«favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi» fanidan (MA’ruzalar to‘plami) toshkent

Sel oqimi xavfi tug‘ilishini qanday bilish mumkin?
Avvalo, sel va joylarda ehtimoli yuqori bo‘lgan boshqa xavflar to‘g‘risidagi ma’lumotga aholining hamma tabaqasi ega bo‘lishi shart. Xususan, sel xavfi bo‘lishiga me’yoridan ortiq jala quyishi yoki mavsumga xos bo‘lmagan haroratning birdan ko‘tarilishi sababchi bo‘ladi. Quyidagi daryo va soy suvlari miqdorining oshib ketishi, ularning yuqori qismida barcha shovqinlarni qamrab oluvchi kuchli gumburlash, oqimdagi yirik toshlarni bir-biriga urilishi natijasida vahimali larza paydo bo‘lishi sel oqimidan dalolat beradi. Bunday holatlarda eng muhimi sarosimaga tushmaslik va kerakli ehtiyot choralarini ko‘rish zarurdir. Sel oqimlariga oldindan tayyorlanishning samarali usullaridan biri aholining barcha tabaqalari bilan agrotexnik, gidrotexnik obodonlashtirish majmuasiga kiruvchi bir qancha tashkiliy-xo‘jalik tadbirlarini amalga oshirishdan iborat. Bundan tashqari sel xavfi mavjud joylarda daryo o‘zanlari, suv omborlari, kanallar qirg‘oqlarini mustahkamlash zarur, bunday inshootlar bo‘lmagan joylarda sel tutkichlar, oqimni aholiga zarari tegmaydigan joylarga yo‘naltiruvchi tarmoqlarni qurish lozim. Eng muhimi, kadimiy an’analarga rioya qilgan holda barcha tarbiyaviy va amaliy ishlarni rejalashtnrish lozim. Shundagina xavfning mumkin qadar oldi olinadi yoki undan keladigan iqtisodiy talafot kamroq bo‘ladi. Masalan, millatimizga xos bo‘lgan hikmatlardan “Serdaraxt qishloqni sel olmas” degan dono fikrga amal qilinsa, yog‘ingarchilik qanchalik ko‘p bo‘lmasin, sel oqimi tarkibida cho‘kindi jinslar mutlaqo bo‘lmasligiga erishiladi. Bundan tashqari qurilish inshootlarini rejalashtirishda sel xavfi bor joylardan uzoqroqda bo‘lishga qatiy rioya qilinishi kerak. Yana bir muammo hozirgi vaqtda qir-adirlarni o‘zlashtirib sug‘orma yerlarga aylantirish hollari ko‘p uchramoqda (bu haqda oldingi bo‘limda to‘xtaldik). Bu yerlarda agrotexnik ishlov berishga, ya’ni adirlarni ko‘ndalangiga haydash yoki sug‘orish inshootlarini shu yo‘nalishda bo‘lishiga chek ko‘yish kerak. Chunki bunday tadbir sel oqovasi paydo bo‘lishiga, undanda rivojlanib ko‘chki, eroziya jarayonlari keskin ortib kegishiga olib keladi.
Buning uchun nimalarga e’tibor berish lozim?
Yuqorida qayd qilinganidek, sellar mavsumiy vaqtlarda sodir bo‘ladigan jarayonlardan ekan, shu vaqtlarda sel xavfi yuqori bo‘lgan hududlarda faoliyat ko‘rsatishning ayrim talablariga rioya qilish zarur. Ko‘p holatlarda aholining ma’lum qismi dam olish vaqtlarini tog‘li o‘lkalarda, daryo bo‘ylarida o‘tkazishga harakat qilishadi. Bu bejiz emas, albatta. Lekin daryo bo‘ylarida vaqginchalik chodir qurishdan oldin joyning tabiiy sharoiti, relefi, atrof muhitning tuzilishi to‘g‘risida fikr yuritilib, so‘ng to‘xtash joyini belgilash kerak. Yog‘ingarchilik miqdori asta-sekin ortib borishi turgan joyni zudlik bilan o‘zgartirish lozimligiga bildirilgan birinchi ishoradir. Chunki suv miqdorining daryo va soylarda ortib ketishi dam oluvchilarga ortiqcha tashvish tug‘diradi. Mabodo shunday vaziyatda sel oqimlari belgisi sezilgudek bo‘linsa, tezlik bilan daryo o‘zanidan iloji boricha uzoqroq balandroq yonbag‘irga chiqib kegish zarur. Yog‘ingarchilik o‘tib ketgandan so‘ng vodiyga tushishga hech vaqt shoshilmaslik kerak, chunki birinchi sel oqimidan so‘ng keyingilari takrorlanishi mumkin.
Odatda sel oqimlarining davriyligi 3-5 soat davom etadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sellarning (keyingi bo‘limda berilayotgan toshqinlar kabi) yana bir xususiyati ular qo‘shni davlatlar hududida boshlanib boshqa davlat xududida katta talafotlar keltirishi mumkin. Farg‘ona vodiysining daryolarida, Zarafshon daryosining yuqori qismlarida xuddi shunday manzaraga bir necha bor guvoh bo‘lganmiz. Albatta, bunday holatlarda ham, oldindan sel oqimlari keladigan yo‘nalishlar bo‘yicha sel omborlari, ularni yo‘naltiruvchi, tarqatib yuboruvchi maxsus gidroinshootlar qurilishiga katta e’tibor berilishi lozim. Kezi kelganda shuni aytish mumkinki, sel xavfi bor joylarda yirik nisbatdagi, ayniqsa kichik xo‘jaliklarda 1:5000 va 1:10000 nisbatdagi xaritalar bo‘lishi kerak. Shu xaritalar orqali sel oqimlariga qarshi kurashish, oldini olish, bashoratlash va ular oqibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va aholining barcha tabaqalari o‘rtasida targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yish zarur.
Shu o‘rinda bir tarixiy voqeani keltiramiz. 1969 yili, bahor fasli. Toshkent viloyatining Pskom daryosi quyi oqimida joylashgan Sijjak, Bog‘iston, Nanay qishloqlarining aholisi yog‘ingarchilik ko‘p yog‘ishi oqibatida sel va ko‘chkilardan ko‘p zarar ko‘rishgan. Ayniqsa, qishloq xo‘jalik ekinlari yetishtiriladigan maydonlarda eroziya rivojlanib sel oqimlari ostida qolib ketgan. Pskom daryosining hayqirib, yirik-yirik xarsang toshlarni «po‘kak» kabi oqizib ketishini ham hayrat, ham qo‘rquv bilan kuzatganmiz.
Muammoning eng muhim tomoni o‘sha paytda maktab o‘quvchilariga tabiiy ofatlar to‘g‘risida kerakli ma’lumot berilmas edi. Go‘yo doim shunday bo‘lgan va bundan so‘ng ham shunday davom etadigandek. Vaholanki, bu jarayonlarga qarashli ma’lum chora-tadbir ko‘rish yo‘llari mavjudligiga hozirgi kunda guvoh bo‘lib turibmiz.
Bunday vokealarni Toshkent viloyatining Oqsok-Ota, Parkent, Ohangaron, Qorabau, Bo‘zsuv; Namangan viloyatining G‘ovasoy, Uyrursoy, Sumsar, Podsho Ota, Qashqadaryoning Oqsuv, Jinnidaryo, Tanxizdaryo, G‘uzor va boshqa havzalari misolida ko‘p keltirish mumkin.
Vatanimizning qaysi hududlarida sel oqimlari paydo bo‘lmasin, ularning tarkibiy qismi, yo‘nalishi va ulardan keladigan zarar deyarli bir xilda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ijobiy tadbirlarda barcha fuqarolar faol yashtirok etishlari, ularni tezroq hayotga tadbiq etishlari va xavfsizlik chora-tadbirlarini amalga oshirishda har birimiz mas’ul bo‘lishimizni davriing o‘zi taqozo etib turibdi.