Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq va G’arb falsafasi

         1.

Hozirgi  adabiyotlarda  falsafaning  vujudga  kelishini 

marksizmning  sinfiylik  tamoyillariga  asoslanib,    quldorlik 

tuzumining shakllanishi bilan bog‘lab, uning tarixini uch ming yil 

deb  hisoblanadi.  Fikrimizcha,  qadimgi  asotirlardayoq  falsafiy 

fikrlashlar,  olam  va  undagi  hodisalarga  aql  ko‘zi  va  tajriba 

mezoni bilan qarash unsurlari mavjuddir. SHu bilan birga falsafa 

tarixining rivojlanish bosqichlarini ijtimoiy taraqqiyotning u yoki 

bu  davrlari  bilan  bog‘lab  tushuntirish  xam  o‘zini  oqlamaydi. 

CHunki bu davrlar turli mintaqalarda o‘ziga xos tarzda kechgan. 

Masalan,  qadimgi  Gretsiya  va  qadimgi  Rumoda  qulchilik 

iqtisodiy  ishlab  chiqarish  usulini  asosini  tashkil  qilib,  bu 

davlatlarning rivojlanishida quldorlik davrini tashkil qilgan. Agar 

Xitoy, O‘indiston xamda Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar 

tashlasak bu erda sof quldorlik tuzumi bo‘lmaganligini ko‘ramiz. 

Ko‘pgina davlatlarda qulchilik u yoki bu tarzda XIX asrning 2-

chi  yarmigacha  davom  etib,  hech  qachon  ular  iqtisodiyotning 

asosini tashkil qilmagan. 

SHuning  uchun  falsafaning  rivojlanish  bosqichlari  turli 

mintaqalarda  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo‘lganligiga 

e’tiborni qaratish kerak. O‘amma mintaqalar uchun falsafiy savol 

va  javoblar  tug‘ilishini  universal  bosqichi  bo‘lib  mifologik 

tafakkurning  parchalanish  davrini  olish  mumkin.  Falsafiy  fikr 

rivojlanishiga  yondashuvning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  yana 

---

biri  –  bu,  jahon  tarixiy–falsafiy  jarayonlarni  turli–tumanligini 

toraytirib  qo‘yadigan  Evropotsentrizm  qarashlaridir.  Bu 

qarashlarni g‘ayriilmiyligini ko‘rsatish bilan SHarq bilan bog‘liq 

jihatini  tahlil  etganda  ham  Osiyosentrizm  g‘oyalari  ta’siriga 

tushmaslik  kerak.  Bu  o‘rinda  G‘arb  va  SHarq  tarixiy–falsafiy 

jarayonlarini  davrlarga  ajratish  tamoyillariga  e’tibor  qaratish 

bilan  birga  G‘arb  va  SHarq  falsafasidagi  an’analarning  o‘zaro 

munosabatini ham tahlil qilish lozim. 

SHarqning  o‘ziga  xosligi,  unga  munosib  bo‘lgan  madaniy 

taraqqiyot  jahon  sivilizatsiyasining  beshigi,  dunyo  xalqlari 

rivojiga  qo‘shilgan  munosib  hissa  ekani  ham  sir  emas.  Bu  hol 

jahonning  barcha  xolis  mutaxassis  olimlari  tomonidan  e’tirof 

etiladi. 

qolaversa, 

Vatanimiz 

sivilizatsiyasining 

SHarq 

sivilizatsiyasining  quchog‘ida  voyaga  etgani  va  uning 

qadriyatlarini  o‘zida  aks  ettirganini,  unga  va  butun  dunyo 

madaniyatiga ulkan ta’sir ko‘rsatganini doimo esda tutish darkor. 

2.Falsafiy g‘oyalar muayyan ijtimoiy sharoitlar ta’sirida, ma’lum 

tarixiy–madaniy manbalar asosida shakllanadi. Odamlar million 

yillar davomida oila-oila, gala-gala bo‘lib yashashdan bundan 50-

40  ming  yillar  muqaddam  Kromonon  tipidagi  ajdodlarimiz 

jamiyat  muxitida  yashash  va  tarbiyalanish  bosqichiga  o‘tdilar. 

Natijada ibtidoiy hayotning murakkablashishi va kishilar ijtimoiy 

amaliyotining kengayishi ularni abstrakt fikrlashini rivojlantirdi, 

---

shu bilan birga asta-sekin ilmiy bilimlarni shakllantirdi.  Falsafa 

fani  o‘ziga  xos  yondoshishga  ega.  qadimdan  faylasuflar  borliq 

nima?  Bor  bo‘lishning  o‘zi  nima?  degan  savollarga  javob 

qidirganlar.  Falsafiy  qarashlarning  bu  o‘ziga  xos  xususiyati 

qachon va nima uchun falsafa kelib chiqqan degan savolga javob 

berishga  imkon  tug‘diradi.Ijtimoiy  hayot  va  ijtimoiy  ongda, 

odatda,  mifologiya  yordamida  hal  qilib  bo‘lmaydigan, 

ishontirishning ilojiy yo‘q jiddiy ziddiyatlar vujudga keladi. Bu 

o‘rinda shakllangan fikr bilan, haqiqatan qanday ekanligi xaqida 

bilimni farqlash ehtiyoji tug‘iladi. Bu farqlash falsafa bilan birga 

vujudga keladi. 

Falsafa  avval  boshdan  kundalik  ongni,  urf–odatni,  an’anaviy 

qadriyatlarni va axloq normalarini tanqid qiladi. Faylasuf  hamma 

narsaga shubxa bilan qaraydi, buni u shu an’analarni kelib chiqish 

ildizini topish uchun qiladi. SHundan uning bor bo‘lishning o‘zi 

nima?,  borliq  nima?  degan  savolining  mazmuni  kelib  chiqadi.  

Falsafaning  vujudga  kelishida  qanday  ijtimoiy  vaziyat, 

madaniyatdagi  qanday  siljishlar  ta’sir  qiladi?  degan  savollar 

tug‘ilishi tabiiydir. qadimgi Gretsiyada falsafa inson hayotining 

ma’nosi,  uning  odatdagi  tuzumi  va  tartibi  xavf  ostida  qolgan 

vaqtda shakllandi. Falsafaning u yoki bu davrda shakllanishigina 

emas,  balki  taraqqiyoti  ham  chuqur  ijtimoiy  krizis  (inqiroz)lar 

bilan  bog‘liq  bo‘lib,  inson  qiynalganda,  eskicha  yashay  olmay 

---

qolganda,  eski  qadriyatlar  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotganda,  endi 

nima  qilish  kerak?  degan  savol  tug‘iladi.  qadimgi  Grek 

falsafasining  kelib  chiqishiga  kelsak,  u  o‘sha  joydagi  quldorlik 

tizimining odatdagi mifologik–afsonaviy tasavvurlarini rad etib, 

yangi  dunyoqarashni  taqoza  etardi.  SHunday  qilib,  falsafiy 

qarashlar odatdagi turmush tarzi va odatdagi qadriyatlar inqirozi 

muxitida  vujudga  keladi.  U  eskicha  yondashuvlarga  xos  urf–

odatlarni  tanqid  qilib,  yangicha  qarashlarni  qaror  toptirish, 

yangicha turmush tarzini shakllantirishga harakat qiladi. SHuning 

uchun  falsafada  nazariy  va  dunyoqarash  muammolari  uzviy 

bog‘liqdir. 

3.Qadimgi SHarq sivilizatsiyasining beshiklaridan bo‘lgan Misr 

va Bobilda eramizdan avvalgi to‘rt ming yillikning oxiri va uch 

ming yillikning boshlarida dastlabki falsafiy fikrlar, olam xaqida 

sodda  ilmiy  qarashlar,  jumladan,  astronomiya,  kosmologiya, 

matematikaga oid qarashlar vujudga keldi. Bu erda shakllangan 

falsafiy  qarashlarning  eng  asosiy  xususiyati  shundan  iboratki, 

ularda,  bir  tomondan,  sirli  kuchlar,  mo‘‘jizalarga  ishonch,  u 

kuchlarning  tabiat  va  jamiyatga  ko‘rsatadigan  ta’sirini 

mutloqlashtirish  xususiyati  ustivor  bo‘lgan  bo‘lsa,  ikkinchi 

tomondan  afsona  va  rivoyatlar  tarzida  dunyoviy  bilimlar,  ilmiy 

qarashlar  ham  asta-sekin  shakllana  boshlagan.  Bu  –  o‘sha 

davrlardan qolgan yozma  manba’larda, xususan,  «Xo‘jayinning 

---

o‘z  quli  bilan  hayotining  mazmuni  xaqida  suhbati»,  «Arfisiy 

qo‘shig‘i». «¤z xayotidan xafsalasi pir bo‘lgan kishining o‘z joni 

bilan  suhbati»,  «Adapa»  dostoni,  «Etapa»  haqidagi  afsona, 

«Jafokash avliyo haqida doston» kabi bitiklarda yaqqol namoyon 

bo‘lgan.    Bizning  eramizgacha  bo‘lgan  1  ming  yillikning 

o‘rtalarida 

insoniyat 

tarixining 

taraqqiyotida 

qadimgi 

madaniyatning  uch  o‘chogida  Xindiston,  Xitoy,  Gretsiyada 

deyarli bir vaqtning o‘zida falsafiy fikrlar vujudga keldi. Uning 

tug‘ilishi  olamni  mifologik  tushunishdan  bilimga  tayanadigan 

dunyoqarashga o‘tishdek uzoq jarayonni boshidan kechirdi. 

Xindiston  bashariyat  tarixida  sivilizatsiya  beshiklaridan  biri 

hisoblanib, uning falsafasi o‘zining qadimiy va boy tarixiga ega. 

qadimgi 

Xind 

falsafasini 

o‘rganishda 

«Ramayana», 

«Maxabxarota»,  «Kalila  va  Dimna»,  «Vedalar»  kabi  mashxur 

asarlar  ilk  manbalar  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Xind  madaniyati  va 

falsafasining  ana  shu  bebaho  yodgorliklarining  har  birida  aql-

idrok,  adolat,  insof-diyonat,  xalollik,  poklik,  mexnatsevarlik, 

milliy totuvlik, to‘gri so‘zlilik haqida va yomon illatlarga qarshi 

kurashish zarurligiga doir juda muxim falsafiy goyalar xikmatlar, 

rivoyatlar,  maqollar  shaklida  bayon  etilgan.    Falsafiy 

qarashlarning  kurtaklari  Xind  madaniyati  eng  qadimgi  yozma 

yodgorliklari  «Vedalar»da  («Ved»lar  –  tabiatning  iloxiy 

kuchlariga  qaratilib  aytiladigan  gimnlar,  duolar  to‘plami) 

---

uchraydi.  «Veda»  kitobi  Rigveda,  Samaveda,  YAshurveda  va 

Atxarvededa deb ataladigan 4 katta bo‘limdan iborat. 

 Ularda borliqning bosh manbai, moddiy ibtidosi deb xisoblangan 

suv, olov, xavo, yoruglik, tuproq hamda oziq-ovqat, fazo va vaqt 

xaqidagi,  shuningdek  olamning  tuzilishi  va  uni  boshqaruvchi 

qonunlar,  inson  bilimining  manba’lari  va  turlari,  insonning 

ijtimoiy  majburiyatlari  kabi  qator  falsafiy  masalalar  yoritilgan. 

4.Ularda ta’kidlanishicha, tana jonning qobig‘i bo‘lib, jon esa  – 

dunyoviy ruxning bir bo‘lagidir.  

Xind  falsafasi  asoslari  «Upanishadalar»  nomi  bilan  mashxur 

bo‘lgan  manba’larda  ham  o‘z  aksini  topgan.  «Upanishadalar» 

«sirli  bilim»  degan  ma’noni  anglatib,  «Vedalar»ning  falsafiy 

qismini tashkil etadi. «Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy 

risola  bo‘lmay,  balki  turli  vaqtda  har  xil  mavzuda  ijod  etgan 

noma’lum  mualliflarning  matnlaridan  iboratdir.  Ularning 

mazmuni  va  uslubi  turlicha  falsafiy  qarashlar  maxsulidir. 

«Upanishadalar»dagi  falsafiy  mavzular,  asosan,  insonni  o‘rab 

turgan borliq, uning hayotdagi o‘rni va vazifasi, tashqi olam va 

inson  tabiati,  uning  hayoti  va  ruxiyatining  moxiyati,  bilish 

imkoniyatining chegaralari, axloq me’yorlari haqidadir. Falsafiy 

muammolar  asosan  diniy-mifologik  nuqtai  nazardan  bayon 

etilgan. 

---

Eramizgacha bo‘lgan VIII-VII asrlarda Xindistonda Lokayati (bu 

dunyo)ni  tan  oluvchi  falsafiy  ta’limot  shakllana  boshladi.  Bu 

ta’limotning asosi Brixaspati va uning izdoshlari vedalarda bayon 

etilgan  diniy  qarashlarni  tanqid  qilib,  erdan  boshqa  tarzdagi 

hayotning  bo‘lishi  mumkin  emas,  degan  fikrni  ilgari  surdilar.  

Lokayataning eng rivojlangan oqimi CHarvaklar (er.avv. VI-asr) 

ta’limotidir.  Ularning  fikricha,  dunyo  4  elementdan  -  tuproq, 

xavo,  suv  va  olovdan  tashkil  topgan  bo‘lib,  barcha  narsa, 

xodisalar  shu  4  elementning  turli  birikmasidan  iboratdir.  Ular 

dunyoni  bilish  mumkin  va  bilishning  manbai  idrokdir  deb, 

bilimda  xissiyotning  rolini  bo‘rtirib  yuborganlar,  xulosalar 

yolgon bo‘lishi mumkin deb xisoblaganlar. 

Xitoydagi  dastlabki  falsafiy  ta’limotlarda  dunyo  abadiy  va  5 

unsur – olov, suv, er, daraxt va  metallardan tashkil topgan, deb 

uqtiriladi. 

Eramizdan  oldingi  VII-VI  asrdagi  Xitoy  mutaffakirlarining 

fikricha,  tabiat  xodisalari  SI  degan  moddiy  zarralardan  tarkib 

topgan,  u  Dao  degan  ob’ektiv  tabiiy  qonuniyatga  bo‘ysunadi. 

Xitoyliklarning  tabiat  xodisalari  qonuniyatli  asosda  taraqqiy 

qiladi,  degan  tasavvurlari,  dunyo  moddiydir,  degan  ta’limotiga 

bogliqdir. Dao xaqidagi ta’limot falsafadagi qonun tushunchasini 

xosil qilishdagi dastlabki urinishdir. 

---

5.«Daosizm»  «Dao»  so‘zidan  kelib  chiqqan  bo‘lib,  «yo‘l», 

«taraqqiyot», «dunyo negizi» ma’nolarini bildiradi. Daosizmning 

asoschisi  Lao-szi  bo‘lib,  u  dunyoda  abadiy  harakat  va  qarama-

qarshiliklar  bir-biriga  bog‘liqligi  amal  qiladi,  tabiat  xodisalari 

o‘z-o‘ziga zid xolatga aylanib rivojlanadi, degan fikr yuritiladi. 

Ta’kidlanishicha, go‘zallik va yomonlik, borliq va yo‘qlik, uzun 

bilan  qisqalik  bir-birini  to‘ldiradi,  birin-ketin  keladi,  bir-biriga 

bogliq  bo‘ladi,  tabiatdagi  barcha  mavjudot,  barcha  xodisalar 

qarama-qarshiliklarni    o‘z  ichiga  oladi.  Daosizm  vakillari 

bilishdagi  xissiy  va  mantiqiy  jixatlarning  mavjudligi  masalasini 

o‘rtaga  qo‘yib,  bilishda  xissiyot  va  amaliyotning  ahamiyatini 

kamsitib,  aqlni  bo‘rttirib  yuborganlar.Eramizdan  oldingi  V-III 

asrlarda Xitoyda Konfutsiychilik kabi falsafiy oqim bo‘lgan. Bu 

oqimning  asoschisi  Xitoy  mutafakkiri  Konfutsiy  bo‘lgan. 

(er.oldingi 551-479 yillarda yashagan). Konfutsiy insonparvarlik 

goyalarini qadimgi Xitoyda birinchi bo‘lib olg‘a surdi. U o‘zining 

falsafiy qarashlarida tarbiya masalalariga katta e’tibor qaratgan. 

Odamlar    o‘z  tabiatiga  ko‘ra,  bir-birlariga  o‘xshaydilar,  faqat 

tarbiyaga  ko‘ra,  ular  bir-birlaridan  farqlanadilar,  deydi  u. 

Konfutsiy  fikricha,  insonlar  o‘rtasida  o‘zaro  muhabbat,  hurmat 

tamoyillari  xumron  bo‘lishi  kerak.    Markaziy  Osiyo  jahonning 

ilm,  fan,  falsafa,  din,  adabiyot  va  san’at  qadimdan  rivojlangan, 

tarixi nixoyatda boy mintaqalardan biri. 

---

Miloddan  ilgari  X-VIII  asrlarda  Turon  (Markaziy  Osiyo)da 

ijtimoiy  munosabatlar  ravnaq  topa  boshlaydi.  SHu  davrda 

Markaziy  Osiyoda  yashagan  xalqlar  YUnon  tarixchilari 

tomonidan  skiflar  deb  atalsa,  Eron  manba’larida  saklar  deb 

nomlanganlar.  Ammo  katta  hududga  tarqalib  ketgan  turk 

qabilalari yashaydigan ulkan maskan Turyuok, Turon, Turkiston 

deb atab kelingan. Sobiq SHo‘rolar davrida shu maskanlarni ¤rta 

Osiyo, Markaziy Osiyo deb atash rasm bo‘lgan.   Qadimgi Turon 

xalqlari xayotida dexqonchilik va chorvachilik muxim axamiyat 

kasb  etgan.  Bu  xududda  dexqonchilik  sun’iy  sug‘orishga 

asoslangan bo‘lib, u sug‘orish inshootlarining rivojlanishiga olib 

kelgan. SHunday qilib dastlabki madaniy markazlar vujudga kela 

boshlaydi.  Mana  shu  davrda  Turonda  oromiylar  alifbosi  keng 

tarqalgan.  Uning  asosida  esa  Xorazmliklar,  Sugdiyonaliklar 

alifbosi  vujudga  keladi.  SHu  bilan  birga  bu  joyda  yashayotgan 

xalqlarning  boy  adabiy  merosi  paydo  bo‘la  boshlaydi. 

Turonliklarning  og‘zaki  ijodining  eng  dastlabki  namunalari 

bizgacha  etib  kelgan.  Masalan,  To‘maris,  Spitamen,  Zarin, 

CHo‘pon,  SHiroq  xaqidagi  afsonalar  shular  jumlasidandir. 

Ularda  Turon  xalqlarining  vatanparvarlik  xislatlari  madx 

etiladi.Miloddan  avvalgi  VI  asrdan  to  milodning  III  asrigacha 

Turonda zardushtiylik va u bilan bogliq dunyoqarash xukmronlik 

qilgan.