-fan rivoji kishilarning olam to`g`risidagi qarashlarini tubdan o`zgartirdi. Olamga dunyoviy fanlar nuqtai nazaridan qarash imkoniyati vujudga keldi, ya’ni olamga biryoklama diniy qarashdan keskin farq qiladigan ilmiy qarash shakllandi.
Jahon fanining vujudga kelishi va rivojlanishiga Sharq olimlari munosib xissa qo`shganlar. Ijtimoiy taraqqiyotning ma’lum bir davrlarida Sharq jahon fani rivojida yetakchi mavkeni egallagan bo`lsa, taraqqiyotning keyingi bosqichlarida boshqa mamlaqatlar yetakchi mavkeni egallagan.
Osiyo va Yevropa mamlaqatlari xalqlarining jahon fani rivojidagi o`rni va nufo`zini biryoklama burttirish yoki kamsitish nazariy jixatdan xatodir. Fan o`z mohiyati bilan umumbashariydir. Yer yo`zidagi har bir xalq katta-kichikligidan qat’i nazar, unga o`z xissasini qo`shib keldi.
XIX asrning o`rtalarida tabiatshunoslik fanlarida qilingan buyuk kashfiyotlar (evolyutsion nazariya, xujayra nazariyasi, energiyaning saqlanishi va o`zgarishi qonuni) falsafiy dunyoqarashning o`zgarishiga, jamiyat to`g`risidagi ilmiy nazariyalarning vujudga kelishiga to`rtki berdi.
XIX asrning oxirlariga kelib, fanning muxim soxalarida erishilgan yutuqlar fan taraqqiyotida yangi davr boshlanganidan dalolat berdi. Fizika soxasida optika, termodinamika, elektr va magnetizmning o`rganilishi, kimyo soxasida kimyoviy birikmalar xossalarining o`rganilishi, Mendeleev elementlar davriy tizimining yaratilishi, matematikada analitik geometriya va matematik analiz kabilarda yaqqol ko`rindi. Bu davrda sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishi ijtimoiy ziddiyatlarni oqilona xal etish va jamiyat istiqbollarini belgilash imkonini berdi.
Yevropa olimlarining tabiatshunoslik fanlari soxasida erishgan yutuqlari yangi falsafiy ta’limotlarning vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Хususan, I. Nyuton tomonidan fizika soxasida qilingan kashfiyotlar tabiat va jamiyatning mexanistik manzarasini yaratishga, Charlz Darvinning ilmiy kashfiyotlari esa, butun olam evolyutsiyasi, olamning yaxlit birligi, organiq va noorganiq tabiat hamda jamiyatning o`zaro bog`liqligi to`g`risidagi falsafiy qarashlarning shakllanishiga olib keldi. O`z vaqtida ham tabiatshunos, ham faylasuf bo`lgan R. Dekart, F. Bekon tomonidan ilmiy bilish metodlarining, fanning buyuk o`zgartuvchilik va yaratuvchilik qudratining falsafiy asoslanishi keyingi davrlarda fan va falsafa metodologiyasi uchun mustaxkam zamin yaratdi.
XIX asr oxiri — ХХ asr boshlarida jadidchilik harakatining yetakchilari Bexbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, Abdulla Јodiriy va boshqalar ulkada ilm-fan va ma’rifatni keng rivojlantirish G`oyasini ilgari surdilar. O`lkaning o`rta asrchilik bid’atlariga qarshi mavjud siyosiy tuzumni islox qilish zarurligini anglab yetdilar. Jahonning ilg`or fan va texnika yutuqlaridan ulka aholisini baxramand etishga harakat qildilar. Birok keyingi ijtimoiy silsilalar oqibatida jadidchilarning ma’rifatparvarlik haraqatlari rivojlana olmadi.
Mustabid tuzum xalqimizning ilm-fan va zamonaviy texnika sirlarini egallashi uchun ma’lum shart-sharoit yaratgan bo`lsa ham, uning boy ma’naviy merosidan baxramand bo`lishi, ajdodlarning ilg`or ilmiy-madaniy an’analarini rivojlantirishga imkon bermadi.
Mustaqillik tufayli xalqimizning ko`p asrlik tarixga ega bo`lgan ma’naviy-intellektual merosini o`rganish, jahon ilm-fani va texnikasi yutuqlaridan baxramand bo`lish, dunyoning mashhur ilm dargoxlarida ukish-o`rganish imkoniyati vujudga keldi. Ayniqsa, bozor munosabatlariga o`tish, zamonaviy ishlab chiqarishni rivojlantirish, barkamol insonni shakllantirishda ilm-fan yutuqlariga tayanish hayotiy zaruratga aylandi.
Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov «Barkamol avlod — O`zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O`zbekiston XXI asr busaKasida...», «Тarixiy xotirasiz kelajak yo`q» kabi asarlarida ilm-fanni rivojlantirish isloxotlar muvaffakiyatining garovi, moddiy farovonlik asosi ekanini har tomonlama isbotlab berdi. O`zbekistonning jahondagi taraqqiy etgan mamlaqatlar qatoridan munosib o`rin egallashi, taraqqiy etishi, shubxasiz, uning ilm-fan saloxiyatiga bevosita bog`liqdir.
Mamlakatimizda 1997 yili kabo`l qilingan va sobitkadamlik bilan amalga oshirilayotgan Qadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Тa’lim to`g`risida»gi qonun mamlakatimiz ilmiy saloxiyatini yo`qsaltirish, jahon andozalari talablariga javob bera oladigan mutaxassis-qadrlar tayyorlash vazifasini kuydi.